Министрлігі ғылым академиясы ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология инст
88 Бұл да сонда, 103-106-6. Кестелер: IV. В. Г., 117-122-6. 89 А геева
жүктеу/скачать 21,27 Mb. Pdf көрінісі
|
395 88 Бұл да сонда, 103-106-6. Кестелер: IV. В. Г., 117-122-6. 89
А геева Е. И.
Памятники средневековья (раскопки на городище Баба-Ата). / / Археологические исследования на северных склонах Каратау. А., 1972. 90
Кызласов Л. Р. Археологические исследования на городище Ак-Бешим, 1953— 1954 гг. Тр. Кирг. арх.-этногр. экспедиции. Т. И. М., 1954, 155-227-6. 91
Зяблин Л. 77. Второй буддийский храм Ак-Бешимского городища. Фрунзе, 1961. 92 Чуйская долина. Труды Семиреченской археологической экспедиции. МИА, 14, М .-Л., 1950,48-55-6. 93
Горячева В. Д., Перегудова С. Я.
Памятники христианства на территории Кыргызстана. / / Из истории древних культов Средней Азии. Христианство. 94
Горячева В. Д . Наусы некрополя Краснореченского городища. / / Красная Речка и Бурана. Фрунзе, 1989, 86-87-6. 95
Ахраров И , Ремпель Л. Резной штук Афрасиаба. Ташкент, 1971,80-6.; Шишкин В. А. Варахша. М., 1963,170-6., 80-сурет. 96
Варахша, 160-6. 97
Черты мировоззрения согдийцев в V II— VIII вв. в искусстве Пенджикента. Мына кіт.: История и культура народов Сред ней Азии (древность и средние века). М., 1976, 81-6. 98
К вопросу о культе Наны (Анахиты) в Согде. - СА, 1967, № 1, 71-83-6. 99 Альбаум Л. И. Ж ивопись Афрасиаба. Ташкент, 1975, 69-6., 21-сурет. 100
Балалык-тепа. Ташкент, 1960, 128-129-6., 97, 98-суреттер. 101 Гаферов Б. Г. Таджики. М., 1972, 240-243-6. 102
Историко-археологические очерки Центрального Тянь- Ш аня и Памиро-Алая. МИА 26, М .-Л., 1952, 151-6. 103
Кляшторный С. Г., Савинов Д . Г. Степные империи Евразии. СПб., 1994, Нв—129-6. 104
Самашев 3. С. Наскальные изображения Верхнего Прииртышья. А., 1992, 174-182; 203-211-6. 105
Горячева В. Д . Город золотого верблюда. Фрунзе, 1987, 48-61-6. 106
Второй буддийский храм Акбешимского городища. Фрунзе, 1961, 39-49-6., 3, 6-суреттер, 107
Бернштам А. Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь- Ш аня и Памиро-Алая. М ИА, 26, М .-Л., 1952;
Третий сезон архео логических работ в Центральном Казахстане. — Изв. АН КазССР, сер. арх., вып. 3,1951;
Шер Я. А. Каменные изваяния Семиречья. М .-Л., 1966. 108
Степные империи Евразии, 128-6. 109 Чуйская долина. Труды Семиреченской археологической экспедиции, 113- 119-6.;
Терновая Г. Г. Керамика Таласской долины. Известия НАН РК. 1993, № 5, 40-50-6. 110
Горячева В. Д. Город золотого верблюда, 32-39-6., 8 , 10-суреттер. 111
Поясной набор Согда V II-V III вв. — СА, 4. 1965, 89-91-6.; Плетнева С. А. От кочевий к городам. М ИА, 1967,142,161-163-6.; Настич В. Н. П оясная накладка из Отрара. / / Древности Казахстана. А., 1975, 97-105-6. ]13
Согдийское серебро. М., 1971, 78-81-6. Стеблева И. В. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологи ческой системы. Тюркологический сборник. 1971. М., 1972,213-226-6.
С. £ Памятники древнетюркской письменности. М .-Л., 1951,37-6. Стеблева И. В. Көрсетілген еңбегі, 215-6. Бұл да сонда, 218-6. 117 История Казахской ССР. Т. I. А., 1977, 431-6.
Византийские историки. СПб., 1860, 376-6. 119
Памятники земледельческо-скотоводчес- кой культуры Казахстана. А ., 1989, 88—89-6., 11—12-суреттер; Археологические
1962, 131-132-6. 3 9 6 120 Литвинский Б. А., Зеймаль Т. И. Аджина-тепе. М., 1971,110—115-6. 121
Р. Пещерная культовая архитектура Восточ ного Туркестана. / / Восточный Туркестан и Средняя Азия в системе культур древ него и средневекового Востока. М., 1986, 81-125-6. 122
Культура сирийцев в средние века. М., 1979, 13-14-6. ш Бұл да сонда, 22—27-6. 124
Кляшторный С. Г. Историко-культурное значение Суджинской надписи. - Проблемы востоковедения. 1959, № 5,168-6. 125
Кызласов Л. Р. Археологические исследования на городище Ак-Бешим, 231-6. 126 Памятники культуры и искусства Киргизии. Каталог выставки. Л., 1983,159- 6., 2б1а-сурет. 127
Каменный сосуд из Торткуль-тобе. / / Художественная куль тура Средней Азии в IX—XIII вв. Ташкент, 1983, 169-176-6. 128
Борисов А. А. Сирийская надпись на сосуде из Тараза. / / Известия АН КазССР, сер. археол. Вып. 1 ,1948, 105-108-6. 129
Даркевич В. П., Маршак Б. И. О так называемом сирийском блюде из Пермской области. / / СА, 1974, № 2, 213-232-6. 130
Даркевич В. П. Аргонавты средневековья, 66—68-6. 131
Согдийцы в Семиречье: лингвистические и этнографические свидетельства. / / Красная Речка и Бурана. Фрунзе, 1989, 81-83-6. 132
Кляшторный С. Г. Древнетюркские рунические памятники, 130—131-6. 133
Вопросы идеологии и культов Семиречья. / / Новое в архео логии Казахстана. А., 1968, 53-54-6., 1.1.-сурет. 134
Сенигова Т. Н.
Бүл да сонда, 54-61-6.; Горячева В. Д. Наусы Красноречен- ского городища. / / Красная Речка и Бурана, 85-95-6. 135
Волин С. О.
Сведения арабских и персидских источников о долине р. Талас и смежных районах, 75-6. 136
Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч., т. I. М., 1963,268-6. 137
Бартольд В. В. Очерки истории Семиречья. Соч., т. II, ч. I, М., 1963, 39-6. 138
Туркестан в эпоху монгольского нашествия, 315-316,318-6. 139
Сведения арабских источников, 80-82-6. 140
Раннемусульманское кладбище близ города Куйрук- тобе. / / В глубь веков, 85-94-6. 141
Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи Евразии. СПб., 1994,9-12-6. 142
Казахстан. Летопись трех тысячелетий. СПб., 1992,159-160-6. 143
Акишев К. А. Курган Иссык. М., 1978,53 -60-6. 144
О происхождении древнетюркской рунической письменнос ти. / / Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. А., 1980, 3-13-6. 145
Древнетюркские письменные памятники. 146
Степные империи Евразии, 76-77-6.; Батманов И. А. Таласские памятники древнетюркской письменности. Фрунзе, 1971;
Тюркская руническая графика. А., 1986. 147
Согдийцы в Семиречье: лингвистические и этнографические свидетельства. / / Красная Речка и Бурана. Фрунзе, 1989, 78-84-6.;
Сирийская надпись на сосуде из Тараза. Изв. АН КазССР. Сер. арх. 46, вып. I. 1948,105-108-6. 148
Кляшторный С. Г., Султанов Т. А. Казахстан... 156-157-6.; Стеблева И. В .
Поэтика древнетюркской литературы и ее трансформация в раннеклассический период. М., 1976. 149
Язык памятника Кюль-тегину. А., 1993. 397 Ү ш і н ш і т а р a y ДАМЫҒАН ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР 1. ҚАРАХАН М ЕМ ЛЕКЕТІ Қарахан мемлекетінің құрылуы. X ғасырдың орта шенінде Жетісу ау- мағында және Шығыс Түркістанның (Қашғардың) бір бөлігінде әлеуметтік кұрылымы біршама дамыған, езінен бұрынғы мемлекетгік кұрылымдардың көптеген әлеуметтік институттарын табиғи түрде өзіне жинактаған Қар- ахан мемлекеті пайда болды. Қарахан мемлекеті тарихының бастапкы ке- зеңі жөнінде сенімді мағлұматтар деректемелерде сақталмаған деуге бол ды, осы мемлекеттің басында болған түрік әулетінің этникалық атрибуциясы әлі де толық айқындалмай калып отыр, ал алғашқы Қарахандар туралы әңгімелер жартылай аңыз сипатында болып келеді. Қарахан мемлекетінің кұрылуында және алдыңғы тарихында қарлүқ конфедерациясының тайпалары зор рөл атқарды, бұл конфедерацияға қар- лұқтармен бірге жікілдер мен яғма кірді1. X ғасырда яғманың бір бөлігі кар- лұқтармен бірге Жетісуда, Нарыннан оңтүстікке таман мекендеді. Кейіні- рек, XI ғасырда яғма анағұрлым солтүстікке таман — Іле өзенінің алқабын- да омір сүрді2. Ал осы алқапта Ыстықкөл өңірінің солтүстік аудандарынан көшіп келген жікілдер коныстанды3. Жікілдер Тараз маңында, Құяста, Барс- хан сыртында, Ж ікіл мекенінде және т. б. енірлерде шоғырлана қоныст- анған бірнеиіе топ болды. Қарахан м ем лекетінің құры луы батыста Ж етісудан И спидж абка дейінгі және шығыста Қашғарға дейінгі үлан-байтақ аумакта болған сая си оқиғалармен, сондай-ақ Қ арлұқ қағанатының ыдырауымен байланыс ты еді.
Ж етісуды ж ә н е көр ш іл ес ө ң ір лер д і м ек ен д еген қарл ұқтард ы н , жікілдердің, яғмалардың Саманилерге қарсы, сондай-ақ шығыстан дүркін- дүркін шабуыл жасаған тоғыз-ғұздарға4 қарсы үзақка созылған әрі табан- ды күресі Қазақстан аумағының оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы түрік тайпалары тобының этникалық-саяси тұрғьщан топтасуымен коса жүрді, олардың ішінде қарлұқтар басты рөл атқарды. 840 жылы қарлұқтардың жетекшісі, Испиджабты билеуші Білге Күл Қадыр-хан қаған атағын қабы- лдап, сол арқылы жоғарғы өкіметті алуға хақысы барын мәлімдеді. Нақ сол жылы Саманилер Испиджабты бағындырды. Білге Күл Қадыр-хан өлген- нен кейін қағанаттағы билік үшін күресте оның екі баласы суырылып шық- ты: Базыр Арслан-хан Баласағүнды, ал
Қадыр-хан Таразды билей бастады. Таразды саманилік Исмаил ибн Ахмад басып алғаннан кейін (893 ж.) Оғұлшақ, тегінде аз уақытқа Қашғарға баруға мәжбүр болса керек, одан 904 жылы ол Саманилер иелігіне шабуыл жасады5.
Оғүлш ақтың немере інісі Сатүқ Боғра-ханды (915-955) Қарахан әулетінің негізін салушы деп есептейді. Исламды қабылдап, Саманилердің қолдауын пайдалана отырып, Сатұк Боғра-хан Оғулшаққа карсы шығып, оны талқандады, сөйтіп Тараз бен Қашғарды бағындырды; 942 жылы ол Баласағұнда билеушісін құлатып, өзін жоғарғы қаған деп жариялады. Шы- нына келгенде, Қарахан мемлекетінің тарихы осы уақыттан басталды. Сатұқ өлгеннен соң билік оның баласы Мұсаға кешті, ол 960 жылы кағ- анаттың мемлекетгік діні ислам деп жариялады. Оның астана қаласы Қашғар болды. Сатұктын екінші баласы Сүлеймен-ілек, тегінде, Баласағүнды ие- ленсе керек. Бұл өңірді оньщ баласы Хасан Боғра-хан мүра етіп адды. Мүса өлген соң жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли Арслан-ханға көшті. Оның енші жерінің орталығы Қашғар болды, сонымен қатар ол Тараз бен Бала- сағұнның да билеуідісі болып есептелді. Қарахан мемлекетінің саяси тарихы ол өмір сурген алғашқы ондаған жылдың өзінде-ақ негізінен ықпалды әрі күшті екі әулеттің — Әли Арслан- хан мен Хасан (Харун) Боғра-ханның үрпақтары арасындағы өзара кыркы- сқан күреске толы болды. Алғашкы кезде Әли (әлилер) ұрпағының ыкпа- лы күштірек болды, ал кейін бүл ықпал Хасан үрпактарына (хасанилер- ге)көшті. Мауараннахрды жаулап алу. Бір кездегі Саманилердің куатты держава- сы X ғасырдың екінші жартысында өз ішіндегі әлеуметтік кайшылыкта- рмен, феодалдық топтардың өзара кырқысқан жанжалдарымен титыктап, қүлдырау халіне жетті. Дикан ақсүйектері мен мүсылман дінбасылары ор талык екіметке қарсы шықты да, оларды түрік үланының (ғұлямдар) ко- лбасшылары да колдай бастады. Саманилер державасының бір кездегі күш-куаты Нух ибн Мансүр (977- 999) билеген тұста феодалдык қыркыстардан ерекше қатты әлсіреді. 990 жылы Саманилер әмірлерінің бүліктерін және олардьщ билігі әлсіреуін пайдаланған Хасан (Харун) Боғра-хан Испиджабты басып алды. Қарахан , әскері мұнда ешқандай дерлік қарсылыққа кездеспеді, ал әскердін қалаға келуін жергілікті шонжарлар құптаған ниетпен карсы алды. Екі жыл өткен соң Қарахандар Саманилердің астанасы — Бұхараны алды. Алайда көп кешікпей Хасан Боғра-хан Бұхараны, сондай-ак взі алған Самарканды тас- тап, Жетісуға кетуге мәжбүр бодды6. Қарахан армиясының Мауараннахр- дан шегінуіне, бәрінен де гөрі Жент ауданында тұрған және Нух ибн Мансү- рға көмектескен тайпалар тарапынан шабуыл жасалу катері себеп болған еді. Мауараннахрға жасалған сәтсіз жорық Қарахандардың баскыншылык желікпесін баса қоймады. Н ақ сол 992 жылы Хасанның баласы Жүсіп Қадыр-хан Хотанды басып алды. Бірақ қарахандардың негізгі әскери-сая- си үмтылыстары Мауараннахрды кездеді. 996 жылы Эли Арсланньщ бала сы Насыр Саманилерге жаңа жорық жасады. Қарахандарға қарсы түратын күші болмаған Нұх ибн Мансүр өзінің газневилік вассалы Себұк-тегіннен кемек сұрады. Алайда Себүқ-тегін карахандармен бітім жасасты; бүл бітімге сәйкес бүкіл Сырдария аңғары Қарахандар билігінде қалды, ал Әмудари- ядан оңтүстікке таман жатқан жерлер Газневилерге көшті. Самани мен Қарахан мемлекеттері аралығындағы шекара Самаркандтан солтүстікке таман жатқан Қатуан даласы деп танылды. X ғасырдьщ аяғында Самани мемлекетінің үзаққа созылған драмасы- ның соңғы керінісі болды. 999 жылы Қарахан билеушісі Насыр ибн Әли 399 Мауараннахрға бет алды. Халық бұкарасы Самани билеушісінін тағдыры- на селқос қарады, сондықтан ол Саманилердің астанасы Бұхараны оп-оңай басып алды. Нүх ибн Мансұрдың баласы Әбді әл-М әлік ж әне Самани әулетінің басқа да мүшелері Үзкентте тұткынға қамалды. Қарахандарға қарсы күресті Саманилердің соңғы билеушісі Әбд әл-М әліктің інісі Әбу Ибраһим Исмаил (лакап аты әл-Мұнтасыр) одан әрі жүргізді. Өзінің ата- бабаларының тағын қайтаруғатырысқан әрекетгерінде ол Газневи әміршіле- рінен көмек сүрады. Мауараннахр үшін болған күреске бастапкыда Саманилерді колдаған оғыз тайпалары да (салжұқтар) араласты. Салжұқ тайпаларының отаны Сырдарияның орта ағысы өңірі болатын. Осында Сығанак ауданы мен Қар- атаудың баурайын мекендеген оғыздардан тұратын олардың негізгі тобы қалыптасты. Салжұқ топтарының көсемдері мен оғыз жабғуларының ара- сындағы жайылым үшін болған кақтығыс X ғасырдың орта шенінде салжұқ- тарды Сырдарияның орта ағысынан кетуге мәжбүр етті. Салжұқ тайпала- рының бір бөлігі 80-жылдардың аяғында Жентті алды да, Сырдарияның төменгі бойына қоныстанды, енді бір бөлегі Самарканд пен Бұхара маңын- дағы далада қоныс тепті. Әбу Ибраһим Исмаил мен Салжұқ жасактарының біріккен күштері Қарахандарды жеңген 1004 жылғы Самарканд түбіндегі шайқаста жеңіске жеткеніне қарамастан, Саманилер Мауараннахрдағы өз билігін сактап қала алмады. Салжұқ колбасшылары мен соңғы Саманилер арасындағы одак уақытша жасалған болып шықты. Салжұқ көсемдерінің біреулері Қараха- ндарға қарсы күресе бергілері келсе, басқалары олармен жакындасудын жолын іздестірді7. 1005 жылы Әбу Ибраһим қаза тапқаннан кейін Мауараннахр Қараха- ндар қолына түпкілікті көшті. Саманилер державасы Қарахандар мен Газ- невилер арасында бөліске түсті. Ш екара Әмудария бойымен өтті. Қарахан мемлекетінің соғыстары мен ыдырауы. Үлесті жүйеде негізі кал- анған Қарахан мемлекеті шығыс ж әне батыс иелікте.оінен тұрды. Жетісу мен Шығыс Түркістан шығыс иелігіне, Мауараннахр батыс иелігіне кірді; шығыс иелігінің саяси'орталығы Баласағұнға жақын мандағы Орда (Кара Орда, Күз Орда), содан соң Қашғар, батыс иелігінің орталығы Үзкент, кейінірек Самарканд болды. Екі иелік бертін келе жеке-жеке мемлекетке — Шығыс және Батыс қағанаттарына белінді. Жетісу мен Шығыс Түркістанды XI ғасырдың басында Туған-хан билеп тұрды. Онымен Боғра-хан Харунның баласы Қадыр-хан Жүсіп бәсекелес болды (араб тіліндегі кейбір деректемелерде Қадыр-хан Хотанды иеленді деп көрсетілген). 1005 жылы Қадыр-хан Жүсіп Қашғардан Туған-ханды тықсырып, қаланы қаратып алды8. 1017-1018 жылдары Ж етісу ш ығыстан Баласағұнға бағыт ұстаған кешпелі тайпалардың шабуылына ұшырады. «Туған-ханға қарсы және ис лам елдерін, түрік елдерін ж әне қалған Мауараннахрды басып алу үшін әскерлер жорыққа аттанды», — деп жазады әл-Утби9. Хан әскерлері басқын- шыларға қарсы шықты да, олардың ізіне үш ай түсіп, жеңіліске ұшыратты. Шайқастан кейін көп ұзамай Туған-хан дүние салды. Осы кезде Қадыр-хан едәуір күшвйіп, Қарахан мемлекетіндегі бүкіл билік соның қолына көшті. 1026 жылы шығыс Қараханның басшысы Қадыр-хан мен Газневи сұлтаны Махмұт Қараханның батыстағы үлесін иеленуші Әли-тегінге қарсы бағыт-
талған әскери келісім жасасты, Әли-тегіннен олар Мауараннахрды тартып алып, оны Қадыр-хан Жүсіптің баласы Йинал-тегінге бергілері келді. Алай да, уақытша жеткен табыстарына қарамастан, одақтастар Әли-тегіннің үлесін басып ала алмады.. Қадыр-хан Жүсіптің иелігі 1032 жылы Жетісудан баска, Испиджаб пен Тараз өңірлерін және астанасы Қашғар болған Шығыс Түркістанды қамты- ды. Ол өлгеннен кейін Шығыс Түркістан арсланхан жоғары атағын кабы- лдаған үлкен баласы Боғра-тегін Сүлейменге қалды. Тараз бен Испиджаб- ты Қадырханның екінші баласы боғрахан атағын қабылдаған Яған-тегін Мухаммед билей бастады. Олардың екеуі де Газневи султаны Махмұдтың баласы Мас’удпен байланыс жасады. Олар Әли-тегіннен Мауараннахрды тартып алу жэне оны Боғра-ханға әперу әрекеттерін қайта бастады, бірак бүлар да сәтсіздікке ұшырады. Мауараннахрды билеушілер бөлектенуге және дербестікке ұмтылды да, кейде Қарахан мемлекеті шығыс бөлігінің қағанын озінің әміршісі деп мойындамады. XI ғасырдың 40-жылдарында саяси аренада Ибраһим ибн Насыр көрнекті орын алды. Әулеггің ішкі ұрыс- таластарында ол Әли-тегін балаларына қарсы күресте көп үзамай табыска жетіп, тамғаш боғра-хан атағын кабылдады, сөйтіп 1040 жылы Мауаран- нахрдың толық билікті кожасына айналды. Оның тұсында Қарахан мемлекеті екі дербес кағанатқа - Шығыс және Батыс қағанаттарына түпкілікті белініп тынды10. Ибраһим Тамғаш Боғра- хан Батыс кзғанаттың астанасын Үзкенттен Самарқандқа көшіріп, Ферға- наны ез иеліктеріне қосып адцы. Жоғарғы билеуші саналған Арслан-хан Сүлеймен (Шараф-ад-Даула) 1042 жылы өзіне Қашғар мен Баласағұнды қалдырып, Шығыс қағанат әулетінің мүшелері арасында жер белінісін жүргізді11. Қарахан мемлекетінің бүрын аға немесе жоғарғы ханның нақты билігін- де болып келген дербес жэне жартылай тәуелді үлестеріне іс жүзіндегі ыды- рауының заң тұрғысынан бекітілуі осылайша орын алды12. Алайда Шығыс қағанаттағы кескілескен күрес тоқтамады. 1056 жылы Яған-тегін Мұхаммед Боғра-хан өзінің ағасы Арслан-хан мен оның иелігін тал қан д ад ы , к е й ін мұра туралы м әсел ен і ш еш умен байланы сты қаскейлікпен у беріп өлтірілді. Такқа Боғра- ханның баласы Ибраһим отыр ды, бірақ ол көп ұзамай Барсханның билеушісі Йинал-тегінге карсы соғы- ста қаза тапты. Бұдан кейінгі Шығыс қағанатта он бес жыл бойы (1059— 1074) Қадыр-хан Жүсіптің балалары: Тоғұрыл-хан мен Боғра-хан Харун билік жүргізді. Олардың тұсында Ферғана Шығыс қағанатқа біріктірілді, ал екі қағанаттың шекарасы Сырдария өзенінің бойымен өтті13. Тоғұрыл-ханға оның баласы Тоғұрыл-тегін мұрагер болды, бірақ екі ай өткеннен кейін Тоғұрыл-тегіннің немере ағасы Боғра-хан Харун (1074— 1102) билікті басып алып, Баласағұнды, Қашғар мен Хотанды билеп түрды. Боғра-хан билеп түрған кезде Қарахан мемлекетіне сол уақытта өзінің жоғары саяси қуаты әбден толысқан Салжүқ мемлекеті тарапынан қатерлі қауіп төнді. 1089 жылы Салжүқ сұлтаны М әлік-шах (1072-1092) көп әске- рмен Батыс қағанат шекарасына баса-көктеп кіріп, оның астанасы Сама рканд™ басып алды. Салжұк әскері Үзкентке жеткеннен кейін Боғра-хан өзін Мәлік-шахтын вассалы деп мойындауға мәжбүр болды. Сөйтіп Қар- ахан мемлекеті Салжұқтардың жоғарғы билігіне өтті, бірақ олар Қарахан әулеті мүшелерінен өздеріне қолайлы хандарды тағайындаумен шектелді. 401
Н ак осы кезде Тоғұрыл (бәлкім, ол Тегіннің баласы болса керек) Кашға- рды коршады. Боғра-хан Харун тұтқынға алынды, бірақ Атбашыны биле- уші Якубтың қолдаушылығы арқасында ол босатылып жіберілді. Мәлік- шах Якубпен келісім жасап, Үзкенттен кетті. 1102 жылы Боғра-хан өлген- нен кейін Тараз бен Баласағүнды билеуші Қадыр-хан Жабыраил Салжұк- тардың Орта Азиядағы саяси үстемдігіне қарсы шыкты. Мауараннахрды басып алған ол Салжұқтардың иелігіне беттеді, бірак Термез түбінде жеңілді де, түткынға алынып, жазаланды14. Осы оқиғалардан кейін Салжүқ султа ны Санжар Ибраһим Тамғаш-ханның шөбересі Арслан-ханды (1102-1130) Мауараннахрдың билеушісі етіп тағайындады. Арслан-хан тәуелсіз саясат жүргізуге әрекеттенді. Оның мемлекет билігін орталықтандыруға ұмтылуы- на дін басылары да, ақсүйектер де, соның ішінде әскери шонжарлар да ка рсы шықты. Арслан-хан өзінің баласы Насырды бірлесіп билеуші етіп тағайындады, бірақ мұсылман дін басылары қастандық жасап, Насырды өлтірді. Содан Арслан-хан кемекке Санжар-сүлтанды шақырды, Санжар әскермен Мауараннахрға бет алып, Самарканд™ коршады да, оны 1130 жылы алды. Ауыр науқасқа ұшыраған Арслан-хан кеп ұзамай Балқьща өлді. XII ғасырдың бірінші жартысында Қарахан мемлекеті іс жүзінде тарихи сахнадан шығып калды. Саяси қүрылысы. Қарахан мемлекетінің саяси кұрылысы бірден емес, біртіндеп, жаулап алған жерлерде Қарахан шонжарлары билігінің орнығуы- на қарай калыптасты. Қарахандар өздері бағындырған жергілікті халық- тардың көптеген мемлекеттік дәстүрлерін мұра етіп алды, оған ежелгі түрік мемлекетінің, Түргеш, әсіресе Қарлұк кағанаттарының терең ыкпалы бол ды. Қарахан м ем лекетінде баскару күры лы м ы на, тегінде, Қ арахан бірлестігінің күрамына енген кешпелі ж әне жартылай көшпелі тайпалар- дың қоғамдық институттары, ертедегі феодалдык қатынастардың орнығуы барысында өзгеріске ұшыраған әдеттегі кұкық (төру) нормалары елеулі ықпал жасауы ықтимал. Газневилер сиякты, Қарахандар да Саманилердің мемлекеттік құрылысының кейбір сипаттарын қабылдады, алайда бұл ауыс- түйіс атүсті болған жок. Қарахан мемлекетіндегі билік құрылымы — жоға- рыда аталған үш негізгі бастаудың диалектикалық жиынтығы. Қарахан державасындағы жоғарғы билік тек сырттай ғана патриархат- тык (рулық-тайпалык) шапанын жамылды, ал шын мәнінде ол феодалдык иерархия принципіне негізделді. Зерттеушілердің екі тайпалык федерация: жікіл және яғма шонжарлары арасында саяси билік қатаң бөлінді деген пікірінің шындықка қаншалықгы сәйкес келетіндігін дәлме-дәл айту әлі де қиын15. Соған қарамастан, егер көшпелілер құрған басқа мемлекеттерге үқсастық бойынша пайымдайтын болсак, онда Қарахан мемлекетінде, қалай болғанда да оның тарихының ерте кезеңінде жеңіп алған еңірлерге билік жүргізу нақ сол ең ірі ж әне күшті этникалық-саяси бірлестіктер басшыла- рының, бірінші кезекте жікіл және яғма көсемдерінің қолына шоғырла- нған деп жорамалдауға болады. Бүл «арслан» («арыстан») және «боғра» («бура») қүрметті атақтарымен атанған жоғарғы Қарахан билеушілерінің атактарымен дәлелденеді16. Арслан, дәлірек айтканда, арслан хан (арслан кара-хақан) атағын жікілдердің билеушісі, ал боғра (боғра қара-хақан) атағын яғма көсемі алды. Арслан қара-хақан басты билеуші деп саналды немесе сондай билеуші болуға дәмеленді, ал боғра қара-хақан, тегінде оны- мен бірге билік еткен болуы мүмкін.
жүктеу/скачать 21,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|