«Мұстафа Шоқайұлының Тәуелсіздік жолындағы саяси қызметі» Орнындаған
ІІ– тарау. 1916-1927 жылдардағы қоғамдық-саяси ахуал және Мұстафа ІПоқай
жүктеу/скачать 440,5 Kb.
|
| ІІ– тарау.
1916-1927 жылдардағы қоғамдық-саяси ахуал және Мұстафа ІПоқай. Алаш немесе XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі ұлт-азаттық қозғалыстың бірден көзге ілінер екі кезеңі болды. Бірі шамамен 1905 жылдан бастап Алаш қозғалысы қалыптасып, Алашорда өкіметі құрылған. 1917 жылдың желтоқсанына дейінгі аралықты қамтыса, екінші азамат соғысы және кеңестік билік біржола орнаған уақыттан бастап, 20-30 жылдардағы Алаш зиялыларын жазалау мақсатында ұйымдастырған сот үрдістерімен аяқталды. Мұстафа Шоқайұлы ұлт-азаттық қозғалыстың бұл екі кезеңінде де оның жетекші басшыларына лайық жұмыстар атқарып, ұлт- азаттық күрестің лидері дәрежесіне көтерілді. Бұл тарихи кезендердің алғашқысында ол патшалық және кеңестік билікке қарсы ұлттық тәуелсіздік туын көтерген Түркістан (Қоқан) Алашорда өкіметтерін құруға тікелей атсалысса, соңғысында Еуропадағы түркістандық эмиграцияның басшысы ретінде сталиндік тоталитарлық жүйенің Түркістандағы саясаттың отарлық мазмұнын ашып көрсетіп, өзінің жариялаған еңбектері мен үздіксіз шығарып тұрған басылымдары арқылы біздің тарихымызда бұрын болмаған жаңа мазмұндағы саяси қызметті бастап берді. Негізгі тіршілік көзі — атамекенінен айырылу қаупі енді осы Түркістан елдеріне төнді. Ал Ресей отаршылыдығы сияқты мемлекеттік деңгейде ұйымдасқан дүлей күшке қарсы түра алу үшін соған деңгейлес ұйымдасқан материалдық және рухани күш Түркістан бірлігі мен тұтастығы қажет еді. М.Шоқайдың саясаткер ретінде тұңғыш көрінуі 1912 жылы Түрік-Балқан соғысы кезі еді. Әсіресе 1916 жыл патшалықтың қол астындағы түркі тектес халықтар үшін өте ауыр жыл болған. Патшаның 19 бен 31 жастың аралығындағы қазақ жастарын майдандағы "қара жұмысқа" алу туралы "маусым жарлығы" шықты. Осы жарлыққа Мұстафа қатты наразы болды. Бұл туралы "Туркестанские ведомости" газетінің 1917 жылғы N122-шi санында мынандай мәлімет жарияланған. 1916 жылы Мұстафа Шоқаев пен Қасымов деген азаматтар Перовскіде халықты мешітке жинап 1916 жылғы көтерілісті қаталдықпен басу кезінде қиыншылық көрген қазақтардың М.Шоқайдың саясаткер ретінде тұңғыш көрінуі 1912 жылы Түрік-Балқан соғысы кезі еді. Әсіресе 1916 жыл патшалықтың қол астындағы түркі тектес халықтар үшін өте ауыр жыл болған. Патшаның 19 бен 31 жастың аралығындағы қазақ жастарын майдандағы "қара жұмысқа" алу туралы "маусым жарлығы" шықты. Осы жарлықк,а Мұстафа қатты наразы болды. Бұл туралы "Туркестанские ведомости" газетінің 1917 жылғы N122-шi санында мынандай мәлімет жарияланған. 1916 жылы Мұстафа Шоқаев пен Қасымов деген азаматтар Перовскіде халықты мешітке жинап 1916 жылғы көтерілісті қаталдықпен басу кезінде қиыншылық көрген қазақтардың Құлжаға қарай өтіп кетуіне жағдай жасау үшін халықтан қаражат жинап, жалпы көлемі 1178 сом ақшаны кетіп бара жатқан қазақтарға көмек ретінде берген. Мұстафа Шоқай 1916 жылы Қазан қаласына келіп, "Түркістан бірлестігі" деп аталатын ұйым ашты. 1916 жыл құлдықтың қиямет-қайым қыспағында, әр қарекетін қалт жібермей қадағалаған патша күзетінің астында Түркістанның (мындаған жылдардың өн бойында әлемге талай-талай ұлы ғалым берген, ғайса дүниеге келмей жатып, көптеген цивилизацияның іргесін қалаған құт мекеннің) зиялыларының жаңа дүрмегі өз халықтарының болашағы жолында күш-жігерлерін біріктіру қамын жасады. Олардың бұл бағыттағы алғашқы қадамы Мемлекеттік Думаның тура өз ішінде Мұсылман фракциясында (ресейдің еуропалық бөлігінін татар, башқұрт, азербайжан мұсылмандарынан құрылған)ұйымдастырылған Саяси бюро мінбесін Түркістандағы отаршылдардың бейбақтастығы туралы Ақиқатты баян ету үшін пайдаланып қалу мақсатын көздеп, Түркістан өкілін енгізуі еді. Ал осы бюрода Орта Азия мен Қазақстан халықтарынын мүддесін алғаш білдірген адам Мұстафа Шоқайұлы болды. Өзінің алғашқы Думаны дүр сілкіндірген сөзін 24 жасар Мұстафа патшалықтың ресейлік Орталық Азиядағы отаршыл саясатын әшкерелеуге арнайды.1 1916 жылғы Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысты патша үкіметі аяусыз басып-жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппазиция құрады, бұл мәселе желтоқсан айында Мемлекеттік Думада талқыланды. Осы мәселе бойынша баяндамаға дайындалу үшін Түркістанға арнайы келген депутат әсер А.Ф.Керенскийге материал даярлауға тікелей көмектескен де Мұсылман фракциясының хатшысы Мұстафа Шоқай болатын. Түріктер елі — Түркістанның тарихын бес саусағындай білген, ол мәдениеттің, саясат пен заң ілімінің дамуына деген дара көзқарасын түркі ғана емес, тәжік, орыс, ағылшын, француз, неміс тілдерінде шығарған шығармасында баяндап беруге арнап еді. Әлбетте, оның Мемлекеттік Думадағы Мұсылман фракциясының Саяси бюросында Түркістан халықтарының бірінші, әрі белгілі бір мерзім ішіндегі бірден-бір өкілі болуының өзі де әбден табиғи, әрі занды, өйткені, сол кездегі тарихи ахуалдың өзі, оқиғалар барысы жас Мұстафаны осы соқтықпалы соқпаққа салған. Түркістан халықтарының теңдігі мен тәуелсіздігі үшін оларды қорлық-зорлықпен рухани кұлдықтан құтқару үшін аса зор жауапкершілікті арқалауға барып, болып көрмеген қан шеңгел кұрылысқа қарсы ауыр да айрықша күрделі идеялогиялық, һәм саяси күресте басын тігуге әзір тұғыры заңғар тұлғаның алдағы тағдырына арна тартқан. Содан ол қазаға ұшырағанша, осы жолынан тайған емес. Ол басқа қазақ зиялылары сияқты Ақптан төңкерісі нәтижелерін үлкен ынтамен қолдап, Уақытша өкімет орындарының шараларына, қазақ даласында құрылып жатқан Комитеттерінің жұмысына қызу араласады. Дегенмен, Уақытша өкімет, әсіресе, оның орнына көзқарасын түркі ғана емес, тәжік, орыс, ағылшын, француз, неміс тілдерінде шығарған шығармасында баяндап беруге арнап еді. Әлбетте, оның Мемлекеттік Думадағы Мұсылман фракциясының Саяси бюросында Түркістан халықтарының бірінші, әрі белгілі бір мерзім ішіндегі бірден-бір өкілі болуының өзі де әбден табиғи, әрі заңды, өйткені, сол кездегі тарихи ахуалдың өзі, оқиғалар барысы жас Мұстафаны осы соқтықпалы соқпаққа салған. Түркістан халықтарының теңдігі мен тәуелсіздігі үшін оларды қорлық-зорлықпен рухани кұлдықтан құтқару үшін аса зор жауапкершілікті арқалауға барып, болып көрмеген қан шеңгел құрылысқа қарсы ауыр да айрықша күрделі идеялогиялық, һәм саяси күресте басын тігуге әзір тұғыры заңғар тұлғаның алдағы тағдырына арна тартқан. Содан ол қазаға ұшырағанша, осы жолынан тайған емес. Ол басқа қазақ зиялылары сияқты Ақпан төңкерісі нәтижелерін үлкен ынтамен қолдап, Уақытша өкімет орындарының шараларына, қазақ даласында құрылып жатқан Комитеттерінің жұмысына қызу араласады. Дегенмен, Уақытша өкімет, әсіресе, оның орнына келген Кеңестік билік Түркістан халықтарының өздерін-өзі билеу құқын мойындамады. В.И.Леннинің өз қолымен жазған «жұмыстарға, солдаттар мен шаруаларға!» атты үлгілерінде жаңа өкімет, Кеңес өкімеьі Ресейді мекендеген барлық ұлттардың өзін - өзі билеуіне шын мәніндегі құқық беретіндігін көрсетеді. Кеңес өкіметі өз қызметінде ұлт мәселесі жөнінде мынадай принцптерді ұсынатынын танытты. Ресей халықтарының теңдігі мен суверинитеті. Ресей халықтарының бөлініп шығып, дербес мемелекет құруға дейін барып, ерікті түрде өзін өзі билеу құқы. Ұлттық артықшылықтар мен шектеушілердің қандайын болса да бәрін түгел жою. Ресей территориясын мекендейтін аз ұлттар мен этникалық топтардың еркін дамуы. Орыс революцияшыл демократтарға іс жүзінде сынақтан өте алмайды. Олар патшалық заманында орыстан өзге халықтардың өкілдерін жатырқамағанымен, билікке қолы жеткен кезде оларды шеттетіп, маңайына жолатпай қойды. Қазан Социалистік төңкерісін Түркістан жұрты тендікке қолым жетті деп зор ілтипатпен ынта-ықыласымен қарсы алды. Алайда, Ташкентте 1917 жылғы 16 қарашада құрылған Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесі үміт отын су сепкендей өшірді. Халком кеңесінің 17 мүшесінің ішінде бірде-бір түркістандық болмай шықты. Демек Кеңес өкіметі жеңді деу бос сөз. Отаршылдық өзінің түрін ғана өзгертті. Халқом кеңестің алғашқа мәжілісі ашыларына бір күн қалғанда, оның төрағасы большевик Колесов: "... Жоғарғы органға мұсылмандарды енгізу олардың бірде-бір пролетарлық ұйымы болмағандықтан ғана емес, сонымен қатар жергілікті халықтың оларға деген көзқарасы әртүрлі болып отырғандықтан да мүмкін емес"1-деп мәлімдеді. Түркістан Кеңестерінің 3-съезі өзінің 1917 жылғы 19 қарашадағы қарарында жеріне жеткізе кесіп айтты: "Қазіргі кезде мұсылмандарды жоғары өлкелік, төңкерісшіл өкімет органдарына енгізуге мүлде болмайды". Тағы да қорлау! Тағы да Орта Азия мен Қазақстан халықтарының ары мен абыройына күйе жағу! Арада аз ғана уақыт өтісімен,большевиктік Отарлықтан өкілене шыққан Сталиннің үні естіліп, бәрін де орын —орнына қойып берді: "Төңкерістің қазіргі кезеңінде шет аймақтардың бөлінуін талап ету түбірімен төңкеріске қарсы!2 Түркістанның ішінде Мұстафа Шоқай бар басшылары оқшауланушылар деп жарияланды. "Тұрмыс-тіршіліктеріңізді... өз салт-дәстүрлеріңізге сай қалау-ықтиярларыңызға орай құру..." деген бұрынғы ұран-үндеулер сөз болып шықты, дәлірек айтқанда, мұның өзін ұлттардың теңдігі мен автономиясы жолындағы айрықша белсенді күрескерлерді анықтап, артынан айдар тағып айдап тастау үшін аярлықпен жасалған арандатушылық деп санауға болар еді. Алайда, Мұстафа Шоқай мен оның үзеңгілес серіктері бағыттарынан бас тарта қойған жоқ. жүктеу/скачать 440,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|