КСИИМК,  1948, вып.  50,142-6.;  Сальников  К.  В

я Грязное  М.  П.  Погребения  эпохи бронзы  в Западном Казахстане,  172-215-6.

55  Сорокин  В.  С.  Жилища поселения Тасты-Бутак.  КСИА,  1962,  вып. 91, 5 1 -6 0 - 

б.;  Соныкі.  Могильник  бронзовой  эпохи  Тасты-Бутак  I  в  Западном  Казахстане, 

84-6.

56  Сорокин  В.  С.  Жилища поселения Тасты-Бутак,  5 3 -5 4 -6 .

57 Кривцова-Гракова  О.  А. Алексеевское поселение и могильник. 71-73-6.;  Саль­

ников  К.  В.  Курганы  на  озере  Алакуль.  М ИА,  1952,  №   24,  15-17-6.

58  Сорокин  В.  С. Могильник бронзовой эпохи Тасты-Бутак I в Западном Казах­

стане.

-9 Кривцова-Гракова  О.  А. Алексеевское поселение и могильник,  6 8 -69-6.

60  Оразбаев  А.  М.  Северный Казахстан в эпоху бронзы,  220-239-6.

61 Кривцова-Гракова  О.  А. Кожумбердинский могильник (Выдержки из дневни­

ка раскопок). Тр.  ГИМ,  1948,  вып.  XVII. М.,  165-6.

62  Кривцова-Гракова  О.  А.  Алексеевское  поселение  и  могильник.  73-100-6.; 

Соныкі.  Садчиковское поселение,  152—181-6.

63 Зданович  Г.  В. Новое поселение эпохи бронзы  в Северном Казахстане. Мына 

кітапта:  По  следам древних культур  Казахстана.  А .,  1970,  147-153-6.;  Зданович  С. 

Я.  Саргаринская культура. Заключительный этап бронзового века в Северном Казах­

стане.  Автореф. дисс.  канд.  ист.  наук.  М.,  1979.

64 Акишев К.  А. Памятники старины Северного Казахстана. ТИИАЭ А Н  КазССР,

1959, т. 7,  18-19-6.

65 Бул да сонда,  19-20-6.

66  Черников  С.  С. Древнее  горное дело в районе г.  Степняк.  «Изв.  А Н  КазССР, 

сер.  археол.»,  1949.  N°  46,  вып.  I,  13-32-6.;  Оразбаев  А.  М.  Северный  Казахстан  в 

эпоху бронзы,  273—276-6.

67  Оразбаев  А.  М.  Поселение Чаглинка  (Шагалалы).  Некоторые формы  и типы 

жилищ. Мына кітапта:  По следам древних культур Казахстана.  А.,  1970,129-146-6.

68 Археологические памятники  в зоне  затопления Шульбинской ГЭС.  А .,  1987.

69 Агеева  Е.  И.,  Максимова  А.  Г.  Отчет Павлодарской  экспедиции  1955  года. 

ТИИАЭ  А Н  КазССР,  1959, т.  7,  57-6.

70  Чалая  Л.  А.  Озерные  стоянки  Павлодарской  области.  Пеньки  І.ІІ.  Мына 

кітапта:  Поиски и раскопки в Казахстане.  А.,  1972,163—181-6.

71  Черников  С.  С.  Восточный Казахстан в эпоху бронзы. МИА,  1960, № 88,32-6.; 

Максимова А.  Г. Эпоха бронзы Восточного Казахстана. ТИИАЭ АН КазССР,  1959, 

т.  7,  100-6.

72 Максимова  А.  Г.  Эпоха бронзы Восточного Казахстана,  91—98-6.

73 Арсланова 

Ф. 

X. Памятники андроновской культуры из Восточно-Казахстан- 

ской области. -  СА,  1973, №  4 ,1 6 0 -1 6 8 -6 ., Соныкі. Погребения эпохи бронзы Зева- 

кинского могильника.  — Первобытная археология Сибири.  JL,  1975.

74  Черников  С.  С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. МИА,  1960. №  88,31—35-6.

