Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

118 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (144). 2013
4 Quliyeva M. Klassik şәrq bәlağәti vә Azәrbaycan әdәbiyyatı. Bakı, 1996, 161 s. (на азерб. яз.) 
5 Mәmmәdәliyev V.M. Әrәb dilçiliyi. Bakı: Maarif, 1985, 287 s. (на азерб. яз.) 
6 Аль-Фахури Ханна. История арабской литературы. –  М.: Иностранная лит.-ра, 1959. – 368 с. (на русск. яз.)  
7 Куделин А.Б. Средневековая арабская поэтика. –  М.: Наука, 1983. – 261 с. (на русск. яз.)  
8 Крачковский И.Ю. Избранные сочинения. I и II тома. М.-Л.: Изд. АН СССР, 1955. –  470 с.; 1956. –  702 с. (на русск. 
яз.)  
9  Фильштинский  И.М.  История  арабской  литературы. V начало XV века. – М.:  Восточная  лит-ра, 1985. – 526 с. (на 
русск. яз.)  
10 Aristoteles. Poetika. trcm. İsmail Tunalı. –  İstanbul: Remzi kitabevi, 1999. –  104 s.  (натурец. яз.) 
11 Brockelman C. Kudama bin Ca’far Abul-Farac al-Katib al-Bagdadi. –  İstanbul: MEB İslam Ansiklopedisi, 1-13, trhsz. –  
VI/952. (натурец. яз.) 
12 Kireçci M.A.Kudame bin Ca’far ve Abu Hilal al-Askari’de şiir eleştirisi. –  Ankara, 1992. –  87 s. (натурец. яз.) 
  13Наарабскомязыке 
١٣. طٮودـــــﺑﺮــــــــــــــــــــــــــــــﺻﻣ،ﺔﻳﺮﺻﻣﻟاوﻠﺟﻧﻷاﺔﺑﺘﻛﻣ،ﻲﺑدﻻادﻘﻧﻟاوﺮﻔﻌﺟﻧﺑﺔﻣادﻗ،ﺔﻧﺎﺑ، 1958،ص. ۴٢٧
 
١۶. ناﺮﻳﺰﺣ،ﺔــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻴﺑﺮﻐﻣﻟاﺔﻛﻠﻣﻣﻟا،ثاﺮﺘﻟاوﺔﻓﺎﻘﺜﻟﺎﻗﺎﻓآﺔﻠﺟﻣ،ﻲﻧﺎﻧوﻴﻟادﻘﻧﻟﺎﺑﺮﻔﻌﺟﻧﺑﺔﻣادﻗﺮﻴﺛﺎﺗ،لوﺎﻧٮدﺎﮫﻟادﺑﻋ،١٩٩۴،ص.۶۵
 
١۵. قـــــــــــــــــــﺷﻣد،بﺮﻌﻟﺎﻧﻴﻴﻓاﺮﻐﺟﻟﺎﻣﻼﻋأ،ةدﻴﻣﺣﻧﺎﻣﺣﺮﻟادﺑﻋ،١٩٩۵
 
١۶. ﻲﺑﺮﻌﻟﺎــــــــــــــﺑدﻻﺎﺧﻳرﺎﺗ،خوﺮﻓﺮﻣﻋ،١-٣،دنــــــــــﻴﻳﻼﻣﻠﻠﻣﻠﻌﻟارا
 
١٧. قﻴﻘﺣﺗ،ﺮﻌـــــــــــــــــــﺷﻟادﻘﻧ،ﺮﻔﻌﺟﻧﺑﺔﻣادﻗ: ﺮـــــــﺻﻣ،لﺎﻣﻛٮﻔطﺻﻣ،١٩۶٣،ص. ٢٨٨
 
14 Bonebakker S.A. Kudama bin Dja’far al-Katib al-Bagdadi. Leiden, the Encyclopaedia of İslam, 1979, V/321. (наангл. яз.) 
15 Bonebakker S.A. Hamza al-İsfahani’s recension of the Kitab naqd ash-shi’r of Qudama bin Ja’far. Rivista degli Studi 
Orientali. –  Roma, 1977. – С.  51.(наангл. яз.) 
16 Rizvi A. Kudame bin Ca’fer, the scribe of Baghdad, İslamic Studies. –  İslamabad: 1988, XXVII/13.(наангл. яз.) 
 
 
  
  
References
   
 
   
     
 
