Н. А. Казбеков, Н. А. Казбекова, Р. М. Садвакасова, Е. Ж. Аубакиров
Көшпелі тайпалардың номадтық мәдениеті мен өнері
жүктеу/скачать 157,54 Kb.
|
| Көшпелі тайпалардың номадтық мәдениеті мен өнері. Б. з.б. 2 мың жыл бұрын Балқан мен Енисейге дейінгі және Солтүстік Қытайдың кең аумақтарыда ариялар мекендеді. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың соңғы үштен бірінде бұл халықтар климаттық жағдайларға байланысты қозғалысқа келді. Батыс, шығыс, оңтүстік және Солтүстік бағыттарда тайпалар қоныс аударған, жергілікті халықтарды жаулап алып, солармен араласқан. Кейбір тайпалар Еуропаға көшіп отырған. Ерте қола дәуіріндегі мәдениеттің гүлденуі Жерорта теңізі мен Кіші Азия мәдениетімен мәдени және экономикалық байланыстардың арқасында мүмкін болды.
Сондай-ақ, Амудария мен Сырдария жағалауларында, Каспий мен Аралда, Еділ мен Прикамьеде терең мәдени тарих жатыр. Бұл оқиғалар б.з.д. 2-ші жартысында 1-ші мыңжылдықтың басында орын алды. Қола дәуірінде Сібірдің, Оралдың, Қазақстан мен Орта Азияның дала кеңістіктерінде ашық өзіндік мәдениетті қалдырған тайпалар мекендеген. Ғылымда ол Ачинск маңындағы Андронов жеріндегі (Краснояр өлкесі) бірінші ескерткіштің табылған орны бойынша андронов деп аталды. Андрон қоғамдастығының негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында болды. Олар мыс пен қоладан жасалған бұйымдарды дайындау технологиясын жақсы білді. Андронов тайпалары жерлеу құрылыстарын түрлі конфигурациялы тас қоршаулар түрінде салды: тікбұрышты, дөңгелек, сопақ. Көптеген салт-дәстүрлер мен әдеп-ғұрыптар олардың өмірінің шынайы әлемін құдайлармен, ата-бабалармен, батырлармен толықтырды. Сондықтан адамның рухани мәдениеті, оның дүниетанымы туралы ақпараттың ең құнды көзі жартастағы суреттер – петроглифтер болып табылады. Қола петроглифтерінің арасында дөңгелектердің бейнесі кең таралған. Қаратаудың жартастарындағы суреттер 49 дөңгелекті гравировкадан тұрады, олар Тамғалы тастада бар. Тамғалыда күн сәулесімен айналысатын адам бейнеленген, оның айналасында би билейтін адамдармен суреттелген. Олар аспанды жарыққа айналдыруды имитациялайды. Жартастағы өнердегі сүйікті сюжет-екі өркешті түйе. Қола дәуіріндегі адамдар ойлаудың мифологиялық сатысында болды. Қола дәуіріндегі тайпаларда отқа табынушылық болған. Қола дәуірінен кейінгі кезең ежелгі Сары-Арқа (б.з.д. VIII-X ғғ.) аумағында Беғазы -Дәндібай мәдениеті деп аталады. Жалпы алғанда Орталық Қазақстанның қола дәуірі үш кезеңге бөлінеді – Нұра, Атасу және Беғазы-Дәндібай. Осы кезеңде қола дәуірінің барлық мүмкіндіктері ашылды, Мәдениет шекаралары Сары-Арқа шеңберінен шықты. Бұған ғибадатхана ғимараттары, металлургиялық құрылыстар, әлеуметтік дамудың жоғары деңгейі куә бола алады. Еуразиялық ауқымда Қазақстанның қола дәуірінің мәдениеті және металлургия мен мал шаруашылығының қарқынды дамуы өнімділіктің өсуіне және қоғамдық еңбектің күшейтілген мамандануына, қоғамдық өмірде ірі өзгерістерге алып келді. Солтүстік және Орталық Қазақстанда археологтар осы дәуірдің бірнеше ескерткіштерін – Арқайым, Кент, Бұғұлы, Мыржық қорымдарынан қазып алды. Ұлы даладағы арийлердің мұрагерлері олардың ұрпақтары – сақ және сарматтар (VIII-I б д.д., ерте темір дәуірі) болды. Б.з.б. VI – III ғасырларда сақтар Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда Жетісу аумағында орналасқан өз мемлекетін құрды. Сақтардың өз жазбалары болған, бұған «Алтын адаммен» Есік қорғанынан табылған күміс тостаған дәлел бола алады. Төменгі жағында 26 таңбадан тұратын жазу жазылған, ол әлі оқылмаған. Сако-Жетісу жазбасы VI-III ғасырларда бар б.