75 Нифонтова  Л.  К.  Андроновское погребение в Абаевском районе Семипала­

тинской  области.  «Изв.  А Н   КазССР,  сер.  археол.»,  1949,  вып.  2,  143-6.;  Черников 

С.  С.  Восточный Казахстан в эпоху бронзы.  МИА,  1960,  №   88,  15-16-6.

76  Агеева  Е.  И.,  Максимова  А.  Г.  Отчет  Павлодарской  экспедиции  1955  года. 

ТИ ИАЭ А Н  КазССР,  1959, т.  7,  37-6.

77  Отчет  Каменского  В.  И.  Вещи  хранятся  в  М АЭ,  г.  Ленинграде.  Коллекция 

№   1726.

п  Оразбаев  А.  М.  Нұрмамбет  бейіттері  не  дейді?  -   «Білім  ж ә н е  еңбек»,  1960, 

№   1 2 ,1 4 -1 5 -6 .

79  Черников  С.  С. Восточный  Казахстан в эпоху бронзы,  5 2 -6 2 -6 .

80 Бул да сонда,  4 0 -5 2 -6 .

81  Арсланова 

Ф. 

X.  Погребальный  комплекс  VIII—VII  веков  до  нашей  эры  из 

Восточного  Казахстана.  Мына  кітапта:  В  глубь  веков.  А .,  1974,  46-60-6.;  Соныкі.

155

Новые  материалы  эпохи бронзы Восточного Казахстана.  Мына  кітапта:  Материа­

лы  X   научной  конференции  профессорско-преподавательского  состава  (гумани­

тарные науки).  Усть-Каменогорск,  1969,  З-5-б.

82 Марьяшев  А.  Н.,  Горячев  А.  А. 

К 

вопросу о типологии  и хронологии  памят­

ников эпохи бронзы  Семиречья.  / /  Российская археология.  М.,  1993,  5-6.

83 Карабаспакова  К.  М.  К  вопросу о культурной принадлежности памятников 

начального этапа поздней бронзы Семиречья. / /  Проблемы культур начального эта­

па эпохи поздней  бронзы Волго-  Урала.  Саратов,  1991;  Соныкі.  К  вопросу  о куль­

турной  принадлежности  памятников  эпохи  поздней  бронзы  Северо-  Восточного 

Семиречья и их связь с памятниками Центрального Казахстана. / /  Вопросы перио­

дизации археологических памятников Центрального и Северного  Казахстана.  Ка­

раганда,  1987;  Соныкі.  Этнокультурные  связи  населения  эпохи  поздней  бронзы 

Семиречья. / /  Маргулановские чтения.  А .,  1989.

84  Итина  М.  А.  О месте тазабагьябской культуры среди культур степной брон­

зы.  -   СЭ,  1967.  №  2,  62-79-6.;  Соныкі.  Древнехорезмийские  земледельцы.  Мына 

кітапта:  История, археология и этнография Средней  Азии. М.,  1968,  7 5 -8 6 -6 .

85 Итина  М.  А.  Поселение Якке-Парсан  2 (раскопки  1958—1959  гг.).  М ХЭ,  М., 

1963,107-129-6.;  Толстое  С.  П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М.,  1 9 6 2 ,6 8 - 

74-6.

86 Максимова  А.  Г.  Могильник эпохи бронзы в урочище Тау-Тары. ТИ И А Э АН 

КазССР,  1962, т.  14,  37-56-6.

87 Максимова  А.  Г.,  Мерщиев  М.  С.,  Вайнберг  Б.  К ,   Левина  Л.  М. Древности 

Чардары.  А.,  1968,  8,  175,  176,179-6.

88  Максимова  А.  Г.  Могильник  эпохи  бронзы  в  урочище  Каракудук.  Труды 

И И А Э А Н  КазССР,  1961, т.  12,62-71-6.

89 Кушаев  Г.  А.  Памятники  Алакульской  впадины  и  долины  реки  Или.  Архив 

отдела археологии ИИАЭ АН КазССР,  №  120.