1 Kazımoğlu S. Qüdamә bin Cәfәrin «Kitәb  әl-bәyәn» adlı  әsәri olubmu? (Ak. İ.Y.Kraçkovski ilә polemika). Filologiya 
Mәsәlәlәri. –  Bakı. – № 4. – 2003. –  S. 64-68. (na azerb. yaz.) 
2 Kömürçü Әhmәd. Әrәb әdәbi tәnqidinin inkişafında Qudәmә ibn Cәfәr mәrhәlәsi: Filol. e. n. diss. avtoref. – Bakı, 2006. –  
29 s. (na azerb. yaz.) 
3 Quliyeva M. Şәrq poetikasının әsas kateqoriyaları. – Bakı, 2010. –  397 s. (na azerb. yaz.) 
4 Quliyeva M. Klassik şәrq bәlağәti vә Azәrbaycan әdәbiyyatı. Bakı, 1996, 161 s. (na azerb. yaz.) 
5 Mәmmәdәliyev V.M. Әrәb dilçiliyi. Bakı: Maarif, 1985, 287 s. (na azerb. yaz.) 
6 Al'-Fahuri Hanna. Istoriya arabskoy literatury. –  M.: Inostrannaya lit.-ra, 1959. – 368 s. (na russk. yaz.)  
7 Kudelin A.B. Srednevekovaya arabskaya poetika. –  M.: Nauka, 1983. – 261 s. (na russk. yaz.)  
8 Krachkovskiy I.Yu. Izbrannye sochineniya. I i II toma. M.-L.: Izd. AN SSSR, 1955. –  470 s.; 1956. –  702 s. (na russk. yaz.)  
9 Fil'shtinskiy I.M. Istoriya arabskoy literatury. V nachalo XV veka. – M.: Vostochnaya lit-ra, 1985. – 526 s. (na russk. yaz.)  
10 Aristoteles. Poetika. trcm. İsmail Tunalı. –  İstanbul: Remzi kitabevi, 1999. –  104 s.  (na turets. yaz.) 
11 Brockelman C. Kudama bin Ca’far Abul-Farac al-Katib al-Bagdadi. –  İstanbul: MEB İslam Ansiklopedisi, 1-13, trhsz. –  
VI/952. (na turets. yaz.) 
12 Kireçci M.A.Kudame bin Ca’far ve Abu Hilal al-Askari’de şiir eleştirisi. –  Ankara, 1992. –  87 s. (na turets. yaz.) 
13          Na arabskom yazyke 
١٣. ﺮــــــــــــــــــــــــــــــــــﺻﻣ،ﺔﻳﺮﺻﻣﻟاوﻠﺟﻧﻷاﺔﺑﺘﻛﻣ،ﻲﺑدﻻادﻘﻧﻟاوﺮﻔﻌﺟﻧﺑﺔﻣادﻗ،ﺔﻧﺎﺑطٮودﺑ، 1958،ص. ۴٢٧ 
١۶. ناﺮﻳﺰﺣ،ﺔــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻴﺑﺮﻐﻣﻟاﺔﻛﻠﻣﻣﻟا،ثاﺮﺘﻟاوﺔﻓﺎﻘﺜﻟﺎﻗﺎﻓآﺔﻠﺟﻣ،ﻲﻧﺎﻧوﻴﻟادﻘﻧﻟﺎﺑﺮﻔﻌﺟﻧﺑﺔﻣادﻗﺮﻴﺛﺎﺗ،لوﺎﻧٮدﺎﮫﻟادﺑﻋ،١٩٩۴،ص.۶۵ 
١۵. قـــــــــــــــــــﺷﻣد،بﺮﻌﻟﺎﻧﻴﻴﻓاﺮﻐﺟﻟﺎﻣﻼﻋأ،ةدﻴﻣﺣﻧﺎﻣﺣﺮﻟادﺑﻋ،١٩٩۵ 
١۶. ﻲﺑﺮﻌﻟﺎــــــــــــــﺑدﻻﺎﺧﻳرﺎﺗ،خوﺮﻓﺮﻣﻋ،١-٣،نــــــــــﻴﻳﻼﻣﻠﻠﻣﻠﻌﻟاراد 
١٧. قﻴﻘﺣﺗ،ﺮﻌـــــــــــــــــــﺷﻟادﻘﻧ،ﺮﻔﻌﺟﻧﺑﺔﻣادﻗ: لﺎﻣﻛٮﻔطــــــﺻﻣ،ﺮﺻﻣ،١٩۶٣،ص. ٢٨٨ 
14 Bonebakker S.A. Kudama bin Dja’far al-Katib al-Bagdadi. Leiden, the Encyclopaedia of İslam, 1979, V/321. (na angl. yaz.) 
15 Bonebakker S.A. Hamza al-İsfahani’s recension of the Kitab naqd ash-shi’r of Qudama bin Ja’far. Rivista degli Studi 
Orientali. –  Roma, 1977. – S.  51. (na angl. yaz.) 
16 Rizvi A. Kudame bin Ca’fer, the scribe of Baghdad, İslamic Studies. –  İslamabad: 1988, XXVII/13.  (na angl. yaz.) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Мамедова Кенюль Абульфаз к. 

119 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №4(144). 2013 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 801.73 
 
Ж.С. Рақышева 
 
М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері, ф.ғ.к. 
 Қазақстан, Алматы қ. 
е-mail: zhumashay19@mail.ru 
 
Дастандық эпостың басылымдық ерекшеліктері 
 
Дастан  эпосының  эдициялық  немесе  басылымдық  ерекшеліктері  шығыстық  сюжетке  құрылған  «Қисса 
Зияда,  Шаһмұрат»  дастанын  кеңес  және  тәуелсіздік  кезеңіндегі  басылымдарымен  салғастыру  негізінде 
анықталды. 
«Зияда, Шаһмұрат» дастанының авторы Жақып Бижігітұлы ма, кітап соңында оның 1884 жылы баспаға 
дайындап  жібергені  туралы  мәлімет  берілген,  әлде  Әріп  Тәңірбергенов  пе  деген  мәселе  қозғалады.  Дастан 
авторы  Ә.Тәңірбергенов  деген  Б.  Кенжебаевтың,  А.  Қыраубаеваның,  Б.  Ердембековтің  пікірін  тереңірек 
зерттеуді қажет ететін мәселе ретінде бағалайды. 
Мақалада  дастан  мәтінінен  діни  нанымға  байланысты  ұғымдар  мен  патшалық  сән-салтанатты  суреттеу 
қысқарып  қалғаны  айтылып,  текстологиялық  жұмыс  нәтижесінен  мысал  келтірілген.  Кеңестік  кезеңде 
фольклорлық  мәтінді  жариялаудағы  кемшіліктер  мен  орын  алған  өзгерістер,  ауызекі  сөйлеу  тілі  ерек-
шеліктері сақталмай, әдеби формамен алмастырылғаны, түпнұсқаны сақтамау себептері көрсетілген. 
Түйін сөздер: дастандық эпос, эдициялық текстология, түпнұсқа, текстологиялық салыстыру. 
 
Ж.С. Ракышева 
Эдиционные особенности дастанного эпоса 
 
Эдиционные  особенности  дастанного  эпоса  были  определены  на  основе сличения  издания  советского  и 
постсоветского периода дастана «Кисса Зияда, Шаһмұрат» на восточную тему. 
Рассматривается вопрос о том, является ли автором дастана «Зияда, Шаһмұрат» Жакып Бижигитулы или 
Арип  Танирбергенов.  В  конце  книги  имеются  сведения  о  Ж.  Бижигитулы,  о  подготовке  им  к  изданию 
данного  эпоса  в 1884 году.  Мнения  Б.  Кенжебаева,  А.  Кыраубаевой,  Б.  Ердембекова  о  том,  что 
А.Танирбергенов является автором дастана, оцениваются как проблема, которую следует изучить глубже. 
В  статье  отмечено,  что  из  текста  были  сокращены  понятия,  связанные  с  религиозными  верованиями  и 
описание царской роскоши, приведены примеры результатов текстологической работы. Показаны изменения 
и  недостатки  при  публикации  фольклорного  текста  в  советское  время,  несоблюдение  особенностей 
разговорной речи, замена литературной формой, причины несоблюдения оригинала. 
Ключевые слова: дастанный эпос, эдиционная текстология, оригинал, текстологическое сличение. 
 
Zh. S. Rakysheva 
Editsionnye of feature of the dastanny epos 
 
The printing specialty of the dastan epos estimated as a result of comparison of the eastern thematical dastan 
“Kissa Ziyada, Shaksmurat” printings during soviet union and indepeneтdence periods. 
There is a statement at the end of the dastan book “Ziyada, Shakhmurat” about last version was send for printing 
in 1884. But still have argues who has written this statement, the author of the book – Zhakyp Bidjigit or Arip 
Tanirbergen. The opinion from B.Kenzhebayev, A.Kyraubayeva, B.Erdembekov that the sender is A.Tanirbergenov 
is needed in deeply monitoring. 
The article gives some examples with corrected textology, which underlines that, many points of religious 
believes and description of king’s luxury life were cut out. During soviet years there were many changes in folk text, 
problems in printing, also spoken speech characteristics were not held on and changed by literal language forms, and 
the original text were not reserved. And the article states reasons for these problems. 
Key words: dastanny epos, editsionny textual criticism, original, textual checking 
________________________________ 
 
Дастан эпосының эдициялық немесе басылым-
дық  ерекшеліктерін  қарастыру  үшін  шығыстық 
сюжетке  құрылған  «Қисса  Зияда,  Шаһмұрат» 
атты  дастанның  жариялануын,  кеңес  кезеңінде 
және  тәуелсіздік  дәуіріндегі  басылымдардағы 
өзгерістерді сөз етеміз. Бұл дастан 1890, 1892, 1896 
жылдары Қазан қаласындағы Университет бас-
паханасында Ш.Құсайынов қаражатымен басы-
лып  шыққан. 1912 жылы  Домбровский  баспа-
ханасынан Құсайынов мұрагерлері шығарған. 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 4
 (144). 2013 
Дастандық эпостың басылымдық ерекшеліктері 

120 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (144). 2013
Шығарма  тақырыбы – қос  жұптың  махаб-
баты,  сүйіспеншілік.  Дастан  оқиғасы  Бағдат 
патшасы  Мұхтардың  ұлы  Зияданы,  Мысыр 
патшасы  Заданың  егіз  қызы  Хорлы  мен  Ғайын 
және  ұлы  Шаһмұратты  қатар  таныстырудан 
басталады.  Дастан  сюжетінің  негізгі  элемент-
тері мынадай: кәрі ата-ананың баласыздық мо-
тиві,  сұрап  алған  баланың  ерекше  сұлулығы, 
батырлық  қасиеттерінің  ерте  көрінуі,  түс  көру 
мотиві,  Ирамбақты  іздеу,  теңіз  оқиғасы,  жол-
дағы қауіп-қатер. 
Махаббат  тақырыбы  дастанда  ертегілік-таң-
ғажайып сипатта суреттелген. «Любовь в даста-
нах – главный  двигатель  сюжета,  а  романи-
ческая  идеализация  любовного  чувства  героев 
составляет  еще  одну  специфическую  (жанро-
вую)  особенность  подобных  произведений»[1, 
124], – дейді  дастан  эпосын  зерттеуші  Б.Әзі-
баева. Асқан сұлу қызды түсінде көріп, сырттай 
ғашық болуы Зияданың алыс та қатерлі сапарға 
аттануына  бірден-бір  себеп  болады.  Ес-түссіз 
ғашық  болған  Зияда  түсінде  көрген  сүйгенін 
бір  көрмесе  айықпайтын  ауруға  шалдығады. 
Молдалардың  «ғашығыңнан  бір  белгі  болмаса, 
іздемей кідіре тұр» деген насихатын тыңдамай, 
ел-жұртымен,  ата-анасымен  қоштасып,  түсін-
дегі белгісіз бір сұлуды іздеп жолға шығады. 
Зияданың  әкесі  ұлының  қызға  ғашық  бо-
луын  «Алладан  пәрмен  болған  соң»  деп,  тағ-
дырға мойынсұнады, жалғыз ұлының беймәлім, 
алыс та қатерлі сапарға аттануына кедергі бол-
май, жол жабдығын қамдап, сапарға дайындық 
жасауына  көмектеседі.  Зияда  он  екі  мың  әскер 
алып  аттанғанымен  жолдағы  қиындықтардан 
кейін  жолдасы  Қосмалия  екеуі  ғана  аман 
қалады.  Қиял-ғажайып  ертегілерде,  шығыстық 
сюжетке  құрылған  дастандарда  кейіпкер,  пат-
шаның жалғыз ұлы болса да, әке-шешесіне айт-
пай  жолға  жасырын  шығып  немесе  бір  жол-
дасымен  ғана  іздеп  мұратына  жетеді.  Сол  се-
бептен  қалың  қолдың  жолда  қаза  табуы  дә-
лелді. 
Қыз бен жігіттің махаббат сезімі түсінде бір-
біріне  өз  жайы  туралы  баяндауы  арқылы  көрі-
ніс  тапқан.  Жыршы  дастанда  монологты  кең 
пайдаланған.  Екі  жастың  ғашықтық  іңкәрлігін, 
қайғы-қасіретін  суреттеуге  көп  көңіл  бөлінген. 
Сұлу  қыздың  портретін  беруде  асыл  тастарға, 
аспан  денелеріне  теңеу,  әсірелей  суреттеу  фоль-
клорда қалыптасқан дәстүр екені белгілі. Сұлу-
лық  пен  махаббат  дастанда  асқақтала  дәріпте-
леді. 
«Қисса Зияда, Шаһмұрат» дастанында мінсіз 
кейіпкерлер  жүйесі  қалыптасқан,  қыз  әкесі 
Мысыр  патшасы  да,  суыт  хабар  жеткізуші 
нөкер қыз Малиға да ғашықтардың қосылуына 
көмектесу  ниетінде.  Малиға  атты  нөкер  қыз 
көптеген ғашықтық дастандардың кейіпкері, ол 
қос  ғашықты  айыру  үшін  қыздың  әкесіне  не 
шешесіне  хабарлап,  сосын  да  қастық  әрекеті-
нен  танбайды.  Ал  бұл  дастандағы  нөкер  қыз-
дың  атқаратын  ролі  басқаша.  Қыз  ағасы  Шаһ-
мұраттың  сапарға  шығу  мотивировкасы – қа-
рындасының  түсінде  көрген  ғашығын  тауып 
беру. Ертегілерде қыз ағасы мен әкесі болашақ 
күйеуге  түрлі  сынақ-шарт  қойып,  қызды  сүй-
геніне  қоспау  үшін  кедергі  келтіретін,  ал  бұл 
дастанда осы жағдай өзгеріске ұшыраған. 
Шаһмұрат  бейнесі  сүйгенін  ойлап  күндіз-
түні  аһ  ұрудан  аспайтын,  әрекетке  бармайтын 
ғашықтық  дастандар  кейіпкерінен  өзгеше 
сомдалған.  Ол  зәңгілер  елінде  тұтқында  бол-
ғанда  ақыл-айласының  арқасында  зынданнан 
шығып,  діни  кейіпкерлер  секілді  Мұртазаның 
(Мұхаммед пайғамбардың) ақ туын қолына ұс-
тап,  наркескенін  алып,  көп  зәңгімен  жалғыз 
шайқасады. 
Зияда  Сейпілмәлік  сияқты  сырттай  ғашық 
болған  қызды  іздеп  теңізге  түседі,  зәңгілер 
елінде  тұтқында  болады.  Сейпілмәлік  отын 
тасып  жүрген  жерінен  қашып  кетсе,  Зияда  ер-
лікпен  шайқасады,  бұл  жағынан  Баһрамға  ұқ-
сайды. Осы шығармада ғашығын іздеп көп азап 
тартқан  Сейпілмәлік  пен  Баһрамның  есімі  ата-
лып отырады. 
Зияда  мен  Хорлының,  Шаһмұрат  пен  Ләз-
затбалдың  оқиғасы  қатар  баяндалады,  бұл – 
осы  дастанның  ерекшелігі.  Пері  қызы  Ләззат-
бал  түсінде  көрген  сүйгенін  ұшатын  перілерге 
іздетеді.  Пері  тілін  білетін  Хайдардың  көмегі-
мен перілер ханшасы Ләззатбал мен Шаһмұрат 
табысады.  Зияда  пері  қызы  Ләззатбалдың  кө-
мегімен  сүйгеніне  қосылып,  дегеніне  жетеді. 
Белсенді әрекетке бармағанымен, Зияданың да, 
Шаһмұраттың  да  жолда  көрген  азаптары  сүй-
гендеріне қосылуына лайықты алғышарт секіл-
ді.  Сол  себепті  де  шығарма  әдеттегідей  қос 
ғашықтың  атымен  емес,  ғашықтық  жолында 
көп азап шеккен екі жігіттің атымен аталған. 
Қатерлі  сапарға  патшаның  мұрагер  ұлы  бір 
күнде туған адал досы, көбіне уәзірдің ұлымен 
аттанатын.  Дастандағы  Қосмалия  он  екі  мың 
әскерден  аман  қалған  серіктес  жолдас  қана, 
сөйтсе де Хорлымен бірге туған Ғайынды алып 
сұлтанға  теңеледі.  Той  көрінісі,  ұзату  тойы, 
келін  түсіру,  қалыңдықтың  жасауы,  т.б.  жан-
жақты  суреттеледі.  Елге  сүйінші  сұрап  бұрын 
келген  Хайдардың  Хорлыға  айтқан  жұмбағы, 
Ж.С.
 Ракышева 

121 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №4(144). 2013 
 
 
оны Хорлының шешуі ХІХ ғасырдағы қазақтың 
жұмбақ айтыстарын еске түсіреді. 
Осы  дастанға  байланысты  А.Е.Алекторов 
былай дейді: «В этой киргизской книжке, писан-
ной  стихами  размера  «ремель»  и  конченной 
писанием 15 апреля 1884 г., повествуется о Зия-
де,  сын  багдадского  царя  Мурата.  Издатель – 
Шемсуддин  Хусеинов  (Каталог  А.Т.Соловьева 
и  Н.Ф.Катанова,  стр.390.  Печаталась  также  в 
1896 году. Автор – Якуб, сын Биджигита «Дея-
тель»  за 1897 г.  стр.693-694.)» [2,5]. А.Е.Алек-
торов  Бағдат  патшасының  атын  Мұрат  (дас-
танда – Мұхтар) деп қателескен, ал дастандағы 
екінші кейіпкерді – Шаһмұратты атамайды.  
Дастанды  Жақып  Бижігітұлы 1884 жылы 
баспаға  дайындап  жібергені  туралы  мәлімет 
кітап соңында берілген. 
Дегенмен «Зияда, Шаһмұрат» дастанын про-
фессор  Б.Кенжебаев  «ХХ  ғасыр  басындағы 
қазақ  әдебиеті»  атты  зерттеуінде  ақын  Әріп 
Тәңірбергенов  жазған  деген  тұжырым  айтады 
[3,  176-182].  Абай  Әріпті: «Мен  айттым  әзірет 
Әлі,  айдаһарсыз,  менде  жоқ  алтын  иек,  сарала 
қыз», – деп сынаған. Сонда Әріптің қай шығар-
масын  айтып  отыр,  демек  Жақып  Бижігітұлы 
Әріптің  лақап  аты  болуы  мүмкін  деген  қоры-
тындыға келеді Бейсембай Кенжебаев. 
Зерттеуші  Алма  Қыраубаева  осы  пікірге 
қосыла келіп, «Әріп шығармашылығын зерттеп, 
қолтаңбасын,  басқа  жағдайларын  салыстырып 
зерттеу  арқылы  бұл  мәселені  анықтау  керек-
ақ» [4, 30], – деп түйеді. 
«Қисса  Зияда,  Шаһмұрат»  дастанының  со-
ңында  өзі  туралы  мәлімет  берген  Жақып  Би-
жігітұлы  баспаға  «Қожа  Ғаффан», «Таһир» 
және  «Нұрғұзарын»  дастандарын  жібергенін 
сөз  етеді.  Ә.Тәңірбергеновтің  шығармашылы-
ғын  зерттеуші  Б.Ердембеков  Жақып  Бижігіт-
ұлын Әріп  Тәңірбергенұлы  деген  үзілді-кесілді 
пікір  ұстанған [5, 325-330]. Бізге  зерттеушінің 
келтірген  дәлелдері  сенімсіз  көрінді.  Себебі 
«Қисса  Зияда,  Шаһмұрат»  дастанын  Жақып 
Бижігітұлы  баспаға  жібердім  деген  жоғары- 
да  аты  аталған  дастандармен  салыстырады. 
Ә.Тәңірбергенұлының авторлығы күмән туғыз-
байтын басқа дастандармен салыстырған дұрыс 
болар  еді.  Әрине  Жақып  Бижігітұлының  бас-
паға  кітап  дайындаушы  ретіндегі  еңбегін  ес-
керу  қажет.  Бірақ  Әріп  Тәңірбергенұлына  «Қис-
са  Зияда,  Шаһмұрат»  дастанын  жан-жақты  зерт-
теусіз тели салу орынсыз болмақ. 
Бұл  дастан 1986 жылы  «Қисса-дастандар» 
атты ғылыми-көпшілік жинақта жарияланды [6, 
237-284].  Жинақты  құрастырып,  алғы  сөзін, 
ғылыми  түсініктерін  жазған  Ү.Сұбханбердина. 
«Біз жинаққа тоқсан жылдан астам баспа бетін 
көрмеген,  ертеде  Қазанда  басылып  шыққан 
нұсқасын беріп отырмыз» [6, 7] – деп, құрасты-
рушы  қай  жылғы  басылымды  алып  отырғанын 
нақты көрсетпейді. 
1912  жылғы  Қазан  басылымы  мен  жинақ-
тағы  мәтінге  текстологиялық  салыстыру  жұ-
мысы  жүргізіліп,  жинақта  жарияланған  мәтін 
осы басылымнан дайындалғаны анықталды. 
Дастанның басында қиссашыл ақындар дәс-
түрі бойынша, Алла Тағалаға мадақ, Мұхаммед 
пайғамбар  мен  оның  шаһариарларына  салауат 
айтылатын 14 өлең  жолы  және  соңында  қыз 
ұзату тойы мен келін түсіру тойларын суреттеу, 
ондағы  қыруар  байлық  пен  сән-салтанат  көрі-
нісі кеңестік кезеңде басы артық сипаттама ре-
тінде  бағаланып, 564 өлең  жолы  алынып  тас-
талған,  жалпы 855 жол  қысқарған.  Текстоло-
гиялық  жұмыстың нәтижесінен бірнеше мысал 
келтірейік. Мәтіндегі өлең жолының саны жақ-
шаның ішінде берілді. 
 
1912  жылғы  Қазан 
басылымында 
1986  жылғыбасылым-
да 
Жад  қылып  сиынады 
бір  Құдайды (1119-
жол) 
Неше  күн  мұның  бір-
лән көп күн өтті (1536) 
Көп  көрді  қайғы  қат-
ты су үстінде (1831) 
Сайранетпек 
жан 
үшін 
салдырыпты 
(1883) 
Айтқызды  мағлұмнаме 
һәр тарапқа (2214) 
Сиынып  ауызға  алды 
бір Құдайды (889-жол) 
Осылай  қайғы-мұңмен 
көп күн өтті (1309)  
Көп көрді не азапты су 
үстінде (1566) 
Сайрандау  үшін  оны 
салдырыпты (1618) 
Ел-елге,  ат  шаптырды 
әр тарапқа (1923) 
 
Енді  мәтіндік  салғастыруда  байқаған  қоры-
тындыларымызды  жинақтасақ,  мәтіндегі  өзге-
рістер мына сипатта орын алған: 
1)  түпнұсқада  патша,  шаһзада,  ханша  сөзі 
кейде өлеңнің буын санына қарай падиша, шаһи-
зада,  ханыша  түрінде  де  оқылады.  Жинақта 
көппадиша – талай  патша  болып,  падиша – 
біздің  патша,  ол  патша,  патша  қыз  немесе 
патша-ңыз  түрінде,  шаһизада – шаһзадаңыз 
немесе шаһзада да болып, ханышажан – ханша 
солай  түрінде  берілген.  Осыдан  сөзге  орынсыз 
жалғау  қосуға  тура  келген  немесе  контекстегі 
сөз ма-ғынасының бұрмалануына әкелген. 
2)  басқа  тілден  енген  сөздер  өзгертілген: 
кейде  аударылып  берілсе, енді  бірде  мағынасы 
дұрыс танылмаған. 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 4
 (144). 2013 
Дастандық эпостың басылымдық ерекшеліктері 

122 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (144). 2013
Кейбір  араб,  парсы,  түрік,  орыс  сөзі  қазақ 
тіліне  аударылып  берілген:  махкам – бекем, 
әуара – есуас,  әуре,  фариад – дауыс  салып, 
беңзі  нұрлы – өңі  нұрлы,  парахотты – кеме-
лерін. 
Беңзі  (түрік)  сөзінің  «бет,  жүз,  кескін,  бет 
пішіні» деген мағынасы берілмей, басқа сөзбен 
ауыстырылған:  қайғыдан  беңзім  кетіп – мең-
зең болып (931), беңзі кетіп – есі кетіп (1539), 
дұрысы:  өңі  кетіп  болуы  керек  еді.  Сүйікті, 
ғашық  мағынасындағы  мағшұқ  пен  махбүб 
деген  араб  сөздері  бірінің  орнына  бірі  қол-
данылған  немесе  олардың  орнына  ғашық  сөзі 
алынған: мағшұқ жар – ғашық жар (110), мағ-
шұғы – ғашығы (233), махбүбтің – ғашықтың 
(247),  махбүбті – мағшұқты (338). Мағруф 
сөзінің мағынасы – белгілі, мақұлданған болса, 
мағриф  (дұрысы  мағриб) – батыс,  күнбатыс 
деген  мағына  береді. 1986 жылғы  басылымда 
қате оқылған: Мағруф құлға берген туған айын 
– Мағриф қолға берген туған айын (120). Хасыл 
сөзінің  мағынасы – орындалу,  жүзеге  асу;  нә-
тиже,  қорытынды.  Хасыл  сөзі 1995 жылғы 
басылымда  асыл  деп  берілген.  Гуя  (түрік) – 
бейне,  секілді,  сияқты  деген  мағына  беретіні 
дұрыс  танылмаған:  Тоты  құс,  бұлбұл  гуя  бау-
шарбағы – Тоты  құс,  бұлбұл  толы  бау-шар-
бағы.  
Мәтінді  дұрыс  танымаудан  туған  қателік 
діни  ұғымды  жете  түсінбеуге  алып  келген. 
Алла  Тағала  рақым  етпеуі  мүмкін,  рақым  айт-
пайды:  Етпесе  рақым  өзі  Хақ  Тағала – Айт-
паса  рақым  өзі  Хақ  Тағала.Алла  Тағаланың 99 
ұлық  есімінің  бірі  дұрыс  танылмаған:  Жөнелді 
қуат әйлап бәрі-бәрін (617) емес, былай оқылуы 
керек: Жөнелді қуат әйлап Бір уа Барын (842). 
Аб  кәусар – ақ  кәусар (408) болып  өзгеріске 
түскен,  мұндағы  араб,  парсы  сөздерінің  мағы-
насы  мынадай:  аб  /п/ – су,  кәусар  /а/ – мол-
шылық, яғни жұмақта орналасқан өзен.Изін /а/ 
–  рұқсат  деген  мағынадағы  араб  сөзі  дұрыс 
танылмай,  қате  оқылған:  Артынан  изін  етіп 
жылап  қалды – Артынан  азан  айтып  жылап 
қалды (738). Азан  айтылмайды,  мешітте  азан 
шақыратыны  белгілі.  Ата-анасының  рұқсатын 
беріп шығарып салып тұрып жалғыз баласымен 
қимай қоштасуы суреттелген. 
3) көне түркілік сөз қолданысы, сөздің көне 
формасы сақталмаған. 
Көне түркілік формаларды қазіргі қолданыс-
тағы нормаға түсіру басым: қарадылар – қарап 
қапты,теңелділер – теңеледі,  алдылар – алды 
олар, тыңдастылар – тыңдасыпты, сұрадылар 
–  сұрайтын-ды,  жиылдылар – көп  жиылды, 
қарадылар – қарап  алды,  болдырғаш – бол-
дырған  соң,  қай  етейін – қайтейін  (екі  фор-
масы  да  кездеседі),  олған – болған,  сеніңмен – 
сенімен, бірлән, илә – менен, мен, пен, һеш – еш, 
һәрбір –  әрбір, һәр түрлі –  әр түрлі. 
Түркілік  әйла  сөзін  басқа  етістікпен  алмас-
тыру: ғазал әйлап – ғазал айтып (833), әйласын 
қуат – қолдасын (984), афған  әйлап – афған 
етіп (1399), нәсіп  әйлап – нәсіп  айдап  (2251). 
Етістіктің  көне  формасын  сақтамау:  кезлеген-
мен – көздегенмен,  сөзлегенмен – сөйлегенмен, 
сауал сұрған – сауал сұраған.  
4)  кейбір  сөздер  сол  мәндес  басқа  сөзбен 
алмастырылған:  уақытында – кезінде,  бала 
туып – ұл  боп,  белің  қындай – көркің  қандай, 
сұрау-сот – сұрасу. 
5)  мағыналық  өзгеріске  ұшыраған  алмасты-
рулар  да  кездеседі:  Шынжыры  тұғры  түсіп 
үзілмеген (22) – Үміті жақсылықтан үзілмеген 
(8)  Мысыр[да]  бойдақ  жолдас  өңкей  жасты 
(42) – Баулыды  бір  өнерге  өңкей  жасты.  Қым-
батты  бұл  жүргізген  һәр  түрліктен (182) – 
Еліне  жақсылықтың  дәнін  еккен.  Биік  тау, 
отырған  үлкен  қиқап (804) – Биік  тау,  өзде-
рінше елі байтақ. Мысырдың  ғашық еткен көл 
дала – Мысырдың  шаңға  айналып  кең  алабы. 
Қуаты  түгелді  ме  ер  талабы (897-898) – Тө-
мендеп  шайқасқанда  ер  талабы.  Ойлап  ем 
зындан болайын (953) – Ойлап ем әділ болайын. 
Танысты бірін-бірі әлдеқайдан (1202) – Таныс-
ты  бірі-біріне  әлдеқайдан.  Иесіз,  дым  сасыған 
баққа  жетті (1229) – Иесіз  қалып  қойған  баққа 
жетті.  Ғашықта  басым  қалғалы (1323) – 
Алыста басым қалғалы. Жаралған жері жоқ еді 
(1609) – Мін  тағар  жері  жоқ  еді.  Ойламай 
падишаны  жатып  алды (2045) – Ауырып  сұлық 
түсіп жатып алды (1755). Ләззатбал көргеннен 
соң  қайғы-зарды – Зарлаған  бір  адамның  үні 
келді. 
Түпнұсқада  кейіпкерлердің  жасын  жеке-
жеке  көрсетсе,  кеңестік  кезеңдегі  басылымда 
олардың жас мөлшерін жинақтап береді: Бірі – 
он  жеті,  біреуі  он  бес  жаста – Он  бес  пен  он 
жетіге келді екеуі. Топонимдік (жер-су) атауды 
ауыстыру: Сарыарқаның  белімен – Туған  елдің 
беліме;  Өзен  аққан  Нілімен (707) – Сапарым 
оңдап осы жол Жүздестірсе жүздесем. 
Бір  ғана  таңбамен  берілген  әріпті  қате  оқу-
дан  әскер  мағынасындағы  қол  сөзі  де,  тұтқын 
болу  деген  ұғымды  беретін  қолды  болу  да  құл 
болып  танылған,  соңғы  мысалда  сөйлем  түгел 
дерлік  мағыналық  өзгеріске  ұшыраған:  Зәңгі-
лер жеті мың қол айдап шықты – Зәңгілер жеті 
мың  құл  айдап  шықты,  Бәрі  де  өз  заңынша 
Ж.С.
 Ракышева 

123 
 
 
 
батыр мықты – Бәрі де өздерінше батыр мықты. 
Бір  елге  мені  білмес  қолды  болды – Бір  елдің 
азап  шегіп  құлы  болды.  Түпнұсқада  адам  етін 
қорек  ететін,  жалаңаш-жалпы  жүретін  жабайы 
елдің  ортасына  түскенде  олардың  хан  ұлының 
етін  жемек  болуы  айтылса,  жинақта  жылан 
сияқты  халықтың  адам  етін  тірілей  жеу  ниетін 
көрсетеді: Ап келсін, етін жеймін ханның ұлын 
–  Ап  келсін,  тірі  етін  жеймін  депті;  Жиылды 
көп жалаңша зәңгі халық (907) – Жиылды көп 
жыланша әңгі халық. 
6) жеке сөздің мағынасы ауыстырылған; 
Ғашығының  дерегін  білмей,  бір  хабарға 
зарыққан, соның жолында бар байлығын сарып 
етуге  дайын  ханзада  жинақта  Құдайдан  көмек 
сұрап  жалбарынған,  жанын  пида  етпек  жан-
кештіге айналады. «Жерін білсе бір адам, Дүние 
малын  берем»  деп – Құдайдан  көмек  сұрайды, 
«Жолыңа  жанды  берем»  деп.  Түпнұсқадағы 
шылау  сөз  мезгіл  үстеумен  өзгертілген:  Халім 
сұрар  сөйткенмен  һеш  адам  жоқ (939-жол) – 
Халім  сұрар  бүгінде  һеш  адам  жоқ.  Етістіктің 
болымсыздық  мағынасын  беру  тәсілі  өзгер-
тілген:  Һешбірі  жаралған  жоқ  сен  сипатты – 
Һешбірі жаралмаған сен сипатты. Ерекше сұлу 
қыздың  бір  белгісі  –  жұпар  шашты  жай  ғана 
қара  шашқа  ауыстырудың  ықпалынан  эмоцио-
налды-экспрессивті  әсер  әлсіреген:  Іздеуге  ой 
қылады жұпар шашты (1356-жол) – Іздеуге ой 
қылады қара шашты. 
7) сөз мағынасына айтарлықтай нұқсан кел-
мейтін өзгертулер: 
Есім  сөзді  қос  сөзбен  беру:  Дұшпанның 
талай қиын көңлін басты – Дұшпанның талай-
талай  көңлін  басты (40), Қайғылы  көкіректі 
еттің  шоқ – Қайғылы  көкіректі  қылдың  шоқ-
шоқ (1325). Сан  есімді  ауыстырып  қолдану: 
нөкері  сегіз  жүз  қыз – елу  төрт  (122),  жеті 
түрлі – әр  түрлі  (171),  екі  адамдар – әлгі 
адамдар  (1711).  Мәтіндегі  тақырыпшада  кез-
десетін  бап  (тарау,  бөлім  деген  мағынадағы) 
сөзі үш жерде қалып қойған. 
8)  ауызекі  сөйлеу  стилін  әдеби  нормаға  тү-
сіру. 
Жарыса  қолданылатын  үстеу  сөздерді  бірі-
нің орнына бірін ауыстыру және ауызекі сөйлеу 
стилін әдеби нормаға түсіру: сықылды – секілді, 
кеулесе – қаласа,  зары  қылған – зар  жылаған, 
бұ – бұл,  кеме  саулап – кеме  зулап,  зар  илеп – 
зар жылап, есік қылар – тайпап кетер, өйтіп – 
бүйтіп, суғарған – суарған. 
Осы  мәтін  кейін 1995 жылы  Ү.Сұбханбер-
дина  құрастырған  «Батырлық  дастандар»  атты 
ғылыми-көпшілік  жинақта  еш  өзгеріссіз  қайта 
басылды [7, 269-318]. Салыстыру  нәтижесінде 
1986  және 1995 жылғы  ғылыми-көпшілік  жи-
нақтарда  жарияланған  мәтін  біршама  түзетіл-
ген,  әдеби  редакцияланған.  Құрастырушы  кей-
бір сөздерді, сөйлемдерді өзгерткен. Дастанның 
ауызекі  сөйлеу  тілі  ерекшеліктері  сақталмай, 
әдеби нормамен алмастырылған. Дегенмен бұл 
өзгертулерді тек құрастырушының қателігі ғана 
емес,  сондай-ақ  сол  кездегі  фольклорлық  шы-
ғарманы  жариялаудағы  кеңестік  ұстаным  және 
редакторлық түзету мен «ішкі цензордың» күш-
тілігі деп түсіну де қажет. 
Дастанның тілі, ондағы сол дәуірге тән стил-
дік,  лексикалық  және  фонетикалық  ерекше-
ліктердің сақталмауы фольклортанушылар ғана 
емес,  тілтанушы  ғалымдардың  да  жұмысына 
әсерін тигізуі ықтимал. Бұл осындай түпнұсқа-
дан  ауытқыған  мәтінге  сүйенген  ғылыми-
зерттеу  жұмыстарының  сапасын,  дәйектілігін 
төмендетеді.  Мәтінге  қандай  да  болмасын  өз-
герту  енгізбеу  талабы  «Мәдени  мұра»  мем-
лекеттік  бағдарламасы  аясында  дайындалған 
«Бабалар  сөзі»  сериясының  томдарында  қатаң 
сақталуда. «Қисса  Зияда,  Шаһмұрат»  дастаны 
«Бабалар сөзі» атты серияның 18-томында түп-
нұсқадан  еш  өзгертусіз  жарияланды [8, 211-
295]. 
Сонымен, кеңестік кезеңде фольклорлық мә-
тінді  жариялаудағы  кемшіліктер  мен  орын 
алған  өзгерістер,  түпнұсқаны  сақтамау  себеп-
тері анықталды. 
 

жүктеу/скачать 4,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: