Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева
жүктеу/скачать 4,6 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Language of arab on to study in the written form about works
- Әдебиеттер
- АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ ТЕОРИЯ ПЕРЕВОДА ӘОЖ 81:001.4
- Терминдерді аудару – екінші деңгейлі дискурс мәселесі
- Перевод терминов – проблема второго уровневого дискурса
- Ключевые слова
- Translation of terms – the second level of discourse
- Әдебиеттер
- References
- МӘДЕНИЕТ КУЛЬТУРА УДК 811.161. 1’42
Ключевые слова: самостоятельная работа, части речи, грамматическая форма, словообразовательные модели, грамматические упражнения. S. A. Duysenbі Language of arab on to study in the written form about works This article deals with written activities in student’s self work in teaching Arabic. The upbringing role of learning a Language and learning Arabic as a foreign language are considered in this article. Due to strategic defection of learning of learning a foreign language a teacher has to form a second Language personality. As learning Arabic is a continued process it is important For the teacher to improve and to develop the Language steadily, particularly student’s self work. In doing self work educational and upbringing aims of leaching are taken into consideration. Types of written activities are to meet a certain programs . Some Grammatical activities of students written self work are mentioned and one can bind some grammar for reviewing. Key words: self-work, parts of speech, grammatical form, word-formation model, grammar exercises. _______________________________ С. А. Д‰йсенбі 141 Вестник КазНУ. Серия филологическая. №4 (144). 2013 Шет тілін ‰йренудің қажеттілігі қазіргі за- манда мамандық алу сияқты маңызды мәселеге айналғаны қашан. Шығыс тілдерінің ішінде Қа- зақстанда алғаш рет шет тілі ретінде мектеп- терде оқытыла бастаған араб тілін ‰йренушілер қатары әлі де өсе т‰суде, өйткені қаншама ға- сырдан бері дәст‰рлі ислам дінін ұстанып келе жатқан қазақ халқы ‰шін араб тілі халықара- лық және руханият тілі ретінде әрдайым қа- жетті шет тілдерінің бірегейі болатыны сөзсіз. Шетел тілін ‰йрену оны ‰йренуші адамнан мақсатқа жету ‰шін ‰лкен ыждаһаттылықты, тәртіптілікті, ‰немі ізденушілікті қажет ететіні белгілі. Тіл ‰йрену ғұмыр бойына жетілдіріліп, толықтырылып отыратын ‰здіксіз еңбектену процесі десе де болады. Жалпы білім беретін типтік бағдарлама негі- зінде мектепте оқытылатын араб тілі басқа шет тілдері сияқты аптасына кем дегенде 2-3 сағат- тан оқытылады. Өткен ғасырдың 82-жылда- рынан басталып оқытыла бастаған араб тілін ‰йренудің біртіндеп тіл оқытудың өзіндік ди- дактикалық және әдістемелік ж‰йесі қалыпта- сып келеді. «Вторичная языковая личность должна обладать сформированной способностью реа- лизовывать иноязычныелексико-грамматические конструкции, соответствующие нормам комму- никативной деятельности индивида иной лин- гвоэтнокультурнойобщностии иной нацио- нальной языковой картины мира» [3, 72]. Мұ- ғалімнің алдында шетел тілін ‰йренудің стра- тегиялық бағыты бойынша екінші тілдік тілдік тұлғаны қалыптастыру міндеті тұр. Яғни қоғам өзінің әрбір азаматының зият- керлік, адамгершілік потенциалын м‰мкінді- гінше дамытуға м‰дделі, сонымен қатар әрбір адамның ақыл-ой қабілетін дамыту м‰мкіндігі ‰шін жоғары деңгейде білім алуға құқығы бар. Еліміздеі дамытуға өзінің азаматтық ‰лесін қосатын, жан-жақты білімді, адамгершілік қа- сиеттерді бойына сіңірген болашақ азаматтар- ды қалыптастырудың іргетасы отбасынан бас- талып, мектеп қабырғасында жетілдіріліп, кейін ол мамандар дайындайтын жоғарғы оқу орын- дарында жалғасын тауып, білім жағынан терең ізденуді, жауапкершілікті сезіну арқылы өзде- рінің іс-әрекеті, яғни еңбектену нәтижесі ар- қылы көрініс табатыны сөзсіз. Араб тілін ‰йренуді кез-келген пән сияқты сабақтан тыс ж‰ргізілетін өздік жұмысының тапсырмаларын орындау арқылы тереңдетуге болатыны белгілі. Әр оқытушы шәкіртінің өз білімін өз бетінше жетілдіріп отыру қажеттігін саналы т‰рде сезінгенін оқушы бойына дарыта білу ‰шін тәрбиелік тұрғыдан жұмыс істейді. Шет тілін өмір бойына ‰йрену керек екендігі белгіліболғандықтан, білім көтерудің жан-жақ- ты әдіс-тәсілдерін ойластыруда өздік жұмысы- ның маңыздылығын уақыт дәлелдеп отыр. Оқушылардың тіл бойынша өздік жұмыстарын ұйымдастырып отыру араб тілін ‰йренуде өз септігін тигізіп отыр. Сабақтағы теориялық білім алу мен практикалық машықтану жат- тығуларыныңж‰йелі қалыптасыпбекуіне өздік жұмысынаберілетін тапсырма т‰рлерінің оқу- шының жас, тілдік ерекшеліктеріне сай тақы- рып бойынша дұрыс сұрыпталынып,берілуіне де байланысты екендігін білеміз. Бұл жерде өздік жұмыстарын орындау арқылы оқушы өз бетінше білімін толықтырып отыруды біртін- деп дағдыға айналдырады, сонымен қатар тіл ‰йренуді тиянақты, ж‰йелі, ыждаһатты т‰рде жалғастыру ‰шін жұмыс істей біледі. Өздік жұ- мысы барысында әр т‰рлі оқулық, кітап, газет- журналдар мен дыбыстық-бейне жазбалармен, интернет ж‰йесімен жұмыс істеуге ‰йрене бас- тайды, ал бұл араб тілінде берілетін материал- дардың мазмұндық жағын толықтырады. Тіл ‰йрену барысында біршама ж‰йелі жұмыс істей білген оқушы өз еңбегінің нәтижесі болғанын қалайды, сондықтан ол бұл ізденушілік дағды- сын жанынан қалдырмайды. Араб тілінің өздік жұмысы бойынша тап- сырмаларды ұйымдастыруда белгілі бір мақсат, жұмыс көлемі, орынды талаптар қойылғаны дұ- рыс.Араб тілінің оқу бағдарламасында қамтыл- ған негізгі тақырыптарды әрі қарай толықтыру мақсатында оқитындар ‰шін тапсырма т‰рлерін топтастырып, соған сәйкес жаттығу т‰рлері ұсынылып жатады. Тілді ‰йренудің алғашқы кезеңдерінде араб тілі бойынша фонетикалық қағидаларды же- тілдіру негізінде араб әріптері мен дыбыстары, екпін, буын т.б. тақырыптарға қатысты жаз- баша жаттығулар топқа немесе жеке оқушыға қатысты т‰рде ұсынылады. Мысалы: һамза дыбысының графикалық т‰рде сөздің басы, ортасы, соңы және жеке тұруына байланысты ( ا ،ي ،و ) тірек әріптерінің өзгеру ережесін тео- рия т‰рінде жақсы игерген жағдайда жазуда қате жібермейтінін байқадық. «Подставка из- бирается по правилу старшинства гласной. Са- мой старшей считается краткий (и), краткий(у) ‘ , краткий(а), и наконец, –отсутствие гласной» [5, 324]. Сондықтан сөз ортасы, сөз соңы және тірек әріпсіз келетін жағдайларына Һамзаның тірек әріптерінінің أ ، ؤ ، ئ ، ء (тірек әріпсіз) болып келетіндей әр т‰рлі мы- ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 4 (144). 2013 Араб тілін ‰йренудегі жазбаша өздік жұмыстары туралы 142 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (144). 2013 салдар арқылы ойластырылуы керек. Мысалы: ٌةَءاَرِق ،ٌذِخآ ، ‘ ،ألَأل، ٌءْطب ‘ ، ٌةَلِئْسَأ ،ٌلاؤس َئِتَف т.б. осы сияқты арабша сөздермен кел- ген мысалдармен жаттығып алып, қасына оның транскрипциясын жазу арқылы оның неге бұ- лай жазылғанын ережемен салыстыру алқылы тексеруге болады. Сол сияқты, мұндай тапсыр- маны керісінше т‰рде джи ‘, ‘ибтади‘, ба‘‘аса, тафа ‘‘улун, фа‘сайни, ру‘асаа‘у, һа‘улаа‘и сияқты яғни орысша не латынша әріптердің транскрипциясымен берілген әр т‰рлі харакат- тарымен берілген мысалдарды арабша жазу арқылы һамзаның жазылу қағидасы оқушының жадысында сақталатынын байқауға болады. Бір әрпі һамзалы, екінші бір әрпі әлсіз ( ) ي،و болып келген м‰лдем бұрыс етістік- терді шақтарда жіктеу арқылы немесесол баб- тың грамматикалық формаларын жасау ар- қылы да жаттығуға болады. Мысалы: ،يَتَأ ، ّنِئَي ،يَأَر ‘ ، ‘ دِئَّتَت ،ٌمِئاوَم ‘ أ ، ‘ اوؤارت َنْئِض ،َءاش ،َأَجَو ،َرَأَو ،َّدَأ Бір әрпі һамзалы бір етістіктің әр т‰рлі бабтарының грамматикалықформаларының жасалуын жазып шығуға болады. Мысалы, يَتَأ етістігін алатын болсақ: ٌءاتْئِتسإ ،ٍتﺁتُم ،ٌءاَتيإ ،ِتاَؤُي ،يًّتَؤُم ،ٍتﺁ Етістіктің т‰бір құрамындағы кез-келген бір әрпі һамза, сосын ( ي ،و ) әлсіз дауыс- сыздарының біреуі немесе қосарланған дауыс- сыздармен келген ،ٌةءانإ ، َنْأَجَت يَرَي ،ُّدَوَأ ّدَوَأ ‘ ٌتاتَيِوﺁ ، сияқты әр т‰рлі ‰лгідегі м‰лдем бұрыс етістіктердің барлық бабтарының грам- матикалық формаларының т‰рлерінен мысал- дар құрастыруға болады. Әрине, тапсырманы рет-ретімен, жеңілден бастап к‰рделендіріп отыру тәсіліарқылы ж‰зеге асырған жөн. Бұл бір жағынан һамзаны ғана қайталау емес, м‰л- дем бұрыс етістіктердің барлық бабтарының т‰бір т‰рлерін, олардың грамматикалық форма- ларын еске т‰сіруге алып келеді. Араб тіліндегі сөз таптары ( ٌمسإ) есім, ( ٌلْعِف) етістік және ( ٌفْرَح) көмекші сөздер деп топтастырылған.Жай сөйлем құрауда син- таксистік өзіндік қызметі бар әр сөз табының сөз құрамының морфологиялық тұрғыдан жа- салу ерекшеліктерін бекіту мақсатында қосым- ша машықтану жұмыстарын жасау арқылы қай- талай аламыз. Араб тілінде де сөйлем құрауда баяндауыштың қызметін атқаратын етістіктің функциясы маңызды. Дұрыс және бұрыс деп аталатын етістіктердің актив және пассив т‰рде қолданылатын َف َلِعَف ،َلَع ،َلُعَف ( ،َحَتَف ،َبِكَر لُمَج ) тәрізді т‰рлеріне келтірілетін мы- салдар әр сабақ сайын жаңа сөз т‰рінде енгізіле отырып, шақ пен рай формаларында жіктелу ‰лгісі жадыда жақсы қалу ‰шін, оларды жеке т‰рде де, сөйлем келтіре отырып жіктеуге болады. Мысалы: .دجسملا نم جرخأ I .ويدارلا نم يقيسوملا عمست II .ةرشع ةيناثلا ةبرعلا بكري III .اديج ةيقازاقلا ةغللاب نوملكتي III .موي لك تاّرم سمخ يّلصن I ةلطع يف ناتسقازاق ةمصاع يلا اورفاس .فيصلا III Сонда әрі етістіктің жіктелуі, әрі сол етіс- тіктің сөйлемде қолданылуы қатар ескеріледі. Зат есімнің белгілі және белгісіз хал т‰р- лері, әр т‰рлі септелу типтері, сан-мөлшер, тек т‰рлерінің әрқайсысын жеке тапсырма т‰рінде де қарастырып алып, сосын зат есімді сөйлем ішіндегі атқаратын функциясы арқылы қарас- тыратын тапсырма т‰рлері қажет. Заттың ма- ғынасын білдіретін зат есімнің жасалуы хал, септік, сан-мөлшер, тек категориясы тұрғысы- нан т‰рленіп келуіне байланысты , тұрған орны, қойылатын сұрағына қарай әр т‰рлі синтаксистік қызмет атқаруы да м‰мкін. ّنأل مويلأ تيبلا نم بنيز ةديسلا جرخت مل .ةضيرم ةمطاف اﻩتنب Мұндағы ةدبسلا ،بنيز ،تنب ، ةمطاف зат есім сөздері бастауыш қызметін, ал تــــــﻴﺑﻟا зат есім сөзі نم септеулігінен соң мекен пы- сықтауышы, َمويلأ ( موي -к‰н) табыс септігінде мезгіл пысықтауышы қызметін атқарып тұрғандығын көруге болады. Яғни мұнда зат есімнің жа- салуы сөздің құрамы жағынан да, синтаксистік жағынан да қарастырылады, соған орай жат- тығу т‰рлері ойластырылуы қажет. Сын есімді де зат есім сияқты сөздің құ- рамына қарай талдай білу қажет, яғни анық- тауыш қызметінде жұмсалынатын сын есім сөздерінің لَعْفَأ ،ٌلِعَف ‘ ٌليِعَف ، ،ٌلاَّعَف ،ٌلوُعَف т.б. ‰лгілерінен бастап, оның зат есім- мен тіркесінде хал, септік, сан-мөлшер, тек категориясында қиысатынына, сол сияқты сөй- лемде тұрған орны мен қойылатын сұрағына сәйкес атқаратын синтаксистік қызметіне бай- ланысты сөйлем т‰рлерін талдау, аударма жат- тығулары т‰рінде ұсынуға болады. Мұнда сөй- леу барысында заттарды көбірек сипаттайтын сын есім сөздерін жаттауға қатысты лексика- С. А. Д‰йсенбі 143 Вестник КазНУ. Серия филологическая. №4 (144). 2013 лық сөз тіркестеріне де мән берілген дұрыс деп ойлаймыз.Мысалы: ،قباوطلا ريثك ،ةماقلا ليوط ةميدقلا رصم ،ﻩجولا نسح ةريثك ،يندألا قرشلا ، ،ميركلا نﺁرقلأ ،ربكأ ﻩللأ ،تايموقلا ديدع ،دالوألا مسجلا نيدب ،فيطّللا دبع Сөздің негізін жасауда қызмет ететін т‰бір мен қосымшаларды меңгеру араб тілінде оқу- шылар ‰шін аздап қиындық әкеледі. Аффикс- тер деп аталатын қосымшалар префикс, ин- фикс және суффикс т‰рінде қарастырылады. Сөздікпен жұмыс істеуде уақыт ‰немдеу ‰шін, жылдам сөзді табуда жаңа сөздің аудар- масын табу ‰шін, сөздің т‰бірі мен қосым- шаларын ажырата білу, оларды белгілі бір жасалу моделі бойынша іздей білу араб тілі морфологиясындағы араб тілін шет тілі ретінде ‰йренетіндерге мән берілетін тақырыптың бірі екендігі рас. Осыған қатысты арабша сөздер беріледі, қасына жасалу ‰лгісін төмендегідей жазамыз: لالقتسا - نومجرتي ،ٌلاعْفِتْسإ – شرمحج ،َنوُلِلْعَفُي - ،ٌلِلَلْعَف ‘ ٌةاَقالم – ٌئِراَق ،ٌةَلَعاَفُم – يًقَلُم ،ٌلِعاَف – ،ٌلَّعَفُم ناّرمتسي - ِنالِعْفَتْسَي Араб тілін ‰йретуде туынды сөздердің жа- салуын белгілі бір модель ж‰йесі арқылы т‰сіндіру әдісі (тілдік орта жоқ жерде) сөздік- пен жұмыс істеуде қажет болса, сонымен қа- тар сөйлеу іс-әрекеті т‰рлерінің қолжетімді т‰рі оқу ( ةءارق) процесін жеңілдету ( араб тіліндегі мәтіндердібасқа тілдегі сияқты дауыс- ты дыбыстарын білдіретін әріптері арқылы оқып кете алмайды, ондағы дауысты дыбысты білді- ретін َ ِ ‘ диакритикалық белгілері гра- фикалық т‰рде мәтінде көрсетілмейтіндіктен, оны араб тілінің морфологиясынан хабары бар адам т‰сінбейтінсөз кездесседе, модель бойын- ша оқып кете алады) ‰шін де маңызды. Осыған қатысты тапсырма ‰лгілеріне мысал келтірсек: 1 ) يًعرم -- ُلَعاَفَم ٌلَعْفَم -- عناصم ) 5 ٌليِعِفَت -- ) ديِيأت 2 ) 6 ِنالِعَفْنَي -- نامسقني َعاَفَتُم ٌةَل -- ) ةلوانتم 3 ْعَفُم ٌلِل -- ) مجرتم 7 اوُلِعَتْفا -- ) اوئدتبا 4 لعوعفإ -- ) َقَرْوَرْغإ 8 Арабтілінде сөзжасамда маңызды орын алатын етістіктің грамматикалық тұлғаларын жасаудың өзіндік ‰лгілері бар. Әрі бір етіс- тіктен жасалған, әрі туынды (I-X) бабтардың да жасалуын көрсететін модельдер бойынша өздік жұмыс т‰рлерін әр т‰рлі етіп құрасты- руға болады. Әуелі туынды етістіктердің негізі I бабтан басталатындықтан, I баб етістігіне қатысты жұмыс жасау керек. Мысалы: а) Iбаб ( يثالثلا دّرجملا لعفلا ) етістігі- нің грамматикалық формаларын жасау: ملا ردص مسإ وعفملا ل سإ م عافلا ل ف لع رمألا فلأ لع موزجملا عفلأ ل وصنملا ب فلأ لع راضملا ع بملا ين لوﻩجملل لعفلأ عراضملا ينبملا مولعملل لعفلأ يضاملا ينبملا لوﻩجملل فلأ لع ضاملا ي ملا ينب ولعملل م ِف ٌلْع ْفَم ٌلوُع اَف ٌلِع فإ ْلَعْ فَي ْلَعْ ْفَي َلَع ْفُي ُلَع ُلَعْفَي َلِعُف عَف َلَ ْكِذ ٌر ُكْذَم ٌرو اَذ ٌرِك ْذُأ ْرُك ْذَي ْرُك ُكْذَي َر ْذُي ُرَك ُرُكْذَي َرِكُذ َكَذ َر Осыдан кейін II-X баб етістіктерінің грам- матикалық формаларын жасаудағы тапсырма беріледі. Әрине сабақ барысында әр бабты жекелеп өтуге уақыт беріледі, сол арқылы оқу- шылардың көбі бабтарды жаңылыстырмай ажы- рата алатынын айтуға болады. а)II-Xбаб( لعفلأديزملايثالثلا) етістігініңграмматикалық формаларының кестесін жасау: ةيبرت يًّبَرُم ٍّبَرُم ِّبَر ِّبَرُي َيِّبَرُي يَّبَرُي يِّبَرُي َيِّبُر يَّبَر II ٌءاَدْبإ ُأَدْبُم ٌئِدْبُم ْئِدْبَأ ْئِدْبُي َئِدْبُي ُأَدْبُي ُئِدْبُي َئِدْبُأ َأَدْبَأ IY ُفاَوَت فاَوَتُم ِفاوَتُم فاَوَت فاوَتَي َفاوَتَي فاَوَتُي َفاَوَتَي ِفوُوُت َفاَوَت YI ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 4 (144). 2013 Араб тілін ‰йренудегі жазбаша өздік жұмыстары туралы 144 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (144). 2013 ٌق ٌقَ ٌق ْقَ ْقَ َق ُقَ ُق َق َق ٌدادَتْما ٌّدَتْمُم ٌّدَتْمُم ِّدَتْمإ ِّدَتْمَي َّدَتْمَي ُّدَتْمُي ُّدَتْمَي َّدُتْمُا َّدَتْما YI II اقِتْسإ ٌةَم قَتْسُم ٌماَ ِقَتْسُم ٌمي قَتْسإ ْمِ َتْسَي ْمِق ِقَتْسَي َمي قَتْسُي ُماَ ِقَتْسَي ُمي ِقُتْسُأ َمي قِتْسا َما X Әр оқушыдан бабтардың бәрін сұрап шығу- ға уақыт көп кетеді, сондықтан төрт таңбалы кестені сұрау әдісі сияқты тәсілді қолдануға тура келеді. Тапсырма т‰рін ауызша не жаз- баша беруге болады, кесте көлденеңінен бір қатар, тігінінен бір қатар тексеріледі. Мысалы: а) VIII баб етістігінің грамматикалық фор- маларын көлденеңінен жазу ; ُأَطَّتُي ،ُئِطَّتَي ،َئِطُّتُا ،َأَطَّتِا ‘ ، ،ٌأَطَّتُم ،ٌئِطَّتُم ،ْئْطَّتِا ،ْئِطَّتَي ،َئِطَّتَي ٌءاَطِّتِا ә) Тігінен алғанда, бабтардың ( لوعفملا مسإ ) ырықсыз етіс есімше формаларын жазу; ،يًوْسُم ،يًواَسُم ،يًّوَسُم ،ٌّيِوْسَم ، يًوَتْسُم ،يًوَسْنُم ،يًواَسَتُم ،يًوَسَتُم يًوَسَتْسُم Әр бабқа әр т‰рлі жаңа сөзден мысал кел- тіруарқылы немесеI-X баб етістіктерінің кес- тесіндегі сөзжасамдық функциясы бар әр грам- матикалық форманы әр сөзбен т‰рлендіруге болады. Мұның бәрі арабша сөздік қорды кө- бейтуге себепші болады, сонымен қатар әрбір жаңа сөзді белгілі формаға т‰рлендіру арқылы оқушы ойланып құрастыруға тырысады, бұл оның грамматикадағы сөзжасамдық қағидалар- ды, ‰лгілерді игеруқабілетін бекіте т‰седі. Дұрыс етістіктің грамматикалық т‰рлерінің жасалу ‰лгілерін меңгерген оқушы әрі қарай бұрыс етістіктің бос ( أ فوجألا لعفل ), толымсыз ( صقانلا لعفلأ ), ұқсас ( لعفلأ لاثملا), һамзалы ( زومﻩملا لعفلأ ), қосарланған ( فعاضملا لعفلأ ) т‰рлерін, олардың граммати- калық формаларының жасалуындағы ерекше- ліктерін ажырату ‰шін өздері ойлануға тыры- сады. Әрине оның алдында әлсіз етістіктердегі әлсіз дыбыстық тіркестерінің ауысу қағида- ларын білуі керек. Бабтардықайталау барысында оқу материалы- ның бекігенін тексеру жұмысында оқушылар- дың өздерін қатыстырған дұрыс. Жіберген қателері болса, басқаларға тексертуден бұрын көп жағдайда өз қатесін оқушының өзіне тек- серту тәсілін қолдануға тұра келеді. Өйткені ол өзі жіберген қате бойынша қағиданы қайта қарайды, өзііздестіреді, өзі т‰зейді. Мұның басқа оқушының т‰зегенінен гөрі пайдалы екендігін байқауға болады. Болмаған жағдайда ғана басқа оқушы т‰зеп береді не т‰сіндіреді. Сан есімді өту барысында өздік жұмысына грамматикалық жаттығулардан басқа жағдаят- тық-тақырыптық мәселелерді қамтыған жаз- баша мәтіндер құрастыру тапсырылғаны оқу- шының іздену қасиетін дамытады. К‰нделікті өмірге қажеттік‰н режимі, өмірбаян, сауда- саттық,сағат және мезгілге яғни санға қатыс- ты сөйлемдерді теріп жазу немесе құрастыру, аударма жасау тапсырмалары ауызша сөйлеу шеберлігінжетілдіре т‰седі. Араб мемлекет- терінің территориясы, халқының саны,климат- тық температурасы т.б. санға қатысты қажетті мәліметтерді десұрақ-жауап, аударма жаттығу т‰рінде ұсыну оқушының лингвоелтанушылық біліктілігін көтеруге ықпал ететіні сөзсіз. Өздік жұмысы мәтінмен жұмыс, граммати- калық және шығармашылық жаттығулар, тест тапсырмалары, аударма жаттығулары т.б. тап- сырма т‰рлерімен орындалып жатады. «Научить ученика учиться, самостоятельно приобретать знания и совершенствовать навыки и умения – такое задание стоит перед каждым учителем» [2, 9]. Тапсырма т‰рлерінің оқушылардың тіл- дік деңгейіне, бағдарламаға негізделінген оқу жоспарындағы тапсырмалардың мазмұндық деңгейіне қарай берілуі әр мұғалімнің іздену- шілік шеберлігіне де байланысты. Шет тілі мұ- ға-лімінің мақсаты - өз шәкіртініңсаналы т‰рде білім алуға ұмтылуына тәрбиелеу. Қазіргі за- манда өз бетінше ақыл-ой еңбегімен шұғылда- натын, алдына қойған мақсатына өз білімі және еңбегімен жете алатын шәкірттері көп болса, бұл ұстаз еңбегінің ықпалы зая кетпеге- нін көрсетеді. Мұндай шет екінші тілдік тұл- ғаны қалыптастыруға бағытталған білім беру- дің негізінде сол тұлғаны өздігінен білім алуға ұмтылу, өзін-өзі тәрбиелеу, өз жігері мен к‰шін сол игі мақсатқа жұмсау, өзін өмір бойына ‰немі жетілдіріп отыруға ұмтылу процесі жа- тады. Қазіргі кредиттік ж‰йе негізінде білім алудада осындайтұлғаларды дайындау міндеті жатқаны сөзсіз. Әрине, бұл процесс бұрын да ж‰зеге асырылып келген. Өз білімін жетілді- руге ұмтылғандар қай ғасырда болсын, ол бол- ған. Өзіндік жұмыс жасай білудің алғашқы дағдысы отбасында іргетасы қаланады, одан кейін мектепте беки т‰седі, жоғары оқу ор- нында ол өзі іздене білетін, теориялық және С. А. Д‰йсенбі 145 Вестник КазНУ. Серия филологическая. №4 (144). 2013 практикалық білімді саналы т‰рде игерген тұл- ға ретінде көрінуі керек. Қоғамына қарай адамы дегендей, қоғамның даму дәрежесін білім беру ж‰йесінің даму деңгейі, нәтижелеріне қарай бағалауға болады. Электронды кітапхана, интернет ж‰йесін пай- даланумен қатар, әр т‰рлі энциклопедиялық сөздіктермен жұмыс жасау, ақпараттық техно- логияныигеру қазіргі к‰ннің сұранысынан туып отыр. Инновациялық білім берудің жаңа тех- нологиясын қалыптастыруоқушы мен оқы- тушы ‰шінмақсат пен міндетті іске айналуда. Нәтижесінде өздігінен жұмыс жасайтын, өз бетінше білімін жетілдіретін, өзінің кәсіби әре- кеті арқасында ғылыми ізденіс жасау іскерлігі мен дағдысы, аналитикалық қисынды ойлау қабілеті қалыптасқан, өз іс-әрекетін басқара алатын және ж‰йелі т‰рде реттестіре білетін, өз жұмысының нәтижесіне өзіндік бақылау жа- сай алатын оқушы мен студенттің шығарма- шылық т‰рде жұмыс істейтін интеллектуаль- дықтұлғасы қалыптаса беретіні ақиқат. Оқу-әдістемелік, ғылыми негізде ұйымдас- тырылған студенттің өздік жұмысы мен сту- денттің оқу-танымдық әрекеттерін басқару жұ- мысы олардың саналы белсенділігін, оқу- кәсі- би мотивациялық әрекетінің себебін, оқу про- цесінің сапасын қамтамасыз ететіні сөзсіз. Әдебиеттер 1 Шамов А.Н. Методика преподавания иностранных языков. – М., 2008. 2 Рабинович Ф.М., Рогова Г.В. Самостоятельная работа во время учебной деятельности// Иностранные языки в школе. – 1982. – №2. –C. 9. 3 Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам. – М., 2004. – C. 72. 4 Щукин А.Н. Обучение иностранным языкам. – М., 2004. 5 Шагаль В.Э., Мерекин М.Н.., Забиров Ф.С. Учебник арабского языка. – М., 1983. –C. 324. 6 ،توريبلا .نيئشانلل ةيبرعلا 1983 .م )بلاطلا باتك .كيدي نيب ةيبرعلا 3 ،ةيدوعسلا.نازوفلا ميﻩاربإ نب نمحرلا دبع .د. ( 2003 .م 7 References 1 Shamov A.N. Metodika prepodavaniya inostrannyh yazykov. – M., 2008. 2 Rabinovich F.M., Rogova G.V. Samostoyatel'naya rabota vo vremya uchebnoy deyatel'nosti // Inostrannye yazyki v shkole. – 1982. – № 2. – C. 9. 3 Gal'skova N.D., Gez N.I. Teoriya obucheniya inostrannym yazykam. – M., 2004. – C. 72. 4 Schukin A.N. Obuchenie inostrannym yazykam. – M., 2004. 5 Shagal' V.E., Merekin M.N.., Zabirov F.S. Uchebnik arabskogo yazyka. – M., 1983. – C. 324. 6 نﻴﺋــــــــــــــــﺷﺎﻧﻠﻟﺔﻴﺑﺮﻌﻟا. توﺮﻴــــــﺑﻟا، 1983م. كﻳدــــــــــــــــﻴﻧﻴﺑﺔﻴﺑﺮﻌﻟا. بـــــــــﻟﺎطﻟﺎﺑﺎﺘﻛ(3) .د. نازوﻔﻟﺎﻣﻴھاﺮﺑﺈﻧﺑﻧﻣﺣﺮﻟادـــــــــــــــــﺑﻋ.ﺔﻳدوﻌـــــﺳﻟا،2003م. 7 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 4 (144). 2013 Араб тілін ‰йренудегі жазбаша өздік жұмыстары туралы ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 4(144). 2013 АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ ТЕОРИЯ ПЕРЕВОДА ӘОЖ 81:001.4 Ш.А. Нұрмышева А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғылыми қызметкері, ф.ғ.к. Қазақстан, Алматы қ. е-mail: karbozova86@inbox.ru Терминдерді аудару – екінші деңгейлі дискурс мәселесі Бұл мақалада тіл білімі ғылымындағы терминдерді қазақ тіліне аудару мәселесі екінші деңгейлі дискурс тұрғысынан қарастырылады. Кірме терминдерді қазақ тілінде қайта аудару, күрделі когнитивтік үдерісті талап етеді. Мысал ретінде «пропозиция»терминін қазақша атауландыру үдерісі алынған. Сонымен қатар үдеріс сапасына әсер ететін атау, ұғым, анықтама, түсіндірме, дефиниция, уәж ұғымдарына да тоқталып өтеміз. Әрине, тіл ғылымы терминдерін түгелдей қазақшаландыру мүмкін емес. Бірақ алғашқы дискурс нәтижесі ретінде қолданысқа енген терминнің тілдік тұрпатын өзгертпей сол қалпында қолдану, ұғымды тереңдетіп түсінбей, код секілді қабылдау қабылдаушы тілдің ойлану, іздену әрекетін шектейді. Себебі бір терминнің мағынасын ұғу үшін оны сипаттайтын бірнеше терминді түсінуіміз керек. Терминнің түпнұсқа тіліндегі ақпараттық хабарламасына қанығып, қазақша санадан өткен соң ғана оны өз танымымызға қайта аудару мүмкіндігіне ие боламыз. Терминді өз тіліңде баламалау, ұғым мәнін ашатындай атау табу үлкен шығармашылық ізденіс және тілді дамыту, ғылыми тілге айналдыру болып табылады. Сонымен қатар қазақ тілді ғылыми дискурс сапасын арттыруда оң ықпалын тигізеді. Түйін сөздер: дискурс, кәсіби тілдік тұлға, пропозиция, атау, ұғым, анықтама, түсіндірме, дефи- ниция, уәж, сөздік мақала, семантика, инвариант. Ш.А. Нурмышева Перевод терминов – проблема второго уровневого дискурса В статье расматриватся проблема переводческого терминообразования с точки зрения второго уровня дискурса. Перевод заимствованных терминов на казахский язык требует сложного когнитивного процесса. В качестве примера предложен процесс перевода термина «пропозиция» на казахский язык. Также рассмотрены понятия, которые имеют отношение к переводческой дея- тельности в лексико-семантическом аспекте, как название, понятие, пояснение, дефиниция, моти- вация. Не отрицаем факт невозможности перевода всех лингвистических терминов не казахский язык. Однако использование в начальной неизмененной форме лингвистических терминов как результат первичного дискурса, не глубокое понимание и восприятие адресантом как закодированный семан- тический знак, значительно ограничивает процесс мышления и динамического развития языка. Это объясняется тем, что исчерпывающие понимание какого-либо термина можно достичь через знание знеачений нескольких терминов. Нахождение эквивалентов, раскрывающих план содержание в родном языке тех или иных терминов, является, в свою очередь, творческим изысканием, имеющим прямое отношение к развитию научного стиля и благотворно способствующим повышению качества казахоязычного научного дискурса. Ключевые слова: дискурс, профессиональная языковая личность, пропозиция, название, понятие, пояснение, толкование, дефиниция, мотивация, словарная статья, семантика, инвариант. Sh. A. Nurmysheva Translation of terms – the second level of discourse In article are considered a problem of a translational terminoobrazovaniye from the point of view of the second level of a discourse. Translate borrowed terms in Kazakh language requiressophisticated cognitive process. As an example term "proposition" translation process on the Kazakh language is offered. Concepts © 2013 al-Farabi Kazakh National University 147 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 4 (144). 2013 which are related to translational activity in lexico-semantic aspect as the name, sense, a definition, the explanation, motivation are also considered. We deny the fact of impossibility of translation of all linguistic terms the Kazakh language. However use in the initial not changed form of linguistic terms as result of primary discourse, not deep understanding and perception the sender as the coded semantic sign, considerably limits process of thinking and dynamic development of language. This results from the fact that exhaustive the understanding of any term can be reached through knowledge of zneacheniye of several terms. Finding of the equivalents opening the plan the contents in the native language of these or those terms is, in turn, the creative research which have a direct bearing on development of scientific style and well promoting improvement of quality of a kazakhoyazychny scientific discourse. Keу words:discourse, professional language personality, proposition, name, concept, explanation, interpretation, definition, motivation, vocabulary entry, semantics, an invariant. ___________________________________ Ұлтымыздың ұлы ұстазы атанған А.Бай- тұрсынұлы ұлттық термин жасау қағидаттары мен танымдық тұрғыдан мінсіз қалыптастыру механизмдерінің алғышарттарын жасап берді. Яғни өз тілімізде бар құбылыстарды «пәлен елдің ғалымы былай атаған» демей-ақ тек өз тіліміздің мүмкіндігіне сүйене отырып атау- ландырды, ғылыми сөйлетті. Өйткені өзі атау беріп отырған құбылыс, үдеріс, ұғымдарды жәнеолардың өзге де ұғымдармен байланы- сын ұлттық санасымен түсінді, тіл қабаттарын- да жатқан бірліктерді жаңа ғылыми айналым- ға енгізді. Сондықтан да ол жасаған терминдер табиғи сезіліп, әлеуметтік ерешелігіне қара- мастан ана тілінде сөйлейтін барша қазаққа түсінікті болып қалыптасып кетті. Алайда ғылым бір орында тұрмайды, қазақ тіл ғылымы да шама-шарқынша ғылым көшіне ілесіп келеді. Басқа да ғылым салалары секілді өзге елдің ғылымынан сілтеме ала жүріп, кірме терминдерге басымдық беріп алу үрдісі өз тіл ғылымымызда да анық байқалады. Белгілі бір тілде кездесетін тілдік құбылыстың көп жағ- дайда екінші бір тілде де кездесетіні анық. Сондықтан бізден бұрын із салып, атау беріп кеткен шеттілді ғалымның ілімін іліп алатын- дықтан ол ұсынған терминді тұтынып кете баратынымыз жасырын емес. Ал тілдік тұрпа- тын өзгертпей тілімізге енген терминді аудар- май ала салу қабылдаушы тілдің ойлану, із- дену әрекетін шектейтіні сөзсіз. Осылайша ұғымды тереңдетіп түсінбей, код секілді қа- былдау оған атау беру мүмкіндігін жояды. Себебі бір терминнің мазмұнын түсіну не ашу үшін кем дегенде бес-алты термин жайлы түсінікті игеру керек. Бір уәжге тоқталып, атау таңдау кезеңінде осылардың бәрі санада қазақ тілінде қорытылып, белгілі ұғым мазмұны қа- зақша ой сүзгісінен өтіп, түсінілуі тиіс. Себебі сол терминнің түпнұсқа тіліндегі ақпараттық хабарламасына қаныққан соң ғана оны өз танымымызға қайта аудару мүмкіндігіне ие боламыз. Сондықтан да терминге өз тіліңнен балама табу, ұғым мәнін ашатындай сөз құрау үлкен шығармашылық ізденіс және тілді дамыту болып табылады. Демек, әр ғылым саласының тілі өзіне тән атауларымен ерек- шеленетін болғандықтан, бір ғана терминнің өзін аудару барысында ғылымды оқып-үй- рену үдерісі тереңдеп, кәсіби тілдік тұлға сапасы да жоғарылайды. Кезінде белгілі тілші ғалым В.С. Виноградов бірінші деңгейлі дис- курс авторларын құрметтей отырып, бұл үде- рістің өз талаптарының бар екенін «Бірер ғылыми термин жасаған адамға да ескеркіш қоюға болады» [1, 236], - деп аңғартып кеткен екен. Бірақ терминдерді аударушы екінші деңгейдегі дискурс авторы да аса күрделі шы- ғармашылық әрекетті санасынан өткізеді. Се- бебі тіліміздегі жат терминдерді өз танымы- мызға, өз тілдік бірлігімізге қайта түсіріп, бір сөз немесе тіркес аясына жинақталып, түйін- делгелі тұрған нәрсенің не екенін атауынан білінетін дәрежеге жеткізу көп ізденісті талап етеді. Әрине, терминдерді жаппай жатық ауда- рып алу мүмкін емес, сондықтан аударылатын және аударылмайтын терминдер тобын ажы- ратып алған жөн деп санаймыз. Белгілі терминолог ғалым Д.С. Лоттенің «нағыз ғылыми терминдерді жасау үшін ғы- лыми ұғымдардың барлық байланысын, бас- қаша айтқанда, оны ерекшелендіріп тұратын жалпы белгілерін анықтап алуы керек. Осы- дан соң барып терминденетін ұғым кіретін ғылымның ұғымдар жүйесін ескере отырып, термин жасуға кірісуі керек» [2, 72], - деген пікірін негізге алып тәжірибе ретінде прагма- лингвистика, сөйлеу актісі, дискурс сияқты тіл ғылымы салаларында кеңінен қолданылатын пропозиция терминіне қазақша атау беруге талпынып көрейік. (Негізінде З.Ерназарова, К.Қ.Садирова секілді біраз тілші ғалымдары- мыздың еңбектерінде бұл терминнің қазақша баламасын жасау әрекеті байқалғанмен ғы- лыми қолданысқа енген жоқ).Осы мақсатта біз арнайы терминология мәселесімен айна- лысқан көптеген зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып бір-біріне тығыз байланысты Терминдерді аудару – екінші деңгейлі дискурс мәселесі 148 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (144). 2013 атау, ұғым,анықтама, түсіндірме, дефиниция деген ұғымдарға тоқталып өтейік. Өйткені бұл ұғымдар терминдерді өз тілімізге аудару мақ- сатындағы әрекет сапасына әсер етеді. Соны- мен терминді ұғымның атауы десек, ұғым(ма- ғына) – заттардың немесе құбылыстардың жалпы маңызды, мәнді белгілерін, байланыс- тары мен қарым-қатынастарын білдіретін ой- лау категориясы, белгілі бір зат, құбылыстар туралы ақпараттар жиынтығы, сол зат туралы когнитивтік білім. Шындығында да ұғым сөз арқылы бейнеленбей тұрып ғылыми ойдың қажетіне аса алмайды. Ұғымның көпшілікке мазмұнымен де, түсіндірмесімен де емес, атауы арқылы танылып, таралатынына қара- мастан ұғым мазмұнын ашпайтын, оның не нәрсе екенін ұғындыра алмайтын атау тілде қолданыс таба алмайды. Сондықтан да жаңа ұғым мазмұны алдымен түсіндірмесімен си- патталып, бекітіледі. Атау – сол ақпараттық жиынтықтың сөз арқылы белгіленген аты. Ұғымның мазмұнын ашу үдерісінің нәтижесі – анықтама болады. «Анықтама дегеніміз – белгілі бір логикалық талаптарға сәйкес құры- латын күрделі ойды білдіретін сөйлемдер жиынтығы немесе жай сөйлем... Атауға бе- рілген қысқаша ғылыми дәл анықтама дефи- ниция делінеді. Дефиниция – анықтама жасау әрекетінің нәтижесі. Термин дефиницияның көмегімен заңдастырылады. Дефиницияның басты қызметі – сөздіктегі метатіл элемент- терінің көмегімен семантикалау. Бұл әрекетті кейде интравербалды аударма деп атайды... Ал жалпы қолданымдағы анықтама түсіндір- менің құрамына кіреді. Түсіндірме – ұғымның тарқатыла жазылған, қабылданған мазмұны. Яғни түсіндірме дегеніміз – құрылымдық тұрғыдан сөздіктің оң жақ бөлігінде орнала- сып мәтін, атаулық сөйлем, сөздер тізбесі түрінде сөздік мақаланың құрамына кіретін, өзінің құрамына сөздіктің метатілін алатын, жалпы әдеби тіл сөзінде жасалатын, негізгі қызметі сөздік бірліктің мағынасын ашу болып табылатын сөздіктегі анықтама түрі [3, 41]. Түсіндірме ұғымына дефинициядан да басқа лексика-стилистикалық, грамматикалық-функ- ционалдық сипаттамалар кіреді. Демек тер- минге аударма жасарда біздің қолымызда ал- дымен оның мағынасының түсіндірмесі болуы керек. Ол түсіндірме қайдан алынады? «Түсі- нік беру нұсқалары (әртүрлі түсіндірме сөздік- тер) көп болғандықтан, олардың экстралин- гвистикалық өлшемдері (дереккөзінің беделді- лігі, көпшіліктің мойындауы) мен лингвисти- калық өлшемдерді (терминнің тілдік жүйедегі орны, сөйленімде қолданылуы) сәйкестенді- ріле отырып таңдалып алынып ең үздік деген нұсқаға тоқтау қажет» [3, 41]. Біз де үздік нұс- қа ретінде 1998 жылы Мәскеуде В.Н. Ярцева- ның редакторлығымен «Тіл білімі» сериясы- мен шыққан «Үлкен энциклопедиялық сөзді- гін» негіз етіп алдық. Әдетте терминнің бастау негізі бір ғалым- нан немесе ғылыми топтан өрбиді. Оны қол- данушы ғалымдардың әрқайсысы оны өз тұр- ғысынан бірқатар өзгешеліктерімен түсінеді. Айталық, латын тілінен енген пропозиция тер- мині логикада пайымдау, тіл білімінде – сөй- лем мағынасын, яғни кейбір тұтас бірлікті білдіреді. Осы себепті де ғылыми көпшілікке белгілі аталмыш терминді қолданушылар өз еңбектерінде аздаған өзгешелігі мен ерекше- лігі бар мәнде, соны айқын атап көрсете оты- рып пайдаланады. Мысалы пропозиция – түсі- ніктер тобы, хабар бірлігі, ақпаратты қат- таудың алғашқы құралы,сөйлемнің өзек бөл- шегі, негізгі құрылым т.б. Сондықтан термин- дерді түсінудегі, ұғынудағы вариантталық – кең тараған құбылыс. Терминдердің ғылыми мағынасы ғылыми білімінің деңгейі өскен сайын толықтырылып, өзгеріп отырады. Төмендегі курсивпен берілген тұтас мәтін «пропозиция» ұғымын ашатын сөздік мақала. Ескеретін нәрсе, «пропозиция» терминің қа- зақша баламасын іздеу барысында сөздік мақа- лада жолай кездесетін «концепт, константа, коррелят, предикат, изоморф, модалдық, па- радигма, инвариант» секілді сегіз түрлі тер- мин сөздің мағынасына да үңілуге тура келеді. Бұл терминдер баламаланушы терминнің маз- мұнын ашуда көмекші қызмет атқарады. Атал- ған терминдердің әрқайсысының мазмұнын ашу таным көкжиегін кеңейтетін бір-бір сөздік мақала болар еді. Сондықтан да біз оларға тоқ- талып жатпаймыз. Айтайын дегеніміз, термин- ге балама табу үрдісі кімнің де болсын ғылыми әлеуетін көтеруде орасан зор күшке ие. Сонымен бірге «жасалынатын жаңа атау алдымен заттың ең маңызды белгілерінің бірін бейнелеп, оны басқа заттардың ішінен бөліп көрсетуі тиіс. Сондықтанда сөз жасау үшін ең болмағанда атау беруге нысан болатын ұғым- ның белгілерін білу керек. Ұғымның атауы ұғым туралы белгілі бір алғышарт пайда бол- ғанда, яғни оның сұлбасы жасалғанда барып пайда болады. Қарсы жағдайда мұндай сөз ұғымды дәл атай алмайды. Ұғымның, оның белгілерінің мазмұны мен терминдердің құры- лысының арасында тікелей байланыс болу керек, яғни терминологияның уәжділігін таңдау оның ұғымдарының белгілерімен анықталады» [4, 86] деген тұжырым бойынша төмендегі мәтінде Ш. А. Нұрмышева 149 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 4 (144). 2013 қою курсивпен, рет санымен берілген сөз тір- кестері атау беруге нысан болатын ұғым бел- гілері болып табылады. «П» термині латын тілінен енген, логи- када пайымдау, тіл білімінде – сөйлем мағы- насын, яғни кейбір тұтас бірлікті білдіреді. «П» 19-20 ғ. басында ғылым тілін логикалық талдауға байланысты жаңа мәнге ие бола бастады. Заманауй жаңа концепттің пайда болуына Г. Фрегенің ойды сөйлеушінің лебіз білдіру актісінен бөлек қарау идеясы себеп болды. «П» түсіну ауқымы сөйлеу актісінің, айтылымның, сөйлемнің бөлігімен шектеледі (1) Аталған концепция ежелгі сөйлемді немесе айтылымды объективті семантикалық конс- тантаға (схоласттар қисынындағы диктум, Ч.Балли және т.б.; Р.Декарттың көрініс немесе бейне түсіндірмесі; замануи қисындағы интенционал) мүшелеу (2) яғни, айтушының сөйлемде берілетін нағыз шынайы болмыс пен оның субъективті ауыспалы мазмұнын жет- кізуге қатысын (модалдылық) білдіреді; хабар- ламадағы айқындықты бағалау, айтылымның коммуникативтік мақсатына және айтушы- ның хабарламаға эмотивтік қатынасына қа- тысты болды. Жоғарыда санамалап көрсетіл- ген мазмұндарға сәйкес проппозиция коррел- ляты ретінде пропозиционал қатынастар немесе мақсаттылық ұғымы алынады (3). Мысалы «Аяқ астынан болған жағдай көп- шілікті таңғалдырды» айтылымындағы сөй- леушінің мақсаты пропозиционалды преди- каттармен (күлкіге кенелтті, күдікпен қарай- мын, шошып кеттім, ойландырады, қамық- тырған т.б.) өзгертілуі де мүмкін. Айтылым- дағы осындай өзгермелі құрамға жағдаяттың шындығын көрсететін «болған жағдай» тір- кесі тұрақты семанткалық өзек болады(4). Осы көрсетілген семантикалық өзекке ата- лымдық немесе семантикалық аспектісіне сай «П» термині қолданылады. «П» құрамына ре- феернцияға ыңғайлы термдер, модалдық және уақыттық сипаттаманы иелене ала- тын предикаттар(5) кіреді. П семанткалық- синтаксистік құрылымы изоморфты болып саналады. Бұл көзқарас предикаттар мен актанттардан тұратын реляциялық құры- лымға апарып түйістіреді. Логикада да, тіл білімінде де «П» термині төмендегідей факторларға байланысты әр- түрлі қолданылады: түпнұсқа ұғымның кө- лемі (сөйлем, айтылым, сөйлеу актісі) және оны мүшелеу тәсілі. Егер түпнұсқа ұғым сөйлем үзігі болса, П. шынайы мазмұнды алу- ға бейім семантикалық құрылым ретінде анықталады немесе екінші реткі «жалған», «шынайы» предикаттармен бірігеді. Ал негіз ретінде айтылым алынса онда П сендіру, болжау, сенім нысаны ретінде айқындалады. Егер түпнүсқаұғым қызметінде сөйлеу актісі болса, П түрлі коммуникатитік қондырғы- лармен біріктіріледі. Түпнұсқа бірліктерінің мазмұнын П. мүшелеу тәсіліне қарай уақыт көрсеткіші, рай т.б. секілді өзектендірушілер енгізілуі де, енгізілмеуі де мүмкін» [4, 401]. Осылайша талдап түсіндіре келе пропозиция терминінің анықтамасын «Пропозиция (ұғым атауы, соның ішінде аударылатын терминнің шетелдік атауы) – сөйлемнің модалдық және коммуникативтік парадигмадағы бүкіл мүше- леріне және сөйлемнен туындайтын құралым- дарға ортақ семантикалық инвариант», – деп түйіндейді. Біз өз тұрғымыздан жоғарыдағы санама- ланған белгілерге сүйене отырып сөздік ма- қаладан ұғымның дефинициясы ретінде «се- мантикалық инвариант» тіркесін аламыз. Ен- деше аталған терминдік тіркестің әр термин- дерінің анықтамаларына назар аударайық: «семантика – тілдегі жеке сөздер мен сөз тір- кестерінің мағынасы, мәні[5, 324]; тіл арқылы немесе оның басқа формалары (Сөз, Сөз формасы, Сөйлем, Мәтін) арқылы берілетін мазмұн» []; «инвариант – тіл бірліктерінің тәуелсіз, өзгермейтін тұрақты, үлгі, эталон қа- сиеттерінің жалпы жиынтығы»[5, 138]. Осы анықтамалардың өзін бір түйінге жинақтап, қазақ тіліне аударсақ семантика – мағына, ин- вариант – тұрақты деген мәнге ие екені бай- қалады. Біздіңше латын тілінде «propositio – суж- дение»,қазақ тілінде «пайымдау – ақылға салу, аңғарым» мағынасын беретін пропозиция тер- минінің қазақша атауына уәж болатын нақты белгіні семантикалық инвариант – тұрақты мағыналық өзек құрылым, мағыналық өзек, тұрақты құрылым, сөйлемнің өзек бөлшегі тіркестерінің маңайынан іздеуіміз керек се- кілді. Терминге қойылатын талаптардың бірі – қысқалық болғандықтан біз пропозиция тер- минінің қазақша баламасы ретінде мағына- өзек,өзек құрылым немесе негізқұрылым тер- минін ұсынамыз. Біздіңше пропозицияның тілдік құрылымғанегіз, өзек болуы ұсынылып отырған терминдерімізге уәж бола алады деп ойлаймыз. Терминдерді аудару – екінші деңгейлі дискурс мәселесі 150 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (144). 2013 Әдебиеттер 1 Ақаев С. Терминнің тілдік және танымдық сипаты: филол. ғыл. д-ры дисс. – Алматы, 2002. – 291 б. 2 Исақова С. Қазақ терминтанымының когнитивтік-прагматикалық аспектісі: филол. ғыл. д-ры дисс. – Алматы, 2008. – 328 б. 3 Алтайбекова Қ. Терминологиялық бірліктердің лексикографиялық сипаты: филол. ғыл. канд. дисс. / Алматы, 2009. – 124 б. 4 Языкознание: Большой энциклопедический словарь/ под ред. Ярцева С.М. – М.: Большая Росс.энциклопед., 1998.– 681 с. 5 Тіл білімі сөздігі / ред. Сүлейменова Э.Д. – А: Ғылым, 1998. – 544 б. References 1 Aқaev S. Terminnіңtіldіkzhәnetanymdyқsipaty: filol. ғyl. d-ry diss. – Almaty, 2002. – 291 b. 2 Isaқova S. Қazaқtermintanymynyңkognitivtіk-pragmatikalyқaspektіsі: filol. ғyl. d-ry diss. – Almaty, 2008. – 328 b. 3 Altaybekova Қ. Terminologiyalyқbіrlіkterdіңleksikografiyalyқsipaty: filol. ғyl. kand. diss. / Almaty, 2009. – 124 b. 4 Yazykoznanie: Bol'shoyentsiklopedicheskiyslovar'/ pod red. Yartseva S.M. – M.: Bol'shaya Ross. entsikloped., 1998. – 681 s. 5 Tіlbіlіmіsөzdіgі / red.Sүleymenova E.D. – A: Ғylym, 1998. – 544 b. Ш. А. Нұрмышева Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 4 (144). 2013 МӘДЕНИЕТ КУЛЬТУРА УДК 811.161. 1’42 C.C. Джансеитова Д.ф.н., профессор, Казахская национальная консерватория им. Курмангазы, Казахстан, г. Алматы е-mail: bntb@mail.ru Концептуальная и мифологическая картина мира традиционной казахской музыки Картины мира чрезвычайно многообразны, это всегда своеобразное видение мира, и их смысловое конструирование происходит в соответствии с определенной логикой миропонимания. Сопоставляя раз- личные культуры и их мировидение, можно раскрыть специфические национальные особенности мировос- приятия. Шаманизм как древняя религия основана на вере в существование духов и на особом посреднике шамане – баксы, в руках которого была сосредоточена вся магическая практика, уходящая своими корнями в эпоху первообытного синкретизма. Секрет воздействия музыки баксы заключен в особенном характере звуков кобыза, таинственный низкий тембр которого способен вызывать соответствующее гипнотизирующее настроение, придавая мелодии “мистический”, “потусторонний характер”. Соотнесенность древних форм и смыслов, заключенных в антропоморфной структуре строения кобыза, таит скрытую, необъяснимую энергию и носят сакральный характер. Народную этимологию называют “этимологической магией, которая смыкается с другими, неязыковыми (ритуальной, мифологической) видами магии”. Данное понятие мы используем по отношению к этимологическим версиям концептов баксы и кобыз, хранящих затемненные или стертых в языке смысловые тайны особенностей картины мира казахского народа. Ключевые слова: концепт баксы, кобыз, ритуальный обряд баксы, мифологическое сознание, легенды и мифы. S.S. Dzhanseitova Conceptual and mythological world picture of traditional Kazakh music World pictures are extremely diverse, it’s always a kind of a world vision, its semantic construction takes place in accordance with a certain logic of the world outlook. Comparing different cultures and their world vision we can reveal specific national features of world perception. Shamanism as ancient religion is based on faith in the existence of spirits and special mediator baqsi shaman, who mastered the whole magical practice, harking back to the era of primitive syncretism. The secret of the effect of baqsi’s music is in a special nature of kobyz sounds, mysterious low tone of which can cause the corresponding hypnotizing mood, giving the melody a “mystical”, “underworld nature”. The relatedness of the ancient forms and meanings enclosed in anthropomorphous structure of kobyz construction, conceals a hidden, inexplicable energy and is of a sacral character. Folk etymology is called “the etymological magic, which merges with the other, non-linguistic (ritual, mythological) types of magic”. We use this concept in relation to etymological versions of baqsi and kobyz concepts, storing darkened semantic secrets of the peculiarities of Kazakh nation’s world picture obliterated in language. Key words: concept of baqsi, kobyz, sacral rite of baqsi, mythological mind, legends and myths. С.С. Жансейітова Дәстүрлі қазақ әуенінің тұжырымдылық және мифологиялық әлем бейнесі Әлем бейнесі әрқилы, оған өзіндік әлем көрінісі тән, оның мағыналық құрылымдалуы белгілі бір әлемді түсіну логикасына сәйкес орын алады. Түрлі мәдениет пен олардың әлем көрінісін салыстыра отырып, әлемді қабылдаудың арнайы ұлттық ерекшеліктерін ашуға болады. Бақсылық, ертеден келе жатқан дін ретінде, рухтарға сенім мен қолында түбірі алғашқы синкретизм дәуіріне кететін барлық сиқыршылық тәжірибе шоғырланған бақсылар жораларына негізделген. Бақсы әуенінің ерекше әсерінің құпиясы қобыз дауысының ерекше сипатында, оның сырлы төмен тембрі, әуенге “тылсым сипат” беріп, сәйкес арбайтын көңіл-күй шақыруы мүмкін. Қобыз құрылысының антропоморфтық құрылымындағы ескі форма және мағыналар қатыстылығы құпия, түсініксіз энергия және діни сипатқа ие. Ұлттық этимологияны “басқа, тілдік емес © 2013 al-Farabi Kazakh National University 152 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 4 (144). 2013 (салттық, мифологиялық) сиқыр түрлерімен жанасатын этимологиялық сиқыр” деп атайды. Бұл түсінікті біз қазақ халқының әлем бейнесі ерекшеліктерінің күңгірт немесе тілде көп пайдаланбайтын мағыналық құпияларын сақтайтын бақсы және қобыз түсініктерінің этимологиялық нұсқаларына қатысты қолданамыз. Түйін сөздер: бақсы түсінігі, қобыз, салттық бақсы рәсімі, мифологиялық түсінік, аңыз және мифтер. _____________________________ Картина мира, имеющая свои чисто этни- ческие особенности, определяется принадлеж- ностью субъекта видения мира к определенной национальной культуре. Национальная картина мира - это “сетка координат”, какой данный на- род улавливает мир, такой космос (в древнем смысле слова: строй мира, миропорядок) изо- бражает он в своем творчестве. Музыка отра- жает способ мышления, создавшего его народа, его мироощущение, мировосприятие, окраши- вая через систему своих значений и ассоциаций модель мира в «национально-культурные цвета». В древности музыке отводилась главная роль не только в познании и осмыслении мира, но и сам мир для казахов был музыкально оформ- ленным и музыкально структурированным. Более того, именно музыка (точнее говоря ее традиционные формы) являлись тем важней- шим элементом этнической памяти и этни- ческой кодификации, в которой в гораздо боль- шей степени – в отличие от других видов ис- кусства и даже литературы – сохранились и отразились особенности этногенеза казахов и их этническая история. Многообразие явлений музыкальной куль- туры запечатлено в развитой системе лингво- культурных концептов: наименование жанров, исполнителей, инструментов, выступающих как своеобразное “самоотражение” культуры народа. В них спрессован опыт музыкального прошлого, позволяющий исследовать древней- шие представления о музыке. Все потенции концептов образуют национальную концепто- сферу, национально-культурную информацию, хранящуюся в базах знаний представителей народа. Лингвокультурологический подход к исследованию музыки позволит описать кон- кретные культурные концепты, составляющие содержание концептуальной модели, ценност- ной картины мира, закрепленные в музыке. Мифологическое сознание было основным спо- собом понимания мира. Исследование мифо- логической картины мира дает возможность прочесть утраченные страницы прошлого, вспом- нить былой дух, сакральность, мировосприя- тие. С помощью мифа прошлое связывалось с настоящим и будущим, обеспечивалась духов- ная связь поколений, закреплялась система цен- ностей, поддерживались определенные формы поведения. Через легенды, сказания, исторические предания мифологические образы вошли в культуру народов – в литературу, музыку, живопись и т.д. Миф сошел с исторической арены, но не прекратился начатый мифологи- ческим сознанием поиск ответов на вопросы о происхождении мира, человека, тайны проис- хождения музыкальных инструментов и т.д. Изучение характерных особенностей кар- тины мира музыки казахов требует рассмотре- ния целенаправленных аспектов, связанных с пониманием человеком мира и своего места в нем, “не о том, что есть мир, а о том, что он значит для живущего в нем существа” [1, 44], с процессом созидания культурных ценностей, их функционировании в обществе, с хранением и передачей культурного опыта. Истоки куль- туры отражены в традиционных обрядах, ри- туалах, связанных с производственно-практи- ческой деятельностью, с “мифологией (сакраль- ной сферой), с ритаульно-магической практи- кой, на которой базируется мировоззренческая основа кочевника” [2, 157]. Музыка является эмоциональным обнару- жением глубинных тенденций этого мира, “объясняющая тайну движения, тайну бытия”. К образам мира мы можем отнести мир мыс- лительных образов, таких как легенда, сказа- ние, баллада, сарын, кюй, ақжелен, жоктау, жыр, отражающих мудрую философию созер- цательности, высокую обобщенность народной психологии. Традиционная музыка казахов, являясь носителем духовности, творческого начала, философского осмысления, представ- ляет собой энциклопедию образно-эмоцио- нального строя, один из способов самоиденти- фикации нации, его “генетический код”. Исследование концептуальной и мифологи- ческой картины мира традиционной казахской музыки обусловлено необходимостью воспол- нить знание о системе, отражающей многооб- разие инструментария, исполнителей, ибо все они есть картина мира, отражаемая в музыке казахского народа. Изучение отдельного жанра в системе жанровых координат, инструмен- тария, института исполнителей работает, в конечном счете, на познание и современное переосмысление традиционной музыки, пере- дачу константы древнейшего мироощущения, C. C. Джансеитова 153 Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 4 (144). 2013 мировоззренческую систему, духовные уровни мироздания казахов. Раскрывая суть мира тра- диционной музыки и духовности казахского народа, необходимо остановиться на главном элементе и проводнике – мифологическом сознании, являющейся базовой частью тра- диционной культуры, моделью мира в мифо- сознании. Нельзя представить человеческую жизнь, которая не опиралась бы на определенный ком- плекс верований – от самых примитивных до сложнейших философских систем. Из сказан- ного вытекает, что вера, в ее современ- ной идеологической ипостаси и в традицион- ной, была и остается важнейшей составной жүктеу/скачать 4,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|