90 Акишев  К.  А.,  Кушаев  Г.  А. Древняя культура  саков и усу ней долины реки 

Или. А.,  1963,107,108-6.; Джусупов А. Орудия эпохи бронзы из случайных находок 

в окрестностях Алма-Аты. ТИИАЭ АН КазССР,  1956, т. 1 ,261-6.; Археологическая 

карта  Казахстана. А.,  1960, №  4413,4438.

91  Руденко  С.  И.  Культура  населения горного  Алтая  в  скифское  время.  М.-Л., 

1953,47,  49-6.,  23-сурет.

92  Маргулан  А.  X.,  Акишев  К.  А.,  Кадырбаев  М.  К.,  Оразбаев  А.  М. Древняя 

культура Центрального Казахстана.  А.,  1966, XX., I кесте; XXI., I кесте; I, IX кесте; 

Кызласов  Л.  Р.,  Маргулан  А.  X.  Плиточные  ограды могильника Бегазы.  / /  КСИ­

ИМ К,  1950,  XXXII,  126-136-6.;  Грязное  М.  П.  Памятники  карасукского  этапа  в 

Центральном  Казахстане.  -  СА,  1952, XVI,  137-141-6.,  5-9-сурет.

93 Воробьева  М.  Г. Керамика Хорезма античного периода.  -  Тр  ХЭ.  М  ,  1959, т. 

IV,  71-72-6.

94 Акишев  К.  А.,  Хабдуллина  М.  К.  Аркаим.  Памятники  его типа.  Архитектур­

но-планировочные  параллели  и  функции.  / /   Россия  и  Восток:  проблемы  взаимо­

действия.  Челябинск,  1995.

Дремов  В.  А.  Антропология  Верхнего  Приобья  в-эпоху  неолита  и  бронзы. 

Автореф.  канд. дисс.  М.,  1981.

Трофимова  Т.  А. Древнее население Хорезма по данным палеоантропологии. 

Материалы Хорезмской экспедиции,  1959, вып. 2.

97 Кияткина  Т.  А.  Палеоантропология  западных  районов  Центральной  Азии 

эпохи бронзы.  Душанбе,  1987.

98  Шевченко А.  А  Новые материалы по палеоантропологии Н ижнего Поволжья 

^ б р о н з ы ) .   / /  Проблемы этнической  антропологии  и морфологии  человека.

156

Е К І Н Ш І   Б Ө Л І М

САҚ-САРМАТ ДӨУІРІНДЕП 

ҚАЗАҚСТАН

Б  і  р  і  н  ш  і 

т  а  р   а  у

ЕРТЕДЕГІ  ТЕМІР ДӘУІРІ

1.  Б.  3.  Б.  УІІ- I V  ҒАСЫРЛАРДАҒЫ  ТАЙПАЛАР Ж ӘНЕ 

ОЛАРДЫҢ ҚОНЫСТАНУЫ ХУРАЛЫ Ж АЗБА ДЕРЕКТЕР

Б.  з.  б.  I  мыңжылдықта  Солтүстік  Үндістанды,  Ауғанстанды,  Орта 

Азияны  және  Қазақстанның  оңтүстігін  қамтитын  кең-байтақ  аумақта 

жинақтап  алғанда  «сак»  деп  аталатын  көптеген  тайпалар  мекендеген. 

Геродот (б. з. б. V ғ.) және басқа антик тарихшылары оларды Азия скиф- 

тері деп атаған.

Сақ тайпалары Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Днепр бойын мекендеген 

скифтердің  және төменгі  Еділ  бойы  мен  Оңтүстік  Орал  өңіріндегі  савро- 

маттардын, Кир мен I Дарий парсыларының және Александр Македонский 

дәуіріндегі гректердің замандастары болған. Олар ежелгі парсылармен тығыз 

карым-қатынас жасаған, тіпті б.  з.  б. VI—V ғасырларда Ахеменидтер импе- 

риясының құрамына да кірген. Ахеменидтік сына жазба деректемелерінде 

сақтар туралы аз болса да, анық деректер келтірілді. Мәселен,  оларда сақ- 

тардың үш тобы:  хаумаварга-сактар (хаом сусынын қайнататьш сақтар), тиг- 

рахауда-сақтар (шошак берік киетін сактар), тиай-парадрайа-сактар (теңіздің 

арғы бетіндегі сактар) туралы хабарланды. Алғашқы екі топ Геродотка таныс 

болды, бұларды ол амюргия-сақгар және ортокарибантия-сакгар деп атайды.