з.д. [8, 193 б.]. Сақ дәуірінде қалыптасқан дәстүрлі жоспарлау тәсілдері, кірпіш қалау, тарих бойы қолданылатын құрылыс материалдары Қазақстанның өзіндік сәулетшілігінің бірегей және өзіндік тәжірибесін дәлелдейді. Көркем шығармашылықтың жарқын көріністерінің арасында қолданбалы өнер ерекше орын алады. Сақтар өзінің мифологиясы мен әлемдік маңызы бар көрнекті өнері – «аң стилінің өнері», нысаны бойынша реалистік және мазмұны бойынша мифологиялық болды. Оның басты тақырыбы аңдар мен мифтік зооморфтық ғажайыптардың бейнелері болды. Аң стилді өнер сәндік-қолданбалы сипатқа ие. Суретпен қола қазандар, әр түрлі құрбандықтар мен қару-жарақ, ат табаны мен киім безендірілді. "Аң стилі" Оңтүстік Сібірде, Қазақстанда және бүкіл Орта Азияда кең тараған. Оның мәні осы тотемнің қандай да бір элементінің гиперболизациялық тұрғыда аңдар мен жануарларды бейнелеуде болды. Көшпенділер мен сақтарға тән болған тотемдердің, әсіресе қасқырларға табынуы ырымдық сипатқа ие болды. Олар қылыштар мен қанжарлар, ат қаруы мен жауынгерлік балталар, тулармен әшекейленді. Қасқырлардан басқа, жолбарыстар мен қабандардың, арқарлар мен тау-теке, қырандардың бейнелері жоғары көркемдік сипаттарға ие болды, сондай-ақ қояндар, маралдар мен ақбөкендер де бейнеленген. Аңдардың бейнелерін бейнелеуге арналған әртүрлі материалдар қолданылған, алайда қола дәуірінен шыққан қола мен алтыннан жасалған бұйымдар жиі болған. Сонымен қатар темірден, мүйізден және сүйектен жасалған бұйымдар, кейбіреулері киізден, ағаштан және былғарыдан жасалған. Бұл Шығыс Қазақстандағы Шілікті қаласынан орталық Тасмолаға дейін, Жетісу жеріндегі Қызыл-Тоғаннан солтүстіктегі Бурабайға дейін бірыңғай мәдени кеңістіктерде кездеседі. Әр түрлі стиль сияқты, «аң стилі» өзінің заңдылықтары мен даму динамикасына ие болды. Б.з.б. VIII-VII ғасырларда пайда болған ол оның жасаушылары мен дәуірінің сипатын бейнелейтін шығармашылық формаларына айналды. Сюжеттік негіз адамдардың әр түрлі жануарлардан шығу тегі туралы тотемдік мифтер болды, адам өзін табиғаттан тыс бөліп қарамады, себебі оның бір бөлігі деп санады. Көркем шығармашылықтың бұл стилі ішкі кемелдікке жетіп, б.з.д. III–II ғасырларда біртіндеп ою-өрнек схемасына айнала отырып, реалистік негізді жоғалтты. Б.з.б. III ғасырда сақ тайпалық одағы жаңа саяси бірлестікке орын беріп, осы кезеңде үйсін тайпасы күшейе бастаған. Жаңа дәуірдің шебінде аң стилінің жарқын өнері жоғала бастады. Жаңа дәуір көркем шығармашылықтың басқа да ерекшеліктерін тудырды. III-V ғасырларда дала тайпаларының "полихромдық стиль" өнері дамыды. Ол техникалық және көркем ерекшеліктер кешенімен сипатталады. Бұл күрделі және жұқа техника б.з. IV-V ғасырларда өз гүлденуіне қол жеткізіп, ұрпақтан ұрпаққа берілді. Оның тағдыры скиф-сақ өнері бақыттында болды. Полихромды стиль қазіргі заманымызға дейін қазақ шеберлерінің бұйымдарында көрініс тапқан. Сақтардың орнын ауыстырған үйсіндер әлі күнге дейін қазақ руларының бірі және олардың ежелгі ата-бабалары мекендеген жерлерде өз атын сақтап қалды. Көшпенділердің ауызша халық шығармашылығы. Көшпенділердің ежелгі мәдениетінің негізгі көрсеткіші ауызша халық шығармашылығы болып табылады. Халық әндері, лирикалық-батырлық дастандар, эпостар адамның идеалын көрсетті. Көшпенділерде эстетикалық идеалдардың адамгершілік көрінісі эпикалық шығармалар болып табылады. Сақ тайпаларының ең жарқын рухы мен өмір салты бізге батырлық эпос әкеледі. Түркі дәуірінде тіркелген қазақ халқының тарихи естелігіне сәйкес, б.з. VI ғасырынан бастап алғашқы тоғыз батыр Еркокше, ер Қосай, Қамбар, Алпамыс, Ерсайын, Едіге, Қобланды, Шора, Ертарғын және Орақ-Мамай болды. Ежелгі көшпенділер мәдениетінің белгілі зерттеушісі профессор М.П. Грязнов былай деп жазды: "Ежелгі халықтарда қоғамның даму кезеңінде батырлар туралы аңыздар, батырлық поэмалар мен эпопеялар құрылатыны тән.... . Ал, Азия дала халықтарының тарихында батырлар туралы алғашқы аңыздары пайда болды, батырлық эпос пайда болды " [22, 41 б.]. Батырлық поэмаларға қатысты бейнелеу өнерінің археологиялық ескерткіштерімен бекітілген сюжеттер мен бейнелерді талдау бұрын шыққан (б.з.д. VII-III ғғ.) «Шора батыр» батырлық эпосы мен «Қозы-Көрпеш-Баян Сұлу» лирико-эпикалық поэмасы бар екені белгілі. Батырлық эпос өз халқын қорғаған дала батырының бейнесін бірінші орынға қойды. Халықтың күш-жігері арқылы этностың ең жақсы белгілері мен қасиеттерін дараландыру болатын, батырлар табиғаттан асыл қасиеттермен ерекшелендіріп көрсету болды. Азия даласы халықтарының арасында өз тарихының қаһармандық кезеңінде батырлар туралы алғашқы аңыздар пайда болып, қалыптасып, батырлық эпос пайда болды деп айтуға болады»[22, 41 б.]. Көшпенділерде көркем шығармашылықтың негізгі түрі поэзия болды деп айтуға болады. Олар өз ойларын анық, бейнелі, дәл, қысқа жеткізе білді. Өз сөздерін беру үшін, оны ырғақты түрде көрсете отырып, олар жиі афоризмдерге, мақал-мәтелдерге жүгінді. Ойын-сауық, көп мағыналы, бөтен ой, абстрактілі ойлау, бейнелік көшпенділердің ойлауына тән ерекшеліктер болды. Номадизм және номадтық мәдениеттің типологиясы. Номадтар (көшпенділер) - бұл шаруашылық қажеттілікке байланысты (табиғи-климаттық, табиғи-географиялық жағдайлар) кеңістікте қозғалатын адамдар. Номадизм-көшпелілік, яғни адамның қоршаған ортаға бейімделуінің тәсілі. Еуразиялық көшпенділік өзінің үдемелі эволюциясында үш кезеңнен өтті. Номадология көшпелілерді «ерте», «классикалық» және «кеш» деп бөледі. «Ерте» көшпенділерге скифтер, сақ, масагеттер, исседондар, ғұндар, сарматтар және басқа да көне тайпалар, Еуразиялық даланың тайпалық одақтары жатады, ал «классикалық» көшпенділер туралы ортағасырлық моңғолдар мен түріктер туралы сөз болғанда, қазақтар «кейінгі» көшпенділер тобына жатады [8, 187 б.]. Ғалымдар көшпенділік эволюциясының үш кезеңге бөліп отыр: 1. Көне тайпалық немесе жыл бойы көшпелі кезең. Көшпенділіктің бұл түрі ең көне және ежелгі. Нақты бағыттары болмаған, жайылымдарға бөлінбеген, жайылымдарға байланысты жиі әскери қақтығыстар (ерте көшпелі тайпалар) болып тұрған. 2.Өркендеу кезеңі, дамыған көшпенді (түркілер, моңғолдар). Ерте көктемнен бастап күзге дейін және қыста қыстауларда уақытша қоныстап отырған (қыстау). Мұндай нысан тұрақты қоныс аударатын жерлері анықталған кезде пайда болды. 3. Көшпенділік құлдырау кезеңі (XVIII ғасырдан бастап). Қазақстанның Ресейге қосылуымен қазақтардың жерлерін жаппай тартып алу процесі басталды. 1920-30-шы жылдары (ұжымдастыру кезеңі) қазақ көшпелілерін мәжбүрлеп қоныстандыру процесі жүріп жатты және құлдырау кезеңінде болды. Осы кезден бастап көшпелілер өркениеті тоқтап қалды. Көшпелі түрлері: 1. Меридиандық көшпенділер (солтүстіктен оңтүстікке). 2. Ендік көшуі (батыстан шығысқа). Бұл түр Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанға тән. 3. Тігінен (тауға, алқапқа). Осылайша шығыс, оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанға көшіп-қону. 4. Жартылай шөлейт немесе суы бар жерлерге көшуі (Батыс және Оңтүстік Қазақстан). Сондай-ақ, бай дәулетті адамдар өздері көшіп жүрген, кедей көшпенділер жыл бойы қыстауларда қыстап, егіншілікпен немесе қолөнермен айналысқан. Оларды «жатақ» деп атаған. Көшпелі өркениеттің өзіндік ерекшеліктері: шаруашылық қызметтің басым түрі ретінде мал шаруашылығы; шаруашылықтың экстенсивті сипаты; шаруашылықтың табиғи сипаты (барлық қажеттісі шаруашылық ішінде жүргізілді). Археология, этнография, ежелгі және Ортағасырлық тарих саласындағы ғылыми ізденістердің нәтижелері дербес өркениет пен өзіндік мәдениеттің дамуының жарқын бейнесін жасауға мүмкіндік береді. Бұл біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдықта және б.э.д. II мыңжылдықтағы малшылар жартылай көшпенділермен алмастырылды да нағыз көшпенділер пайда болды. Көшпелілерді ғылыми зерттеудің бірінші кезеңі ежелгі кезеңді қамтиды. Қазірдің өзінде олар әлемдік тәртіптің факторына айналды. Олар біздің дәуірімізге дейінгі 1-мыңжылдықтан басталады. Б.з.д. Үнді-еуропалық, протральдық, алтай тайпалары Орта Азияға еніп, біздің дәуірімізге дейінгі 1-мыңжылдықтың екінші жартысында. халықтың біртіндеп түріктенуі байқалады. Номадизмді жергілікті, спецификалық немесе мультилиндік эволюцияның оқшауланған нұсқасы ретінде ғана емес, сонымен қатар адам тарихының маңызды және ажырамас факторы ретінде де қарастыру қажет деп санады. Белгілі қазақстандық философ М. Орынбеков былай деп жазады: «Бұл өркениетте рухани өндірістің қолда бар жүйесі ең бастысы болып табылады, ол анағұрлым тұрақты және қоғамның өзіндік ерекшелігін қалыптастыруға мүмкіндік береді» [22, 9 б.]. Номадизм типологиясы және түрлері. 1.Көшпелі мал шаруашылығы, оның таза көріністерінде ауылшаруашылығының болмауы, тіпті қосалқы қызмет ретінде сипатталады. 2.Жартылай көшпелі мал шаруашылығы көптеген нұсқалармен ұсынылған. Олардың ішіндегі ең маңыздысы: а) осы қоғам мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысқанда; б) осы қоғам шеңберінде мал шаруашылығына басым немесе тіпті ерекше назар аударатын топтар бар болғанда. 3.Жартылай отырықшы мал шаруашылығы жарты көшпелілерден ерекшеленді, бұл жерде егіншілік басым болды. Жартылай отырықшы мал шаруашылығы осы қоғамда маусымдық қоныс аударудың немесе жекелеген мал шаруашылығы бар топтар мен отбасыларының болуын сипатталды. Бірақ бұл миграциялар, әдетте, жартылай көшпелілердің көші-қонынан гөрі қысқа болады. 4. Жайылым немесе жайылымдағы мал шаруашылығы. Халықтың көп бөлігі отырықшылықта өмір сүретіндігімен және әдетте егіншілікпен айналысатындығымен сипатталады, мал жыл бойы немесе көбінесе оның бір бөлігін малшылар жайып отырады. Мұндай қоғамның экономикасы аралас болды. Осылайша, номадизм Қазақстан халқының 3 мыңжылдық өмір сүруінің басты тәсілі болды. Көшпелі өмір сүру және табиғатты пайдалану жүйесінің, жергілікті халықтың материалдық және рухани мәдениеті, менталитетінің және психологиясының негізінде жатыр. Осы мыңжылдықтар бойы Қазақстанның барлық тарихы мен мәдениеті көшпеншілікпен тікелей байланысты болды. Көшпелі халықтар Еуразияның барлық кеңістігіндегі өркениетті үдерістердің дамуына үлкен әсер етті. Көшпелі ата-бабаларымыз ақыл-ой, өмір салты, ғаламдағы өмір сүру режимінің негізін салды, олар тарихи уақыт ішінде қазақтардың ұлттық сипатының ерекшеліктерін айқындап берді. жүктеу/скачать 157,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|