Н. А. Казбеков, Н. А. Казбекова, Р. М. Садвакасова, Е. Ж. Аубакиров
тақырып. Мәдениет морфологиясы. Мәдениет тілі
жүктеу/скачать 157,54 Kb.
|
| 1 тақырып. Мәдениет морфологиясы. Мәдениет тілі
«Мәдениет» ұғымының қалыптасу тарихы. Мәдениет бар деген даулар антикалық дәуірден бері жалғасып келеді. "Мәдениет" термині латын тілінен шыққан және бастапқыда агротехникада қолданылған. «Тускулан әңгімелері» атты (б.з. б. 45 ж.) өзінің еңбегінде Ежелгі Рим саяси қайраткері, шешен және философ Марк Туллий Цицерон оны алғаш рет адамға қатысты қолданған, философияны «жан мәдениеті» («cultura animae») деп атады. Ол философиямен айналысатын адам рух пен ақыл мәдениеті бар деп санайды. Цицерон мәдениетті адам табиғатынан биік, жақсы күш ретінде қабылдады. Қазіргі уақытта философияда, мәдениеттануда, социологияда, антропологияда және басқа да ғылымдарда мәдениеттің мәні мен қызметтерін (функцияларын) анықтау тәсілдерінің алуан түрлілігі жасалған. Кейбіреулер мәдениетте адамның осы нақты тарихи контексте өмір сүру жағдайларына бейімделу құралы ретінде көреді, басқалары мәдениетті адам шығарған материалдық және рухани құндылықтардың жиынтығы ретінде анықтайды, үшіншілері мәдениетті адамның тек қана рухани өмірі және т. б. ретінде түсінеді. Мәдениет тұжырымдамаларының арасында іс-әрекет,тарихи, эволюциялық, әлеуметтік, аксиологиялық, семиотикалық, ойын, символдық және басқа да көптеген мәселелер бар. Мәдениет мәселелерін теориялық өңдеу XVIII ғасырдың екінші жартысында басталды және Еуропаның жетекші ағартушылары - Дж.Вико, Ж.Ж. Руссо, Вольтера болды. Олар саясат, экономика, мораль, өнер сияқты мәдениеттің түрлі аспектілерін қарастырды. Олардың мәдениетке деген көзқарастарында мәдениет табиғатқа үстемдікті жүзеге асырудың құралы болған натуралистік көзқарас басым болды. Неміс ағартушысы И.С. Гердер, В. Гумбольт, И. Кант еңбектерінде негізі қаланған мәдениеттің тарихи концепциясы О. Шпенглер философиясында және ағылшын тарихшысы және социолог А. Тойнбиде дәйекті дамуды тапты. О. Шпенглер өзінің «Еуропадағы күннің батуы» атты еңбегінде белгілі бір даму мерзімі бар (шамамен 1000 жыл) ағза ретінде мәдениеттерді қарастыра отырып, тарихты мәдениеттің ауысуы ретінде көрсетеді. Шпенглердің пікірінше, Мәдениеттің өмір сүру кезеңінде өркениетте – «жалаң техника» пайда болады деген пікірде болған. Ал, А. Тойнби өзінің 12-томдық «Тарихқа кіріспе» еңбегінде алдымен тарихты бір-бірінен автономды, бірақ дамудың жалпы жолынан жоғары көтерілуден, құлдыраудан және өлімнен өтіп жатқан жергілікті өркениеттің дамуы ретінде қарастырды, алайда кейін ол өз көзқарастарын қайта қарап, әлемдік діндермен байланысты барлық мәдениеттерді біртұтас адамзат тарихының құрамдас бөлігі ретінде қабылдай бастады. Мәдениеттің материалдық құрамдас бөлігі, адам руының жетілуінің негізі ретінде американдық этнограф Л.Г. Морганның «Ежелгі қоғам» еңбегінде ұсынылды. Морганның пікірінше адамзат тарихы «жабайы», «варварлық» және «өркениет» кезеңдерінен тұрады. Мәдениет тарихын материалистік түсіну К.Маркс және Ф.Энгельстің марксистік тұжырымдамасында да қамтылған. Материалдық өндіріс пен материалдық мәдениет олардың рухани құрамдас бөлігіне қатысты анықтаушы және қоғамның прогрессивті дамуын қамтамасыз ететін күш ретінде қарастырылады. Эволюциялық тұжырымдаманың негізін қалаушы ағылшын этнографы Э.Б. Тайлор болып табылады, ол мәдениет (оны өркениеттікпен теңестіреді) – бұл материалдық және рухани құндылықтардың аз дамығандығынан неғұрлым жетілдірілген кезеңге біртіндеп дамуы деп санаған. Тайлордың көзқарастарын американдық культурантрополог Лесли Уайт нео-эволюциялық тұжырымдамасында дамытты. Әлеуметтік концепция өкілдері (М. Вебер, Э. Дюркгейм, К. Манхейм, П. Сорокин) мәдениеттің мәнін қоғам, оның әлеуметтік құрылымы мен әлеуметтік институттары арқылы ұғынуға тырысты. П. Сорокин мәдениетті қоғамдық дамудың векторын анықтайтын құнды жүйе ретінде қабылдады. Құндылықтардың болуына қарай, философ идеологиялық, идеалистік және сезімдік мәдениетті деп бөліп берді. Психоаналитикалық тәсіл австриялық психолог, невропатолог, психиатр және мәдениеттанушы З. Фрейдтің еңбектерінде де ұсынылған. Бұл мәдениетті дискілерді сублимация ретінде қабылдауға негізделген. Фрейд адамдардың биологиялық қажеттіліктеріне сүйене отырып, мәдениет адамның табиғи инстинктерін басуы мүмкін және оның агрессиясының көзі болады деп есептеді. «Ойын» тұжырымдамаларында (И.Хейзинга, Х. Ортега-и-Гассет, Э. Берн) мәдениет еркін, шығармашылық емес, жақын ойын қызметі ретінде қабылданады. Кітапта И. Хейзинги мәдениет ойынында "ойнайтын адам " дамытушы ретінде түсіндіріледі: культ қасиетті ойынға айналды, поэзия ойында дүниеге келді және ойын формаларының арқасында өмір сүре бастады, музыка мен би – тұтас ойын, құқық қасиетті ойын дәстүрлерінен ерекшеленді. Алайда, Хейзингтің қазіргі заманғы мәдениетінде ойын элементінің кемуін көреді және осы процесті белгілеу үшін «пуэлизм» терминін енгізеді. Қазіргі адам жұмысты, өмірді, және керісінше, ойын қызметі маңызды сипатқа ие деп түсінді. (мысалы, Хейзинг көшбасшыларының саяси сөздерін зұлым ретінде қабылдайды). Мәдениет мәселелерін әзірлеуге К. Леви-Стросс, Л. Гумилев, С. Хантингтон, И. Ильин, Ю. Лотман, Л.Н. Коган, А.И. Арнольдов және басқа да көптеген ғалымдар үлкен үлес қосты. «Мәдениет» ұғымының алуан түрлілігі мәдениет проблемасының жаһандылығы мен көп қырлылығымен байланысты. Бірақ оны түсінудің әр түрлі тәсілдерін біріктіретін нәрсе бар және бұл, ең алдымен, «cultura» терминінің өзінде қойылған мағыналар (латын тілінде «өңдеу, өңдеу, күтім»), «natura» (табиғат) бұл қарама-қарсы ұғымына қарағанда, жасалған, туыстан тыс нәрсе дегенді білдіреді. Демек, мәдениет әлемін қабылдау табиғи білім ретінде емес, адамдардың табиғатты да, өзін де жетілдіру және қайта құру бойынша мақсатты күш-жігерінің нәтижесі. Осылайша, адамның өмірі мен қызметінің мәнін іздеуге ұмтылған мәдениет бастапқыда адаммен байланысты және онымен байланысы жоқ деген түрлі көзқарастар болды. Мәдениет -бұл материалдық және рухани құндылықтар мен әлеуметтік-мәдени нормалар жүйесін ұсынған адам қызметін ұйымдастырудың белгілі бір тәсілі, сондай-ақ өмірдің түрлі салаларында тұлға мен қоғамның шығармашылық әлеуетін ашу және өзін-өзі жүзеге асыру процесі. жүктеу/скачать 157,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|