Ғылымда сақтардың бүл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағы- 

нда шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес 

Шаш (Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақста- 

нның  онтүстігінде  тиграхауда-сақтар  мекендеген1,  бұл  сақ тайпаларының 

этникалықаумағы кеңірек болған, оған Онтүстік Орал өңірі мен Таулы Алтай 

да енген.

Бүл  аймақта ондаған діни  күрылыстар  -   орасан  зор тас және  топырақ 

үйінділері -  сақ «пирамидалары» зерттедді. Пазырық (Таулы Алтай), Шілікті 

(Шығыс Қазақстан), Бесшатыр және Есік (оңтүстік-шығыс Қазақстан) оба- 

ларынан  ашылған тамаша жаңалықтар  кенінен  мәлім,  олар  ғылымды  ме­

таллам, ағаш пен  матадан  жасалған көркемдігі  жоғары  бейнелеу  енерінің 

бұйымдарымен, ағаштан салынған ежелгі сәулет енерінің ескерткіштерімен 

байытты.  Бұл  қорғаннан  табылған  ғажайып  олжалар  сақ  тайпаларының 

жоғары және көп жағынан өзіндік тел мәдениеті, «олардың патшаларының» 

үлылығын және қоғамның әлеуметтік құрылымының дамығандығын бірінші 

pe r айқын көрсетті. Ежелгі жазбаша деректемелердің сақтардың тайпалық 

одақтарына катысты мәліметтерін екі топқа:  1) антик деректемелерінің де- 

ректері: Геродот (б. з. б. V г.), Ксенофонт (б. з. б. V I-V  ғғ.),  Птоломей (б. з. 

б.  II  ғ.);  2)  ахеменидтік  (ежелгі парсы)  сына жазбалары топтарына белуге 

болады.

158

Көне  парсы,  элам  және  аккад  гілдерінде  кұрастырылған  Дарий  мен 

Ксеркс  патшалардың  жазбалары,  сондай-ак  көне  ирандықтардың  зороа- 

стриялык дін кітаптарының жинағы — «Авеста»  көңіл қоярлык деректеме- 

лер болып табылады. I Дарийдің Бехистун жазбасының бесінші бағанының, 

Накши-Рустемдегі «а» жазуынын,  Персепольдегі «е» тексінің және Суздегі 

жазбалардың, Ксеркстің «дэвтер туралы жазба» деп аталатынының2 ерекше 

маңызы бар.  Бұл текстерде Ахеменид империясы бірнеше дүркін қақтығы- 

скан  солтүстік-шығыс  елдерінің  (Иранға  катысты)  тарихи  фактілері  мен 

кейбір тайпалардың аттары бар. Дарий мен Ксеркстің уақыты дәл көрсетіл- 

ген жазбаларына қарағанда, «Авестаны» зерттеудегі ең басты қиындық сол, 

онда мейлінше әр түрлі дәуірлерге катысты мәліметтер жинақталып, арала- 

сып кеткен.

Заратуштра  уағыздарының  «Яштар»  кітабына  кіретін  жолдары  -   «Гат- 

тар»  Авестаның  ежелгі  бөлігі  болып  табылатыны  дәлелденген.  Көптеген 

шығыстанушылар ауызша дәстүрге негізделген «Гаттардың» шығуын б. з. б. 

1000-600 жылдар аралығына, не б. з. б. I мыңжылдыктың бас кезіне жатқы- 

зады, ал кейбіреулері б. з. б. VII—VI ғасырдың бас кезіндегі уақыт жайында 

сез болып отыр деп санайды. Бүл жағдайдың екеуінде де «Гаттардың» калы- 

птасуы  Ахеменидтік  кезеңге дейінгі  уақытка жатқызылады3.  «Гаттар»  мен 

Авестаның уақыт жағынан оларға 

жақы н 

басқа бөліктерінің туындаған және 

шыққан жері туралы мәселе бойынша даулар да аз емес. Авеста қоғамының 

әлеуметтік  құрылысы,  идеологиясы мен  тілі  және  суреттелетін  оқиғалар- 

дың географиялық жағдайы жөніндегі қазіргі зерттеулер Авестаның ежелгі 

бөлімдері Орта Азияның және оған солтүстігінде жапсарлас жатқан Казак- 

стан  аймақтарының да бақташы-егінші  тайпаларының ортасында  калыпт- 

асқан деген қорытындыға келтіреді4.

Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі антик деректемелері де өте 

күнды.  Олардың арасында  б.  з.  б.  V  ғасырдың 40-жылдарының аяғында — 

30-жылдарының  басында  жазылған  Геродоттың  «Тарихы»  оқшау  түрады5. 

Цицеронның  Геродотты тауып атағанындай,  «тарих атасының» тоғыз кіта- 

бынан ертедегі Қазақстан тарихы үшін төртінші кітабы неғұрлым маңызды, 

онда Дарийдің скифтерге  қарсы жорығын  суреттеумен  байланысты  Евра­

зия тайпалары туралы неғұрлым толык деректер жинакталған.

«Тарихтың» негізіне парсы мен гректің ауыз-екі әңгімелері, Геродоттың 

өзінің байқаулары мен одан бұрынғы адамдардын кейбір жазбаша хабарла- 

ры алынған. Соңғылардың арасынан Гекатей Милетский мен Аристей Про- 

конесскийдің еңбектері көзге түседі. Ахеменид заманының тарихы жөнінде 

Ксенофонт, Ктесий және кейінгі кезең авторлары — Беррос, Арриан, Полн­

ен, Диодор, Полибий, Плиний,  Помпей Трог, Птолемей, Страбон бірқатар 

қүнды деректер қалдырды6. Алайда бұларда Қазақстанның ежелгі тайпала­

ры мен халықтары туралы нақты акдарат кэп емес. Оларда келтірілетін тай- 

палар мен халықтардың аттарын баска мәлімеггермен салыстыру ете киы- 

нға соғады. Сондықган жазбаша деректемелер маңызды, дегенмен де, архе­

ологиялык деректемелермен салыстырғанда көмекші рөл атқарады.

Қазақстан аумағындағы бақташы тайпалар туралы ең ертедегі деректердің 

бірі Авестада кездеседі. Сондағы 13 Яштта (Фравардин Яшт,  143-144) Аігуа, 

Tura,  Sairima,  Daha  және  басқа халықтар  аталады.  Гаттардың  контекстіне 

Қарағанда, көне Иран эпосында отырықшы мал өсірушілер мен егіншілердің

-  арийлердің қоғамына қарсы қойылатын Қазақстан мен Орта Азия аумағы-

159

'  

f  

H  Д   A  f

I

I  

I

I  

.

C AJ/<  T A  P^TTr'fATt л

  Г « ү

\  

i  

л   c   C \J   Г   £  T  T  E  P   )  \

\J

 

^

Ежелгі көшпелілер заманыңдағы Қазақстан мен Орта Азия аумағына тайпалардың орналасуы. Б. з. б. VII—IV  ғғ.

ндағы Шығыс  ирандык көшпелі тайгіалардың бәрі «турлар» деген жинақта- 

лған  атпен  аталады.  Кейбір  зерттеушілер тур халқын  ежелгі  грек деректе- 

мелері бойынша массагеттер деген атпен белгілі тайпалардың нақты тобы- 

мен байланыстырады7.

Неғүрлым  кене  парсы  сына  жазуы  текстерінде  жаңағы  Шығыс  Иран 

гайпалары  Saka деген  жалпы атпен  аталған  (Персепольдің  «е»  тексті;  Бе- 

хистун жазбасы). Бұл терминнің Авестаның «турлар» деген атауынан айыр- 

масы  сол,  ол  иран,  грек-латын,  ал  одан  кейін  қытай деректемелерінде де 

кеңінен таралған.

Біршама кейінгі  кезендегі сына жазуы тізімдерінде (Накши-Рустемнен 

«а»,  Сузден  «е»  жазбалары;  алтын және  күміс калақшаларға жазылған Да- 

рийдің Хамадан және Персеполь текстері; Ксеркстің «антидэвтік жазбасы») 

Saka термині  неғұрлым  нақты  мазмұнмен  толыктырылады.  Осы  уақыттан 

бастап  бірнеше  сак  тайпаларының  немесе  тайпалар  топтарының  аттары 

келтіріледі:  Saka tyaiy paradraya (теңіздің арғы жағындағы сақгар), Saka hau- 

mavarga («хаом сусынын дайындайтындар»), Saka tigrahauda («шошақ бөрік 

киетіндер»), Saka tyaiy para sugdam («Соғдының ap жағындағы 

сактар»).

 Daha 

есімі де белгілі бір дәрежеде сақтармен байланысты, бүл есім парсы аннал- 

дарында алғаш рет Ксеркстің «дэвтер туралы жазбасында» келтірілген, бірақ 

бұдан ертеректе од Авестада айтылған.

Сына  жазуы  текстерінің  кейбір  этнонимдері  грек  деректемелеріндегі 

тайпалар  аттарымен  иланымды  үқсастырылады.  Мәселен,  Геродоттың  өз 

айтуы  бойынша  Ахеменид  державасының  оныншы  әкімшілік  округіне 

кірген (Геродот, III, 92) ортокарибантийлері тиграхауда-сактарға, амюргийлік 

сактар  — хаумаварга-сақтарға  (Геродот,  VIII,  64),  ал  дайлар  -   Авестаның 

және Ксеркс жазбасының дахтарына сәйкес келеді.

Басқа да грек авторларының көпшілігі сияқгы, Геродот та кейде «азиялық 

скифтер» деген терминді коса отырып, сақтарды скифтер деп атайды. Бүл атау 

грек тарихшыларына жақсы таныс Солтүстік  Кара теңіз өңірі мен Алдыңғы 

Азияның көшпелі скиф тайпаларына қарап айтылды.  Бірақ грек деректеме- 

лерінде ахеменидгік сына жазуларында кездеспейтін баска атаулар да бар, олар: 

массагеггер,  савроматтар  (кейінгі кезде сарматтар), аргиппейлер,  аримаспы- 

лар, ассилер, пасиандар, сакараулдар (сакарауктар) және баскалары.

Парсы және  антик деректемелеріндегі тайпаларды  Қазакстан мен Орта 

Азияның осы заманғы картасына орналастыру туралы мәселе әлі түпкілікті 

шешілген  жок.  Теңіздің  арғы  жағындағы  сақтарды  оқшаулап  бөлуде  таяу 

уақытқа дейін  екі  көзкарас  болып  келді.  Бірінші  көзқарас  (В.  В.  Струве) 

түрғысынан, парадрайа-сақгарды Арал теңізінен шығыска таман және Әмуд- 

ария мен Сырдария өзендерінің теменгі бойларына орналастыру керек еді. 

Мәселені  бүлайша  қоюға  I  Дарийдің  сақтарға  қарсы  жорығының  жүрген 

жолы туралы әңгімелейтін Бехистун жазбасының бесінші бағанының екінші 

жартысын кайта кұруды ұсыну негіз болды.  Бехистуннан алынған текстің 

қалпына келтірілген белігін, ал одан кейін Накши-Рустем және Персеполь 

жазуларын антик деректемелерінің мәліметтерімен  салыстыру негізінде -  

парадрайа-сақтардың және «Соғдының ар жағындағы» сақтардың -  масса- 

геттерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі туралы болжам жасалды8.

В. В. Григорьев басқаша көзқарасын айтады, оған қарағанда парадрайа- 

сақтар деп Оңтүстік Ресей және онымен шектес аймақтар аумағын мекен­

деген европалык скифтерді түсіну қажет болады9. Бехистун жазбасын жаң-

жүктеу/скачать 21,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: