Научный журнал

ПЕДАГОГИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
82 
участникам,  опора  на  их  творческую  ак-
тивность,  познавательный  и  профессио-
нальный  интерес,  способности  к  самоак-
туализации, ответственность; 
-  психологической  и  эмоциональной 
комфортности,  обеспечивающий  свобод-
ный обмен мнениями, генерирование идей, 
конструктивную  критику  и  позитивное  из-
менение  к  развитию  коммуникативных 
знаний  и  умений  среди  субъектов  образо-
вательного процесса вуза; 
-  оптимальности,  обеспечивающий 
максимум  возможностей  для  самореализа-
ции  творческого,  образовательного,  про-
фессионального  потенциала  участников 
эксперимента; 
-  органичности  экспериментальной 
работы  всему  ходу  образовательного  про-
цесса в условиях филиала; 
-  комплексности  и  целостности  экс-
периментальной  работы  в  единстве  целей, 
задач, содержания, организации взаимосвя-
зи управления и самоуправления, стимули-
рования  деятельности  участников,  систе-
матического  анализа  и  корректировки  дея-
тельности,  обратной  связи  через  научно-
методическое  обеспечение  путем  сравне-
ния  достигнутых  результатов  с  заданной 
целью. 
На  основе  выработанной  системы 
требований к изучаемому объекту исследо-
вания  –  процессу  формирования  коммуни-
кативной  культуры,  с  учетом  принципов 
организации экспериментальной работы по 
проверке  разработанной  гипотетической 
модели этого процесса, нами была опреде-
лена  методика  реализации  процесса  фор-
мирования  коммуникативной  культуры 
(см. рис. 1). 
 
 

ПЕДАГОГИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
83 
 
Рис. 1. Методика формирования коммуникативной культуры студентов 
 
Мы  изучаем  методику  как  приклад-
ную  часть  собственно  педагогической  тео-
рии,  интегрирующей  научные  знания  о 
развивающейся  личности.  Поэтому  мето-
дику 
формирования 
коммуникативной 
культуры  студентов  мы  рассматриваем  в 
качестве  процесса  взаимодействия  субъек-
тов образовательной системы. 
Образовательный  процесс  представ-
ляет собой многоплановую и полиморфную 
сферу  взаимодействия.  Это  и  собственно 
учебное  или,  точнее,  учебно
 
-
 
педагогиче-
ское взаимодействие студента и преподава-
теля; это и взаимодействие студентов меж-
ду собой; это и межличностное взаимодей-
ствие,  которое  может  по-разному  возбуж-
дать  учебно-педагогическое  взаимодейст-
вие.  Однако  в  любом  варианте  каждая  из 
взаимодействующих  сторон  реализовала 
свою  субъектную  активность.  В  наиболь-
шей  мере  она  могла  проявиться  у обучаю-
щегося  в  учении  по  методу  сократических 
бесед, 
в 
индивидуальной 
работе, 
консультировании.  
В  настоящее  время  учебно
 
-
 
педагоги-
ческое  взаимодействие  обретает  организа-
ционные формы сотрудничества (активные 
формы  -  деловые,  ролевые  игры,  совмест-
но- распределительная деятельность и т.д.) 
в триадах, группах, тренинг-классах.  
Сотрудничество  включает  в  себя, 
прежде  всего,  взаимодействие  самих  сту-
дентов. В образовательном процессе созда-
ется  ситуация  множественности  планов  и 
форм  учебного  взаимодействия.  Склады-
вающаяся  схема  учебного  взаимодействия, 
таким  образом,  представляет  собой  много-
ярусное  образование,  прочность  которого 
основывается,  в  частности,  на  установле-
нии психологического контакта между уча-
стниками взаимодействия. Контакт осозна-
ется  и  переживается  субъектами  взаимо-
действия  как  положительный  подкреп-
ляющий  его  фактор.  В  условиях  контакта 
наиболее  полно  проявляются  все  личност-
ные  свойства  субъектов  взаимодействия, 
сам  факт  его  установления  приносит  им 
интеллектуальное  и  эмоциональное  удов-
летворение. 
Для  нашего  исследования  особое 
значение  при  формировании  коммуника-
тивной  культуры  студентов  имеет  сотруд-
ничество.  Доказано  (А.А.  Леонтьев,  А.К. 
Рысбаева,  Н.Н.  Хан,  Н.А.  Завалко  и  др.), 

ПЕДАГОГИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
84 
что при совместной учебной деятельности: 
возрастает объем усваиваемого (материала) 
и  глубина  понимания;  растет  познаватель-
ная активность и творческая самостоятель-
ность студентов; меньше времени тратится 
на  формирование  знаний  и  умений;  сни-
жаются  дисциплинарные  трудности,  обу-
словленные дефектами учебной мотивации; 
студенты  получают  большее  удовольствие 
от  занятий,  комфортней  чувствуют  себя  в 
вузе;  меняется  характер  взаимоотношений 
между  обучающимися;  резко  возрастает 
сплоченность  группы,  при  этом  само-  и 
взаимоуважение  растет  одновременно  с 
критичностью,  способностью  адекватно 
оценивать свои и чужие возможности; сту-
денты  приобретают  важнейшие  социаль-
ные навыки: такт, ответственность, умение 
строить  свое  поведение  с  учетом  позиции 
других  людей,  гуманистические  мотивы 
общения;  преподаватель  получает  возмож-
ность индивидуализировать обучение, учи-
тывая  при  делении  на  группы  взаимные 
склонности  студентов,  их  уровень  подго-
товки, темп работы. 
В  нашей  методике  (рис.  1)  представ-
лены  два  равноценных  субъекта:  препода-
ватели и студенты, отношения между кото-
рыми  строятся  на  взаимном  уважении, 
партнерстве,  сотрудничестве.  Исходя  из 
специфики  филиала,  мы  выделили  особен-
ности  освоения  русского  языка  монголь-
скими студентами, которые следует учиты-
вать  при  развитии  коммуникативной  куль-
туры.  В  нашей  методической  системе  мы 
выделяем следующие особенности: форми-
рование  личности  «субъекта  межкультур-
ной  коммуникации»;  развитие  коммуника-
тивных компетенций; социализация лично-
сти в инокультуре; ориентация на развитие 
диалога культур. 
Что касается второй, выделенной на-
ми  особенности,  применительно  к  услови-
ям  Республики  Монголия,  целесообразно 
говорить  о  развитии  двуязычия  (русский 
язык и монгольский язык) или о многоязы-
чии  (русский  язык,  монгольский  язык  и 
иностранный  язык).  Происходит  процесс 
интеграции  языков  и  культур.  Понятия 
двуязычия,  многоязычия,  мультилингвиз-
ма, полилингвизма определяются как поня-
тия  тождественные  и  означают  употребле-
ние нескольких языков в пределах опреде-
ленной общности (прежде всего государст-
ва),  употребление  индивидуумом  (группой 
людей)  нескольких  языков,  каждый  из  ко-
торых  выбирается  в  соответствии  с  кон-
кретной 
коммуникативной 
ситуацией. 
Проблемы  двуязычия  и  многоязычия  в  ус-
ловиях  новой  языковой  ситуации,  двусто-
роннее  двуязычие  и  многоязычие  рассмат-
риваются  как  общественная  потребность. 
Например,  может  рассматриваться  взаимо-
действие  различных  лингвистических  сис-
тем, которое проявляется в трансференции 
(положительном переносе навыков первого 
языка  на  второй),  интерференции  (отрица-
тельном  переносе  навыков  первого  языка 
на второй), комбинировании и соотнесении 
при понимании и выражении определенно-
го  смыслового  содержания  на  втором  язы-
ке.  
В  основе  взаимодействия  и  взаимо-
влияния  лежат  сходства  и  различия в фор-
мах  и  семантике  языковых  единиц  разных 
уровней  первого  и  второго  языков.  Сооб-
разно  с  этим,  в  обоих  языках  существуют 
факты  и  явления:  а)  сходные,  тождествен-
ные;  б)  характерные  для  обоих  языков  и 
языкового  сознания  носителей  каждого  из 
них,  но  не  тождественные  с  точки  зрения 
способов  и  средств  языкового  выражения; 
в)  свойственные  одному  из  языков,  но  от-
сутствующие  в  другом.  И  в  первом,  и  во 
втором  языках  существуют  идентичные 
понятия,  которые  выражаются  однотипны-
ми лингвистическими средствами.  
Центральное место в нашей методике 
отводится содержанию,  формам и методам 
обучения,  осмыслению  их  ориентации  на 
формирование  коммуникативной  культу-
ры.  Построение  изучаемой  подготовки 
предусматривает  ее  предварительный  ана-
лиз,  который  направлен  на  выявление  су-
ществующих  возможностей  учебного  про-
цесса  университета  по  формированию  ис-
следуемого  качества  личности.  На  наш 
взгляд, на это должен быть направлен весь 
комплекс  социально-гуманитарных,  психо-
лого-педагогических  и  языковых  дисцип-
лин. Изучив их возможности, мы пришли к 
выводу о том, что содержание большинства 
учебных  дисциплин  недостаточно  ориен-
тировано  на  формирование  коммуникатив-
ной культуры. Мы предположили, что вве-
дение спецкурса «Формирование коммуни-

ПЕДАГОГИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
85 
кативной культуры» поможет преподавате-
лям  и  студентам  овладеть  необходимыми 
знаниями и умениями. Среди форм и мето-
дов  обучения  наша  методика  предполагает 
использование  как  традиционных,  так  и 
нетрадиционных, 
ориентированных 
на 
коммуникативную деятельность. Речь идет 
о  моделировании  процесса  коммуникации 
(его задач,  способов, мотивов и т.д.), когда 
студенты  на  основе  полученных  знаний  и 
опыта  реализуют  коммуникативные  функ-
ции.  В  нашей  экспериментальной  работе 
мы  использовали  различные  типы  актив-
ных  методов  обучения,  в  частности:  на-
чальные,  подготовительные;  ситуативно-
ролевые  игры,  проблемные,  творческие  и 
др.  Важный  путь  формирования  коммуни-
кативной культуры студентов - стимулиро-
вание  их  к  самообразованию  и  самовоспи-
танию.  Самосовершенствование  личности 
студента  - это  сложный,  но весьма резуль-
тативный  вид  деятельности  при  соблюде-
нии определенных условий: осознание ими 
необходимости  коммуникативного  само-
воспитания;  знание  профессиограммы  сво-
ей специальности (в частности, места в ней 
коммуникативной культуры);  владение  ме-
тодикой  самовоспитания;  практическая 
деятельность,  рождающая  потребность  в 
овладении  коммуникативными  знаниями, 
умениями  и  навыками;  использование  не 
только,  индивидуальных,  но  и  коллектив-
ных  форм  самовоспитания;  систематич-
ность  и  последовательность  работы  над 
собой; помощь со стороны преподавателей 
и др.  
В  нашей  экспериментальной  работе 
на  это  было  ориентировано  теоретическое 
и  практическое  обучение,  организация  са-
мостоятельной  работы  студентов,  профес-
сиональной  и  педагогической  практики. 
Большую  роль  в  развитии  коммуникатив-
ной культуры студентов, как показала наша 
экспериментальная  работа,  играет  участие 
в  научных  исследованиях.  Личный  пример 
преподавателей, их отношение к профессии 
также являются факторами, влияющими на 
формирование  коммуникативной  культуры 
студентов. 
Одной из задач нашего исследования 
является  выявление  педагогических  усло-
вий,  способствующих  развитию  коммуни-
кативной  культуры  студентов;  таковыми, 
на наш взгляд, являются: 
-  осознание  значимости  коммуника-
тивной  культуры  в  профессиональной,  со-
циальной и личностной сфере; 
-  проектирование  технологии  разви-
тия коммуникативной культуры в процессе 
изучения русского языка; 
-  реализация  индивидуальной  траек-
тории обучения студента в вузе; 
-  активность  студентов  в  процессе 
формирования  коммуникативной  культу-
ры. 
На  основе  сконструированной  нами 
модели  формирования  коммуникативной 
культуры мы выделили ее компоненты, по-
казатели и признаки, что позволяло осуще-
ствить  диагностику  и  самодиагностику 
уровней сформированности. 
В  качестве  компонентов  было  выде-
лено  три:  мотивационный,  когнитивный  и 
поведенческий; в качестве показателей взя-
то:  отношение,  осведомленность  и  овладе-
ние,  измеряемые  на  основе  двадцати  при-
знаков.  
Результатом  реализации  сконструи-
рованной  модели  и  методики  является 
сформированность коммуникативной куль-
туры,  которая  может  быть  разделена  на 
уровни: высокий, средний, низкий. 
Высокий  уровень  характеризуется 
сформированностью 
коммуникативной 
компетентности,  адекватной  самооценкой 
своих  коммуникативных  возможностей, 
выраженным  стремлением  к  самореализа-
ции  в  сфере  межкультурной  коммуника-
ции. 
Средний  уровень  характеризуется 
сформированностью 
коммуникативной 
компетентности,  знанием  -  осознанием 
приемов  личностного  роста  в  коммуника-
тивной сфере, но ситуативностью проявле-
ния  коммуникативной  активности,  а  также 
ситуативностью  стремления  к  самореали-
зации  в  условиях  межкультурной  комму-
никации. 
Низкий  уровень  характеризуется  не-
сформированностью 
коммуникативной 
компетентности,  низкой  мотивацией  к  об-
щению и отсутствием интереса к изучению 
другого языка. 
Экспериментальное 
исследование 
эффективности  реализации  модели  разви-
тия коммуникативной культуры в процессе 

ПЕДАГОГИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
86 
данной работы было связано с реализацией 
следующих позиций:  
1)  развитие  коммуникативной  куль-
туры  осуществляется  на  основе  результа-
тов  диагностики  исходного  уровня  владе-
ния  двумя  языками  (монгольским  и  рус-
ским),  коммуникативных  способностей  и 
общего  уровня  сформированности  комму-
никативных  знаний,  умений  и  навыков 
студентов; 
2)  развитие  коммуникативных  уме-
ний реализуются в технологической систе-
ме, включающей этапы:  
-  социально-психологического  тре-
нинга;  
-  развития  коммуникативной  компе-
тенции в учебной и внеучебной деятельно-
сти;  
-  реализации  специально  разработан-
ного  интегративного  коммуникативного 
курса; 
3)  реальным  фактором  управления 
процессом 
развития 
коммуникативной 
культуры  студентов  педвуза  в  двуязычной 
учебной  среде  выступает  мониторинг  дан-
ного процесса. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.  Багаева  И.Д.  Ценностное  отношение  к 
профессионализму  педагогической  дея-
тельности.  –  Усть-Каменогорск,  1989.  – 
158 с. 
2. 
Завалко 
Н.А. 
Индивидуализация 
процесса  обучения  в  многоступенчатой 
системе  «детский  сад  –  школа  –  вуз».  - 
Усть-Каменогорск, 1998. – 252 с. 
 
 

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
87 
УДК 371 
БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ 
МЕДИАҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МЕДИААҚПАРАТ 
Дюсембинова Г.К. 
 
Соңғы  он  жылдықтағы  дəстүрлі  оқу 
аумағында  қалыптасқан  келеңсіз  жағдай 
жеткіншектердің  медиялық  басымдылыққа 
ауысуына  байланысты  пайда  болатын 
үрдістер  мен  мəселелер  кешенімен  сипат-
талады. Осы уақытқа дейін оқушылар негі-
зінен  қағаз  мəтіндерін  (кітаптар,  баспасөз) 
еркін,  қызығушылықпен  оқитын.  Бірақ 
бүгін  олар  электронды  форматтағы  (теле-
дидарлық, компьютерлік, интернеттік жəне 
т.б.)  медиамəтіндерге  көбірек  ұмтылады, 
дəстүрлі оқу үлгісі ауысты. 
Көптеген  зерттеулердің  мəлімет-
теріне  сүйене  отырып,  ресей  ғалымы  В.П. 
Чудинова қазіргі заманның мектеп оқушы-
лары  мен  жастарының  оқуына  тəн  келесі 
тенденцияларды дəлелдеді (12, 12-13 б.): 
-  баспа  сөзіне  біртіндеп  қызығушы-
лықтың  төмендеуі,  соның  салдарынан  оқу 
мəртебесінің  түсуі  –  бос  уақытта  оқу 
үлесінің қысқаруы; 
-  «еркін»  оқудан  прагматикалық, 
ақпараттық,  «іскер»  оқудың  (яғни  оқу 
бағдарламасы бойынша оқушылардың 48% 
оқу мақсаттарында əдебиетті оқиды) басым 
болуы; 
-  оқушы  бағытының  «еркін»  (бос 
уақыты)  оқудан  көрі  көңіл  көтеру  сипа-
тындағы əдебиеттерді оқуға өзгеруі; 
-  «жан  азығы»  үшін  повестер  мен 
романдар,  таңдаулы  отандық  жəне  шетел 
авторларының шығармаларын оқу аясынан 
шығу,  (жеңіл,  үстірт  оқуға  бағыттайтын, 
көңіл  көтеру  сипатындағы,  рекреативті) 
мерзімдік басылымдарды оқуды ұнату; 
-  жалпы  мəдениеттің  төменгі  қаба-
тына,  əсіресе  аудиовизуалды,  бос  уақытта 
оқуға ықпал етуді күшейту. 
Қазіргі  кезде  барлығымыздың  баспа 
мəтіндерінің  аудиовизуалды,  экрандық  ме-
диамəтіндермен  ауысуына  үйренуге  тура 
келеді.  Бірақ  медиалық  контактілердің 
типінің  өзгеруі  оқушылардың  жанрларына 
қатысты  сыни  ойлау  мен  құзыреттілігін 
дамыту мəселесін шешпейді. 
Осыған  байланысты  тақырыпқа  сəй-
кес  ғылыми  зерттеулердегі  терминоло-
гиялардың  бытыраңқылығын  ескеру  керек. 
Ресейде  де,  шет  елде  де  «медиамəдениет», 
«медиалық  мəдениет»,  «ақпараттық  мəде-
ниет»,  «аудиовизуалдық  мəдениет»,  «ме-
диасауаттылық»,  «ақпараттық  сауатты-
лық», 
«медиабілімділік», 
«ақпараттық 
білімділік»,  «аудиовизуалды  білімділік», 
«компьютерлік  сауаттылық»,  «мультиаме-
диалық  сауаттылық»,  «ақпараттық  құзы-
реттілік», «аудиовизуалдық құзырет-тілік», 
«медиақұзыреттілік»,  «медиалық  құзырет-
тілік»  жəне  т.б.  кең  тараған  терминдер 
(көбіне синоним сияқты) қолданылады. 
Бұндай  терминологиялық  алалықты 
ақпараттық мəдениет анықтамасына байла-
нысты түрлі анықтамаларға талдау жасаған 
Н.И.  Гендинаның  зерттеулерінен  көрінеді. 
Сонымен қатар, ол қазіргі таңда «кітапхана 
– 
библиографиялық  мəдениет»,  «оқу 
мəдениеті», «кітапхана – библиографиялық 
білім»,  «библиотека  –  библиографиялық 
сауаттылық»,  көбінесе  жиі  қолданылатын 
«компьютерлік  сауаттылық»,  «ақпараттық 
сауаттылық», 
«ақпараттық 
мəдениет» 
ұғымдары  адамның  ақпаратпен  жұмысы 
бойынша  білімі  мен  біліктілігін  сипаттай-
тын осындай ұғымдарға мағынасы жағынан 
ұқсас  үндестірілген,  көбінесе  нақты  анық-
тамасы  жоқ  терминология  қолданыла-
тынын анықтады (6, 21 б.). 
Адамның  білімі  мен  біліктілігін 
бағалауда  қолданылған  «медиамəдениет» 
(«медиалық  мəдениет»)  термині  термино-
логиялық  дəйектеме  тым  сəтсіз  сияқты. 
С.И. Ожегов мəдениетті: 
1)  адамдардың  өндірістік,  қоғамдық 
жəне рухани жетістіктерінің жиынтығы; 
2)  мəдениеттілік  тəрізді,  яғни  мəде-
ниеттің  жоғары  деңгейінде  табылатын, 
соған сəйкес; 
3)  қандай  да  бір  өсімдік  немесе  жа-
нуарларды өсіру, көбейту; 
4) бір нəрсенің жоғары деңгейі, білік-
тіліктің  жоғары  дамуы  ретінде  анықтайды 
(9, 314 б.). 
Медиамəдениет  (media  culture)  –  ме-
диа аумағындағы материалдық жəне интел-

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
88 
лектуалдық құндылық жиынтығы, сонымен 
қатар  социумдағы  жаңғырту  мен  жұмыс 
істеудің тарихи анықталған жүйесі; аудито-
рияға  қатысты  медиамəдениет  (немесе 
аудиовизуалды мəдениет) медиа аумағында 
медиамəтінді 
қабылдауға, 
талдауға, 
бағалауға  қабілетті,  медиашығармашы-
лықпен айналысатын, жаңа білімді игеретін 
адам тұлғасының даму деңгейінің жүйесі. 
Н.А.  Коновалованың  анықтамасы 
бойынша, тұлғаның медиамəдениеті – құн-
дылық,  технологиялық  жəне  тұлғалық-
шығармашылық компоненттер енетін жəне 
субъектердің  өзара  əрекеттерінің  дамуына 
əкелетін  ақпараттық  қоғаммен  əрекет-
тесудің қатысымдық тəсілі (8, 9 б.). 
Тұлғаның  даму  моделінің  жүйесі 
ретінде  «өзінің  кəсіби  əрекеті  мен  күнде-
лікті  тəжірибесінде  тұрақты  дағдылар  мен 
ақпараттық  технологиялардың  (АТ)  үнемі 
тиімді  қолдану  жиынтығын  көрсететін 
жалпы  адамдық  мəдениеттің  құрамдас 
бөлігі»  ретінде  қарастырылатын  ақпарат-
тық мəдениет. 
Мысалы,  С.И.  Ожегов  бойынша  құ-
зыреттілік: 
1)  қандай  да  бір  аумақ  бойынша 
білімді, мəлімет беруші, беделді; 
2)  құзыреттілікті  игерген  адам;  ал 
құзыреттілік  –  1)  біреу  мəліметті  жақсы 
игерген;  2)  біреудің  уəкілдік,  құқықтық 
шеңбері  (9,  289  б.).  Осы  сөздікте  сауатты 
адам былайша түсіндіріледі: 
1)  оқи  жəне  жаза  алатын,  сонымен 
қатар грамматикалық сауатты, қатесіз жаза 
алатын; 
2)  қандай  да  бір  аумақта  қажетті 
білім, мəліметтерді игерген (9, 147 б.). 
Энциклопедиялық  сөздікте  сауат-
тылық былайша түсіндіріледі: 
1)  кең  мағынада  -  əдеби  тіл  норма-
сына  сəйкес  ауызша  жəне  жазбаша  сөйлеу 
дағдысын меңгеру; 
2)  тар  мағынада  –  қарапайым  мəтін-
дерді тек оқи алуы жəне оқу жəне жазу; 
3)  қандай  да  бір  аумақ  бойынша 
білімнің болуы (10, 335 б.);  
Ал  құзыреттілік  сөзі  (латынша 
competo  –  жетемін,  сəйкес  келемін,  жа-
раймын) былайша анықталады: 
1)  нақты  мүше  немесе  лауазымды 
қызметкерге  заң,  жарғы  немесе  басқадай 
актімен  белгіленген  уəкілдік  аясы  (10,  613 
б.). 
С.В.  Тришина  ақпараттық  құзырет-
тілікті  «Əрекеттің  түрлі  аумағында  тиімді 
шешімді  тауып,  қабылдап,  болжап  жəне 
жүзеге  асыра  алатын  таңдау,  меңгеру, 
өңдеу,  трансформациялау  жəне  жасау 
процестерінің  бейнелеу  пəндік  -  ерекше 
білімнің  ерекше  типіне  айналдыру  нəти-
жесі  болып  табылатын  тұлғаның  ықпал-
дастық сапасы ретінде анықтайды» (11). 
С.В.  Тришина  ақпараттық  құзырет-
тіліктің  мынандай  функцияларын  бөліп 
көрсетеді (11): 
-  білімді  жүйелеу,  танымға  жəне 
адамның  өзін-өзі  тануына  бағытталған 
танымдылық; 
- жеткізушісі, компоненттің семанти-
калығы болып табылатын ақпаратты жеткі-
зушісі, коммуникативтік; 
-  ақпараттық  қоғамда  өмір  жағдайы 
мен əрекетіне бейімделуге мүмкіндік бере-
тін бейімділік; 
- ақпараттық қоғамда ең алдымен мо-
ральдық  жəне  заңгерлік  нормалар  мен 
талаптар жүйесін айқындайтын нормативті; 
-  түрлі  ақпарат  ағынында  бағдар 
жасай  алу,  маңызды  жəне  екінші  кезектегі 
ақпаратты  бағалай  білу,  белгілі  жəне  жаңа 
ақпаратты  анықтау  жəне  талдауды  ұйға-
ратын бағалау; 
-  өзіндік  даму,  өзін-өзі  жүзеге  асы-
руға жетелейтін субъектің белсенді өзіндік 
жəне шығармашылық жұмысына бағыттал-
ған интерактивті. 
Шетел педагогтері медиақұзыреттілік 
терминін заңдастырған, мысалы, Германия-
да медиақұзыреттілік деп медиаға қатысты 
білікті,  өз  бетіндік,  шағармашылық  жəне 
əлеуметтік  жауапты  əрекетке  қабілеттілік 
түсініледі  (4,  120  б.).  Егер  медиақұзы-
реттілікті  медиасауаттылықтың  синонимі 
деп түсінсек, онда Р. Кьюбидің анықтамасы 
дұрыс:  медиақұзыреттілік  (медиасауат-
тылық)  –  түрлі  формада  хабарламаны  қол-
дану,  талдау,  бағалау  жəне  айту  қабі-
леттілігі (10, 2 б.). 
Соңғы  жылдарда  ғылыми  жұмыс-
тарда  «медиасауаттылық»  жəне  «медиа-
құзыреттілік»  ұғымдарымен  үйлесіп  жат-
қан  «медиабілімділік»  термині  қолданыла 
басталды. 
Педагогтердің медиабілімділігін Н.В. 
Змановская «педагогикалық үрдісте жалпы 

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
89 
медиабілім  беруге,  сонымен  қатар  оқушы-
лардың  медиабілім  беруін  жүзеге  асыру 
бойынша  шеберлік  деңгейін  анық-тайтын 
жүйеленген  медиабілім,  біліктілік,  құнды-
лық қарым-қатынас жиынтығы» деп көрсе-
теді (8, 10 б.). 
Өткен  жолдарда  біз  «медиасауат-
тылық»,  «медиабілім  беру»,  «тұлғаның 
медиасауаттылығы»  терминін  қолдандық, 
бірақ жоғарыда жасалған терминологиялық 
талдау  мынандай  қорытындыға  əкелді:  ме-
диақұзыреттілік  түрлі  форма,  жанрдағы 
медиамəтіндерді  қолдану,  сыни  талдау, 
бағалау  жəне  жеткізу  біліктілігі,  социум-
дағы  медианың  күрделі  үрдістерін    жұмыс 
істеуін талдау нақты мағына береді. 
Аудиторияда 
медиақұзыреттіліктің 
дамуы  бірқатар  компоненттерге  негіз-
делген  «Бірінші  компонент  –  тəжірибе. 
Бізде  медиа  жəне  нақты  əлеммен  контакт 
тəжірибесі  көп  болған  сайын,  бізде  неғұр-
лым  жоғары  деңгейдің  дамуы  үшін  əлеует 
көп… Екінші компонент – медиа аумағын-
да  біліктілікті  белсенді  ету.  Үшінші 
компонент  -  өз  білімін  жетілдіруге  дайын-
дық (пісіп-жетілу) (1, 18 б.). Сонымен қатар 
атақты америка медиапедагогі С. Дж. Бэрэн 
бөліп  көрсеткен  тұлғаның  медиақұзы-
реттілік  үшін  қажетті  біліктілік  класси-
фикациясына  зейін  аудару  қажеттігін 
ескерткен.  
Бес  бөлімді  міндетті  біліктіліктен 
тұратын  медиақұзыреттіліктің  шағын  жəне 
жүйеленген  құрылымын  неміс  педагогі  В. 
Вебер  жасады:  «Біріншіден  медианың  əре-
кетті бағытталған екі формасы: 
1)  медиа  ұсынатынды  таңдау  жəне 
қолдану; 
2) өз медиаөнімін жасау. 
Екіншіден,  екі  форманың  терминде-
рінің мазмұнында: 
-  медианың  алуан  түріне  негізделген 
креативті мүмкіндіктер; 
-  медианы  қолданудың  тиімділігі 
үшін алғы шарттар; 
- медиаөнімдерді өндіру мен таратуға 
байланысты  экономикалық,  əлеуметтік, 
техникалық,  саяси  жағдайлармен  байла-
нысты  білім  мен  аналитикалық  қабілеттер 
енген» (5). 
Бұның  қасында  Н.И.  Гендина  (6,  22 
б.)  ұсынған  ақпараттық  құзыреттілікті  (ақ-
параттық  мəдениет  деңгейі)  сипаттайтын 
білім  мен  біліктілік  тар  мағанада    (өзінің 
ақпараттық қажеттілігін өз бетінше қалып-
тастыру  біліктілігі,  оны  сөзбен  жеткізу; 
сұрақ  түріне  (тақырыптық,  суреттік) 
байланысты  ақпаратты  іздеудің  негізгі 
алгоритмдерін  білу;  ақпаратты  білім 
көздерінен таба алу жəне өзінің ақпараттық 
– 
аналитикалық  əрекетінің  нəтижесін 
дұрыс рəсімдеу). 
А.  Силвэрбл  бойынша  «Медиасау-
аттылық элементтері (3,2-3 б.)»: 
- аудиторияның медиа мазмұны тура-
лы  тəуелсіз  пайымдауларын  жетілдіруге 
мүмкіндік беретін сыни ойлау қабілеттілігі; 
-  жалпы  коммуникация  үрдісін  тү-
сіну; 
-  медианың  тұлға  мен  қоғамға  ықпал 
етуін түсіну; 
-  медиамəліметтерді  талдай  жəне  са-
раптай алу біліктілігін дамыту; 
-  қазіргі  заман  мəдениеті  мен  біздің 
өзіміздің  түсінігімізді  қамтамасыз  ететін 
«мəтін»  ретінде  медиа  мазмұнын  қарас-
тыру. 
Медиақұзыреттіліктің дамуының жо-
ғары деңгейінің сипаты: 
-  медиамəтіннің  басты  мағынасын 
бөліп алу; 
-  талдау:  медиамəтіннің  негізгі  эле-
менттерін анықтау; 
-  салыстыру:  медиамəтіннің  ұқсас 
жəне бірегей фрагменттерін анықтау; 
-  медиамəтін  жəне  оның  фраг-
ментінің  құндылығын  бағалау:  нақты  бір 
өлшемге  сəйкес  салыстыру  негізінде 
пайымдау; 
-  реферирлау:  медиамəтіннің  қысқа, 
нақты жəне дəл сипаттамасын құру қабілет-
тілігі; 
- жалпылау; 
-  дедукция:  жеке  мəліметтерді  түсін-
діру үшін жалпы принциптерді қолдану; 
- индукция: жеке мəліметтер бақыла-
уынан жалпы принциптерді шығару; 
-  жинақтау: элементтерді жаңа құры-
лымға  қайтадан  жинау  қабілеттілігі  (2,  53 
б.). 
Медиақұзыреттіліктің  дамуының  тө-
мен деңгейінің сипаттамасы: 
-  нашар  интеллект  (мəселені  шешу 
мен  шығармашылық  қабілеттерге  қатыс-
ты);  кейде  тек  өте  маңыздыны  (мысалы, 
емтихан алдында түнде) еске сақтауға қабі-

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
90 
летті əлсіз жады; 
-  медиамəтіндердің  көп  мағына-
лығына  шыдамдылықтың  төмендігі;  сенім-
сіздік; 
-  хабарлама  үшін  аз  категория  жағ-
дайындағы əлсіз концептуалдық саралау. 
Медиақабылдау 
деңгейін 
жіктеу 
(Ю.Н. Усов, Г.А. Помыко, Е.А. Бондаренко 
жəне  т.б.  зерттеулерге  сүйене  отырып)  то-
лық  болуы  мүмкін.  Н.Ф.  Хилько  ұсынған 
нұсқа: 
1)  медиақабылдаудың  рекреативті–
гедонистикалық  деңгейі  (көңіл  көтеру  – 
рекреативті  мотивация  шектеулі,  ашық 
сипаттың болмауы); 
2)  тұрмыстық  деңгей  (тұрмыстық, 
утилитарлы  мотивация  жəне  кейіпкер-
лердің сəйкес мінезі); 
3)  эстетикалық  деңгей  (тұлғалық  мо-
тивация бейнеге эстетикалық жету); 
4)  интерпретация  деңгейі  (шығар-
маның  тұлғалық  мəні  мен  рухани  мазмұ-
нын анықтау, ішкі көрудің болуы); 
5)  микроəлеуметтік  деңгей  (микро-
ортаға  байланысты  айқындалады,  кейіп-
кердің  психологиялық  түрткісі  беріледі; 
нақты  аудиторияның  шығарманы  қабылда-
уымен байланыс орнатылады). 
Тұлғаның  медиақұзыреттілігі  –  со-
циумдағы медианың жұмыс істеуінің алуан 
түрлі форма жəне жанр, талдаудың күрделі 
процестерінде  медиамəтіндерді  таңдау, 
қолдану, сыни талдау, бағалау, жасау жəне 
жеткізуге  ықпал  ететін  түрткі,  білім,  білік, 
қабілеттер  (көрсеткіштер:  мотивациялық, 
перцептивтік,  интерпретациялық,  бағалау, 
тəжірибе-операциялық,  əрекеттік,  креатив-
тік) жиынтығы. 
Медиабілім үрдісінде əрекеттің түрлі 
тəсілдері  қолданылады:  дескриптивті  (маз-
мұн  айту,  медиамəтін  оқиғасын  сипаттау), 
классификациялық  (медиамəтіннің  тарихи 
жəне  социомəдени  контекстегі  орнын 
анықтау), аналитикалық (медиамəтін құры-
лымы, медиамəтін тілі, авторлық тұжырым-
дама  жəне  т.б.  талдау),  тұлғалық  (медиа-
мəтіннен  туындаған  қарым-қатынас,  қо-
балжу,  сезімдер,  еске  түсіру,  байланыс-
тарды 
сипаттау), 
түсіндірмелі-бағалау 
(медиамəтін  туралы  эстетикалық,  мораль-
дық  жəне  т.б.  өлшемдерге  сəйкес  оның 
қасиеттері  туралы  пайымдауларды  қалып-
тастыру). Оқу  əрекеті компьютерлік сауат-
тылықтың 
маңызды 
бір 
құраушысы 
өндірісте,  мəдениетте,  білім  беруде  ком-
пьютерлердің қолданылу сферасын білуден 
басталады.  Олар  компьютерлерді  іске 
қосып,  бағдарламалар  кітапханасынан  ке-
регін алып пайдалана білуге, онымен мəтін 
жазуға, керек ақпаратты іздеп табуға, сурет 
салуда пайдалануға жəне т.б. үйренеді. Бұл 
əр  оқушының  дербес  компьютердің  жəне 
мұғалімнің  көмегімен  өзара  түсінісу  орта-
сында  жаңа  білімдерді  алуына,  танымдық 
іс-əрекетін  дамытуына  айтарлықтай  сеп-
тігін  тигізеді  жəне  оқушының  танымын 
қалыптастыруда  бірігіп  жұмыс  жасаудың 
жоғары түрлеріне көтереді. 
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
1.  Федоров  А.В.  и  др.  Медиаобразование. 
Медиапедагогика.  Медиажурналистика. 
М.:  Изд-во  Программы  ЮНЕСКО  «Ин-
формация для всех», 2005. 
2. 
Федоров  А.В.  Специфика  медиа-
образования  студентов  педагогических 
вузов // Педагогика. 2004, №4. 
3.  Кенжебеков  Б.  Маманның  кəсіби  құзы-
реттілігінің теориялық негізі. - Бастауыш 
мектеп, 2004. - №7. - 3-7 б. 
4. Ожегов С.М. Толковый словарь русского 
языка. - М., 1993.- 960 с. 
5.  Варданян  В.А.  Теория  и  практика  раз-
вития творческого потенциала личности: 
на  материале  изобразительной  деятель-
ности  учащихся  художественно-гума-
нитарной гимназии. - Саранск, 1997.  
6.  Жантлеуова  Ш.К.  Профессиональная 
компетентность  будущего  учителя  в 
условиях  педагогической  практики.  - 
ВЕСТНИК  КазНУ,  серия  «Педаго-
гические науки», 2000. - №12. - 23-21 с. 
7.  Харламов  И.Ф.  О  педагогическом  мас-
терстве,  творчестве,  новаторстве.  - 
Педагогика, 1992. -№7.-11-15 с. 
8.  Франкл  В.  Человек  в  поисках  смысла.  – 
М., 1990. -368 с. 
9.  Фельдштейн  Д.И.  Психология  развития 
личности в онтогенезе. – М., 1989.- 314с. 
10.  Фрадкин  Ф.А.  Лекции  по  истории  оте-
чественной  педагогики  /  Ф.А  Фрадкин, 
М.Г. Плохова, Е.Г. Осовский. – М., 1995. 
11.  Комусова  Н.В.  Развитие  мотивации  к 
овладению 
профессией 
в 
период 
обучения в вуз: Дисс. канд. – Л., 1983. 
12.  Сизов  В.К.  Мотивационно-личностные 

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
91 
факторы  индивидуального  стиля  учеб-
ной деятельности: автореф... канд. наук. - 
М., 1988. - 12-13 с. 
 
 
 
УДК 37.012 
ТƏРБИЕНІҢ ТҮП ТӨРКІНІ – ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА 
Смаилова А.С. 
 
Қазір 
əлемдік 
аралас-құралас 
күшейіп,  жаһандану  үрдісі  қарқын  алған 
сайын  дүние  жүзі  халықтары  өздерінің 
ұлттық  төлтумалығын  сақтап  қалуға, 
отаншылдық  сезімдерін  шыңдай  түсуге 
айрықша көңіл бөлуде. Əсіресе,  білім беру 
жүйесінде  халықтық  педагогика  атау-ұғым 
ретінде ғана емес, білім беру мен тəрбиенің 
өзекті ұстанымына айналуда. 
Қазақтың  жазу  мəдениетінде  Қорқыт 
атаның  тəрбиелік  мəні  зор  жырлары  мен 
мақал-мəтелдері,  Əл  Фарабидің  ұлттық 
мəдениет пен ғылым, білім, поэзия, музыка 
жөніндегі  тұжырымдары,  Ахмет  Яссау-
идың  діни  тəрбиенің  мəні  туралы  ойлары, 
Жүсіп Баласағұнидың кемелді болу жолда-
рын  көрсетуі,  Мұхаммед  Хайдар  Дулати-
дың  ұлы  тəлімгерлік  ойлары,  Абайдың 
өсиеттері,  Ыбырайдың  педаго-гикалық 
ойлары,  Шоқанның  ел  мəдениетін  арттыру 
үшін  істеген  əрекеттері,  Ахмет  Байтұр-
сыновтың  ұлттық  білім  беру  жүйесі, 
Мағжан Жұмабаевтың қазақ педагогикасын 
түзеуі, Жүсіпбек Аймауытовтың қазақ пси-
хологиясы ғылымын зерлей бастауы, кейін-
гі  ғалымдардың  қазақ  этнопедагогикасын 
ғылым  ретінде  қалытастырып,  пəн  ретінде 
оқытуға  ұсынуы  халық  педагоги-касының 
дамып, қалыптасу жолдарын көрсетеді. 
Халықтық  педагогика  –  халқымызда 
ертеден  жинақталған  игі  істердің  зерделі 
ұрпақтың  болашағына  дұрыс  жөн  сілтеп, 
нақты  бағыт  беріп,  олардың  зиялылар 
санатына қосылып, əдемі отау тігіп, баянды 
бақыт  құруына  септігін  тигізетін  ежелгі 
үлгі,  қанатты  да  қадірменді  сөз,  байырғы 
қасиетті де киелі дəстүр. 
Қазақ  халқының  өте  əрідегі  ата  – 
бабаларының  өмір  сүрген  кезінен  (Түрік 
қағанаты)  бастау  алып,  күні  бүгінге  дейін 
кəдесіне  жарап  келе  жатқан  рухани  мұра-
ның  бірі  –  халықтық  педагогика.  «Халық-
тық  педагогика,  -  делінген  Қазақ  кеңес 
энциклопедиясында  -  тəрбие  жөніндегі  ха-
лықтың  педагогикалық  білім  тəжірибесі. 
Халық  педагогикасын  зерттеу  негізіне  пе-
дагогикалық  мазмұн  мен  бағыттағы  халық 
ауыз  əдебиетінің  шығармалары,  этногра-
фиялық материалдар, халықтық тəрбие дəс-
түрлері, 
халықтық 
ойындар, 
жанұя 
тəрбиесінің  тəжірибелері  т.б.  жатады. 
Халық  педагогикасының  негізгі  түйіні  ең-
бек  тəрбиесі  жəне  өндірістік  білім,  дағды, 
шеберліктерді ұрпақтан ұрпаққа қалдыру». 
Ғасырлар  бойы  қалыптасқан  ұлттық 
тəлім-тəрбиені жас буын жадына біртіндеп 
сіңіретін арнаулы жолдар, тиісті тəсілдері 
де бар. Мəселен, 
1) Мақал – мəтелдер - адамгершілік, 
имандылық,  еңбек  тəрбиесіне  байланысты 
əдет-ғұрыптарды насихаттайды. «Шебердің 
қолы  ортақ,  шешеннің  тілі  ортақ»,  «Өнер 
алды-  қызыл  тіл»,  «Ақыл  көкке  жеткізеді, 
өнер  көпке  жеткізеді»,  «Өнерлінің  қолы 
алтын»  т.б.  мақал-мəтелдері  мен  қанатты 
сөздерінен əсемдік пен сұлулықты, шешен-
дік  пен  шеберлікті,  ақылдылық  пен  дана-
лықты  қадірлеген  халық  даналығын  тани-
мыз. Мақал-мəтел – ата-ананың, көпті көр-
ген көненің, қоғамның ойлы, білімді, ақыл-
ды адамдардың балаға, жасқа айтар тəжіри-
биесі мен ақыл-кеңесі, өсиет-насихаты; 
2) Жұмбақтар мен айтыс-термелер, 
жаңылтпаштар, шешендік сөздер – ақыл-
ой  тəрбиені  көрсетеді.  Мысалы,  жаңылт-
паштар  тіл  ұстарту,  сөздің  дыбыстылығын 
дұрыс,  тез  айта  білуге  жаттықтыру,  сөздің 
мағынасын  түсіне  білу  мақсатымен  пайда-
ланады.  Көбінесе  жаңылтпаштар  баланың 
дүниетану  қабілетін  дамыту,  тапқырлыққа 
баулу  үшін  үйретіледі.  Бала  жаңылтпашты 
тыңдап  қана  қоймай,  оны  қайталайды,  сол 
арқылы тілі дамиды, жаңа сөздермен таны-
сып,  дүниетанымын  кеңейтеді,  есте  сақтау 
қабілеті  мен  тілін  жаттықтырады.  Өйткені 
жаңылтпаш  қарапайым  ұқсас  сөздердің 

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
92 
жиынтығы  ғана  емес,  ол  –  көркем  сөзбен 
кестеленген  тəрбиелік,  тағылымдық  мəні 
ерекше  шағын  поэтикалық  шығарма.  Жа-
ңылтпашта  терең  философиялық  ой  жа-
тады. Дыбыстық ұқсастық пен əуезді-лікке 
көмкерілген  сөздердің  астарында  терең 
мағынаның  жатқандығын  аңғарған  абзал. 
Балаға  жаңылтпашты  айтқызу  барысында 
өлең  астарында  жатқан  мағынаға  үңіліп, 
оны анықтай білу қажет. 
 
Қара бүркіт томағасын түсірді, 
Оны мен томағаламай, кім томағалайды? 
 
Бұл  жаңылтпаш  болумен  қатар  ата-
баба  дəстүрін  насихаттап,  салт-дəстүрдің 
ерекшелігін ұқтырады. 
Жаңылтпаш  –  көркем  поэтикалық 
туынды  болғандықтан  баланың  ойы  мен 
қиялын  ұштаумен  қатар  оған  эстетикалық 
тəрбие  беріп,  көркем  сөз  табиғатына  үйре-
теді əрі баулиды, тілін дамытады; 
3) Өлең, жыр-дастандарда - əсемдік 
(эстетикалық) тəрбиесі көрінеді; 
4)  Ертегілер  мен  аңыздар,  бесік 
жыры  мен  батырлық  эпостар  халықтық 
тəрбиенің сан алуан мəселелерін қозғайтын 
тəлімдік  материал  ретінде  пайдаланылған. 
Мысалы,  эпостарда  халықтың  басынан 
кешкен  тарихи  оқиғалар,  елі  мен  жерін 
қорғау  үшін  жат  жерден  келген  басқын-
шыларға қарсы күрес, күнделікті өмірде ту-
ындайтын  əр  адамның  қуанышы  мен  ре-
ніші, адамдар арасындағы адамгершілік се-
зімдер, өмір салты жəне эстетикалық көзқа-
растар  жырланады.  Батырлық  эпостардың 
ерлік-дастандық  ой-санасы  мен  мінез-
құлқын  оқушылар  бойында  қалыптастыру 
үшін  көптеген  жұмыстар  жүргізілуі  қажет, 
себебі  мұндай  жұмыс  жүргізу  оқушы-
лардың  көңіл-күй  əсері  мен  ынтасын  арт-
тырады,  оларды  елін,  жерін  сүйе  білуге 
баулиды, патриоттық сезімін арттырады. 
Халықтық тəрбиенің негізгі  түйіні – 
адамгершілік-имандылық,  ақыл-ой,  еңбек, 
эстетика,  дене,  отбасы  тəрбиесіне  байла-
нысты мəселелерге келіп тіреледі. Сондық-
тан да бүгінгі күннің білім беру жүйесінде 
халықтық  педагогиканы  қолданудың  атқа-
ратын  қызметі  орасан  зор.  Демек,  халық-
тық  педагогика  –  тəлім-тəрбиелік  ой-пікір-
дің ілкі бастауы, халықтың рухани мұрасы. 
Бұл  жердегі  еске  алатын  негізгі  жайт: 
осындай халықтық мұралардың бəрі бірдей 
кəдеге жарай бермейді, олардың озығы мен 
қатар  тозығы  да  бар.  Ең  негізгі  мəселе  – 
бұларды  бүгінгі  күннің  талап-тілегімен 
байланыстыра пайдалана білу болмақ. 
Халықтық  педагогиканы  қолдану-
дағы  мынадай  тəрбиелік  ұстанымдарды 
басшылыққа алу қажет: 
1)  Халықтық  педагогика  негізінде 
əдептілікке, адамгершілікке тəрбиелеу 
Əдептілік тəрбиесі халықтық педаго-
гикада  негізгі  тəрбиенің  бірі  болып  табы-
лады. Олар мінез-құлық əдептері, жүріс тұ-
рыс  əдептері,  адамдармен  қарым-қатынас 
əдептері  болып  үшке  бөлінеді.  Мінез-
құлық  əдептеріне:  биязылық,  кішіпей-ілді-
лік,  салмақтылық,  кеңпейілдік,  кеңой-
лылық,  бауырмалдық,  шыдамдылық,  сый-
ластық,  ұстамдылық,  білімділік,  ұқыпты-
лық, тындырымдылық, адамгершілік, қайы-
рымдылық, адалдық қасиеттері кіреді. Жү-
ріс-тұрыс  əдептеріне:  есіктен  сəлем  беріп 
оң  аяқпен  кіру,  нанды  екі  қолмен  үзу,  та-
мақты  оң  қолмен  жеу,  айға  қарап  қол  шо-
шайтпау,  тамақ  ішкенде  жамбастамау,  ки-
імді  оң  жақпен  киіп,  сол  жақпен  шешу, 
үйге қарай жүгірмеу, есінегенде ауызды оң 
қолдың сыртымен жабу, ақты теппеу, астан 
соң  бата  қайыру,  ұрлық  жасамау,  кітапты 
жерге тастамау, табанды тартпау, босағаны 
кермеу,  есікті  қатты  жаппау,  киімді  жада-
ғай  жамылмау,  аяқты  айқастырмау,  дауыс 
көтермеу, өтірік айтпау жəне т.б. қасиеттер 
кіреді. Қатынас əдептеріне: үлкеннің алдын 
кеспеу, үлкенге бұрын сəлем беру, екі қол-
мен амандасу, үлкеннен бұрын дастарханға 
қол  созбау,  үлкеннің  сөзін  бөлмеу,  кішіге-
ізет,  үлкенге-құрмет  көрсету,  үкеннің 
алдында  жамбастамау,  ата-ананы  құрмет-
теу, затты өзгеге оң қолымен беру, ата-ана-
ға қарай аяқ созбау, төрт түлікті қастерлеу, 
мазарға қол шошайтпау, қазаны құрметтеу, 
дəм тұзды ақтау жəне т.б. қасиеттері енеді. 
Адамдар  бір-біріне  кездескенде  «Ас-
салаумағалейкум»,  яғни,  «Сізге  нұр  жау-
сын»,  «Уағалайкумассалам»  қазақша  «Ал-
ланың нұры сізге де жаусын» дегені.  Осы-
лай  амандасуы  арқылы  адамдар  бір-біріне 
тілеулестігін,  ізгіниетін,  достығын  білдір-
ген.  Сəлемдесу  əдебінің  де  қалыптасқан 
дəстүрі, салауатты салты болған. 
Қазақ  халқының  тəрбиесіндегі  бір 
сыйластық  ерекшелік:  адамның  аты-жөнін 

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
93 
құрметпен  атау.  Адамның  аты-жөнін  құр-
меттеп,  оны  өз  аталуында  атамай  жоғары 
құрметті атаумен атау сыйласым, азаматты 
ардақтау болып табылған. 
Қазақ  отбасында  ер  бала  мен  қыз 
бала  тəрбиесіне  ерекше  көңіл  бөлген.  От-
басы үшін қыз бала атқарар қызметін біліп 
қоймай,  өнерлі  шебер  болуын,  ер  баланың 
еңбекқор, өнерлі, парасатты, білімді, ұстам-
ды болуын ең басты қасиет деп таныған. 
Оқушылар  арасында  əдептілік  бағы-
тына  сəйкес  ата-аналардың  қатысуымен 
тəрбиелік  іс-шаралар  ұйымдастырылады. 
Мысалы:  «Қыз  сыны»,  «Жігіт  сұлтаны», 
«Қоғамдық  орындардағы  əдептілік  деген 
не?»,  «Жастардың  əдептілігі»  жəне  т.б. 
əдептілік тəрбиесі бағытындағы іс-шаралар 
өткізіледі. 
2)  Халықтық  педагогика  негізінде  
патриоттыққа тəрбиелеу 
Болашақ маманның елін, жерін сүйе-
тін  намысшыл  азамат  болуын  ойластыру. 
Бұл  алдымен,  қадірлі  қариялардың,  көпке 
сыйлы үлкендердің бата-тілектерінде өзекті 
орын алады. 
Халқымыздың  патриоттық  үлгісін 
Төле  би,  Қазыбек  би,  Əйтеке  би,  Ақтам-
берді, Бұқар жырау, қазақ батырлары жəне 
ХХ  ғасырдың  басында  қалыптасқан  Ахмет 
Байтұрсынов,  Əлихан  Бөкейханов,  Жүсіп-
бек  Аймауытов,  Сұлтанмахмұт  Торайғы-
ров,  Мағжан  Жұмабаев  сынды  қазақ  қай-
раткерлері  жасап  берді  деуге  негіз  бар. 
«Отан  отбасынан  басталады»  деген  дана-
лық  ұйыған  халқымыз  ұрпағын  ата-ананы, 
үлкендер мен кішілерді құрметтеуге, елдің, 
халықтың қамқоршысы болуға үндеген. 
Адамның  бойында  ұят  сезімі  қалып-
тасқан  күнде  ғана  Отан  алдындағы  парыз-
ды  орындау  үшін  саналы  түрде  қауіп 
қатерге бас тіге алады. 
3)  Халықтық  педагогика  негізінде 
эстетикаға тəрбиелеу 
Балалардың  жан-жақты  дамуы  үшін, 
əсіресе сұлулық пен сымбаттылыққа қанық 
болулары  үшін  оқу-тəрбие  үрдісінде  ха-
лықтық  педагогиканы  қолдану  өте  маңыз-
ды.  Адамдардың  эстетикалық  сезімдері 
олардың өмірінде зор роль атқарады. Əсем-
дікті  көре,  түсіне,  жасай  білу  адамның  ру-
хани  өмірін  байытады,  қызғылықты  етеді, 
оған ең жоғары рухани лəзаттануға мүмкін-
дік  береді.  Біз  əр  адамның  адамгершілікті 
тұлғалық мəнін жан-жақты дамытуға ұмты-
ламыз, сондықтан əр баланың сезімін нəзік-
тігін,  көркемдікті,  əсем  нəрсені  сүйе-
нетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның 
əсемдікті  жəне  жексұрындықты,  сəулет-
тілік  жəне  ождансыздықты,  қуаныш  пен 
қайғыны  т.б.  түсінуіне  байланысты,  оның 
саналы тəртібі мен мінез – құлқы айқында-
лады.  Осыдан  келіп  адамның  əсемділікке 
шынайы  көзқарасы  мен  мұраттары  болуы 
керек екендігі шығады. Оқушылардың жал-
пы  мəдениеті,  яғни  эстетикалық  тəрбиенің 
маңызды  жақтары  ізеттілік,  ұқыптылық, 
жылы  шырайлылық,  қайырымдылық,  таза-
лықты  сақтау  т.б.  Жалпы  эстетикалық  мə-
дениет  –  бұл  қатынас  эстетикасы,  киім-ке-
шек эстетикасы, үй-жағдай эстетикасы, ма-
нера, дене қимылы, т.б. А.С. Макаренко ең-
бектерінде  бұл  проблемаға  зор  мəн  беріл-
ген.  Жеке  адамның  сыртқы  мəдениеті  мен 
ішкі  дүниесінің  ұштасып  жатуы  эстети-
калық  сұлулықтың  белгісі.  А.П.  Чеховтың 
сөзімен айтқанда адамда: бет, киім, жан, ой 
– бəрі сұлу болу керек. 
Оқушыларға  əдепті  əсемдіктен  бөліп 
түсіндіруге  болмайды.  Егер  оларды  бөліп 
айтуға  болатынын  мойындасақ,  онда  əдеп-
сіз  сұлулықтың  да  болатынын  мойындауға 
тура  келер  еді  де,  сұлулық  өлшемдері  тек 
сыртқы  белгілер,  симметрия,  пропорция, 
түр-түстер  сəйкестігі,  т.б.  ғана  болып  шы-
ғады.  Орыстың  атақты  əдебиет  сыншысы 
əрі  эстет  В.Г.  Белинский  сұлулықты  бар-
лық  уақытта  моральмен  бірге  қабылдап 
келген  қоғамдық  тəжірибеге  сүйене  оты-
рып: «Сұлулық шындықпен моральмен бір 
туысқан.  Егер  шығарманы  көркемдік  құн-
дылыққа  ие  десек,  онда  ол  сөз  жоқ,  əдеп-
инабаттылық жағынан да құнды болады», - 
дейді. 
Эстетикалық  тəрбиеде  халық  ауыз 
əдебиетінің  маңызы  өте  зор  болды.  Оның 
мазмұны  халқымыздың  бүкіл  өмір  тəжіри-
бесін  қамти  отырып,  жас  ұрпақ  санасын 
əсемдік  сезімін,  талғамын,  қажеттілігін 
билейді.  «Бірінші  байлық  -  денсаулық» 
деген  қағиданы  пір  тұтқан  халқымыз  тəн 
сұлулығына  ерекше  мəн берген. Халықтық 
эстетикалық  тəрбие  жүйесінде  лирикалық, 
тұрмыстық,  əдет-ғұрыптық,  еңбектік  жəне 
т.б. əндер мен өлеңдер ерекше орын алады. 
Бұлар  да  эстетикалық  тəрбие  құралдары 
ретінде қызмет етеді. 

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
94 
Қазақ  халқының  музыкалық  аспап-
тарының түрлілігі таңқаларлықтай (домбы-
ра,  шертер,  аса  таяқ,  шаңқобыз,  ұран, 
жетіген, үскірік, қамыс сырнай, дабыл т.т.). 
Олар  бос  уақытта  пайдаланылып  жас  ұр-
паққа  эстетикалық  тəрбие  беру  ісіне 
қызмет етеді. 
Халқымыздың 
тұрмысына 
енген 
қолданбалы  қолөнер  бұйымдар,  олардың 
əшекейленіп  жасалуы  эстетикалық  тəрбие-
де өз алдына бір сала. 
Ата-бабамыз  сыртқы  көрнекі  сұлу-
лық пен ішкі рухани сұлулықты мойындай 
отырып, 
олардың 
орнын 
анықтауға 
келгенде,  ішкі  рухани  сұлулыққа  көбірек 
көңіл  бөліп,  мазмұн  сұлулығына  көбірек 
жан тартады. 
Халқымыз  дене  сұлулығына,  əсіресе 
қыз баланың көрікті болуына ерекше көңіл 
бөлген.  Аналар  «Аттың  көркі  –  жал, 
қыздың  көркі  шаш»  деп  ұққан.  Қыз  бала-
ның  шашын  жақсы  өсіру  үшін  айранмен, 
ірімшіктің  сары  суымен  немесе  қынамен 
жудырған.  Шаштарын  қос  бұрым  немесе 
бестемше  етіп  өру  бойжеткен  қыздардың 
көркі  болған.  Қыз  бен  жігіт  айтысындағы: 
«Атымды  əкем  сүйіп  Несіп  қойған,  шашы-
мды  бестемшелеп  есіп  қойған»  деген  сөз 
тіркестері  осы  пікірді  дəлелдейді.  Халық 
жанрларында  аруларды  «Шашының  ұзын-
дығы  ізін  басты»  немесе  «Қыпша  бел, 
қиылған  қас,  қолаң  шашты»  деп  сипат-
таған.  Халық  даналығы  арулардың  киім 
киісіне де ерекше мəн берген. «Адам көркі 
– шүберек, ағаш көркі жапырақ», «Қыз өссе 
–  елдің  көркі»  деп  қыз  баланы  қынама 
қамзол,  дүрия  бешпент,  кəмшат  бөрік,  қос 
етек  көйлек,  биік  өкше  етік  тіктіріп  кигіз-
ген.  Сырға,  білезік,  шолпы,  шашбау,  жүзік 
сияқты əшекей заттарды тақтырған. Ұзаты-
лған  қыздың  ауылында  айтылатын  «Жар-
жар»,  «Жұбату»,  «Сыңсу»  өлеңдерінде, 
келін  түсіру  тойларында  орындалатын 
«Беташарда» қыздың, жас келіннің басты – 
басты  киімдері,  сəн-салтанаты,  сұлулық 
бейнесі мақтала жырланған. 
Педагогикада  эстетикалық  көзқарас-
ты тəрбиелеу тəрбиенің басқа салаларымен 
тығыз байланысы қаралады. Сонымен эсте-
тикалық  тəрбие  табиғаттағы,  өнердегі,  ең-
бектегі,  өмірдегі  ең  жақсыны  қабылдау, 
одан  лəззат  алу.  Эстетикалық  тəрбие 
адамда  дүниедегі  əдемілік  атаулыны 
бағалай  білуге  үйретеді,  өнер  шығар-
маларын тануға, қастерлеуге баулиды. 
Оқушылар  білім  мен  тəрбиенің 
нəтижесінде  табиғаттың,  еңбектің  сұлу-
лығын  жəне  адам  іс-əрекетінің  əдемілігін 
бағалай  білуді  түсінеді.  Ал  бұл  мəдениетті 
сөйлеуге,  көркемдік  танымын  қалыптас-
тыруға, қиялын дамытуға игі əсер етеді. 
4)  Студенттерді,  оқушыларды  ең-
бексүйгіш, 
елгезек 
азамат 
етіп 
тəрбиелеу 
Бұл мақсаттағы ой-пікірлер қазақтың 
халық  шығармашылығында,  мақал-мəтел-
дерінде мол кездеседі. 
5) «Білім – таусылмас кен, өнер - өл-
мес  мұра»,  «Білекті бірді  жығады,  білімді 
мыңды  жығады»,  «Ақыл  көпке  жеткізер, 
өнер көкке жеткізер», «Оқу - білім бұлағы, 
білім - өмір шырағы», т.б. көптеген мақал-
мəтелдер  тудырған  халқымыз  құндылық-
тарды тіршіліктің тұтқасы, өмір шамшы-
рағы деп білген. Сондықтан халқымыздың 
өте  бай  ауыз  əдебиеті  нұсқауларындағы 
мақал-мəтелдердің мəн-мағынасын өскелең 
ұрпаққа  насихаттап,  санасына  сіңіріп 
отыру қажет. 
6) Адам өмірі табиғат аясында өтетін 
болғандықтан,  бабаларымыз  ғұмыр  бойы 
табиғатты  аялауды  мұрат  тұтқан.  Бүкіл 
əлемдік  тіршіліктің,  құдіреттің  төрт  түрі 
бар.  Олар:  Күн-ана,  Жер-ана,  ауа  мен  су. 
Егер  осы  төрт  негіздің  біреуі  болмаса, 
тіршілік  тоқтайды.  Сол  себепті  де  адамзат 
күнді,  жерді  анадай  ардақтайды,  жер  мен 
судың  əулиелігін  қастерлеп,  əрекет  жасап, 
қызығын көреді. 
Оқушыларға  адамгершілік,  иманды-
лық  тəрбиесін  беру  біздің  оқыту  процес-
сіміздің ең басты бөлігі болуы тиіс. Тəрбие-
нің бұл түрін қалыптастыру үшін ұлтымыз-
дың  ойлы  ағартушылары  –  Абайдың,  А. 
Байтұрсыновтың, 
Ы. Алтынсариннің нақыл сөздері мен 
мысал  əңгімелерін  пайдалансақ,  мұның  өзі 
бір  бүтін  педагогика  емес  пе?  Ойдағыдай, 
айтулы  мақсаттарға  жету  үшін  күнделікті 
қазақ тілі сабақтарында : 
1)  Халқымыздың  тарихын,  геогра-
фиялық орнын білдіру, таныстыру; 
2)  Халық  педагогикасын  зерттеп,  са-
бақта пайдалану; 
3)  Орыс  тілінде  шұбарланған  атау-
лардың  баламаларын,  қазақша  нұсқаларын 

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
95 
зерттеп, ұғындыру. 
4)  Халықтың  ұлттық  ерекшеліктерін 
зерттеп,  əдебиетін дамыту,  мəдеиетін кеңі-
нен насихаттау керек. 
5) Əдет-ғұрып, салт-дəстүрді таныту. 
Əр сабақ,  əр тəрбиелік шара  ата сал-
тымыздың  неше  түрлі  қорларын  алуға, 
жоғалуға  айналып  бара  жатқан  жақтарын 
еске  түсіруге,  оларды  насихаттауға  үлес 
қосатындай ұйымдастырылуы керек. 
Əр  сабақ  көрнекілік  түрінде  болсын, 
сөйлем  талдауға,  белгілі  бір  тапсыр-
маларды  орындату  үшін  алынған  шағын 
мəтіндер  түрінде  болсын  үнемі  халықтық 
педагогикаға негізделеді. 
Қазақ  халқының  тəлімдік  мəні  зор 
ой-толғаныстары  бесік  жыры  мен  батыр-
лық  эпостарда,  ертегілер  мен  аңыздарда, 
шешендік  сөздер  мен  айтыс-термелерде, 
жұмбақ-жаңылтпаштар  мен  мақал-мəтел-
дерде  молынан  кездеседі.  Сондықтан  да 
бүгінгі  күннің  білім  беру  жүйесіне  жаңа 
философиялық,  психологиялық-педагоги-
калық  тəсілдерді  енгізу  барысында  халық-
тық  педагогиканы  қолданудың  атқаратын 
қызметі орасан зор.  Бұл  туралы Елбасы Н. 
Назарбаев  та  «Біз  өзге  елге  өз  тіліміз  бен 
салт-дəстүрімізді  сақтап  қалуымызбен  қа-
дірлі боламыз» деген еді. 
Халықтық  педагогикамен  ұштасты-
рылған сабақтар мен сыныптан тыс жұмыс-
тар  жас  буынды  сөз  қадірін  білуге,  мейі-
рімді, кеңпейіл, сезімтал болуға, жақсы мен 
жаманды,  қас  пен  досты  ажырата  білуге 
үйретеді,  жаңа  адамды  рухани  жағынан 
байытып,  оның  бойына  адамгершілік, 
имандылық,  əсемділік,  этикалық  асыл 
қасиеттерді  сіңіреді,  отбасын,  туған-туыс-
қанын, Отанын сүйіп құрметтеуге баулиды. 
Сыныптан  тыс  сабақтарда  халықтық 
педагогиканың үлгілерінің қолданылуы. 
1) Жарыс, сайыс сабақтарында 
«Алтын  қақпа»,  «Алтын  сақа»  т.б. 
сыныптан  тыс  сабақтарда  мақал-мəтел, 
жұмбақтар,  жаңылтпаштарды,  ұлттық  ой-
ындарды пайдалану. 
2)  Əңгіме,  сұхбаттасу  түріндегі  са-
бақтарда 
Мақал-мəтел,  нақыл  сөздер,  шешен-
дік сөздер көрініс табады. 
3)  Əр  түрлі  тақырыптағы  сынып-
тан тыс сабақтарда 
Салт-дəстүр,  əдет-ғұрып, 
ұлттық 
ойын үлгілері қолданылады. 
Сонымен  халықтық  педагогиканы 
оқу-тəрбие  үрдісінде  тиімді  қолдану  арқы-
лы,  мəдениетті,  білімді,  елінің,  Отанының 
патриоты  болатын  жеке  тұлға  қалыптас-
тыруға болады деген қорытындыға келеміз. 
«Халық  кемеліне  келіп,  өркендеуі 
үшін,  ең  алдымен,  азаматтық  пен  білім 
керек»,  -  деп  ұлы  Шоқан  Уəлиханов  өте 
орынды  айтқан.  Ендеше  жан-жақты  ел 
тарихын  жетік білетін, заман талабына сай 
жастарды тəрбиелеу – бүгінгі күн талабы. 
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
1.  Жарықбаев  Қ.,  Қалиев  С.  Қазақ  тəлім  – 
тəрбиесі. – Алматы: «Санат», 1995. 
2.  Қазақ  тілі  мен  əдебиеті.  Ғылыми-
педагогикалық, əдістемелік журнал. 
3.  Балтабай  Е.  Қазақ  этнопедагогикасы 
негізінде  патриоттық  тəрбие  беру.  // 
Ұлағат. 
4. Табылдиев Ə. Қазақ этнопедагогикасы. – 
Алматы, 2000. 
 
 
 
УДК 378.02 
КОМПЛЕКСНЫЕ ФОРМЫ ОРГАНИЗАЦИИ ОБУЧЕНИЯ 
Максименко Т.П., Ильясова О.А. 
 
Говоря  о  формировании  у  учащихся 
самостоятельности,  необходимо  иметь  в 
виду  две  тесно  связанные  между  собой 
задачи.  Первая  их  них  заключается  в  том, 
чтобы  развить  у  учащихся  самостоя-
тельность  в  познавательной  деятельности, 
научить  их  самостоятельно  овладевать 
знаниями,  формировать  свое  мировоз-
зрение;  вторая  -  в  том,  чтобы  научить  их 
самостоятельно  применять  имеющиеся 
знания  в  учении  и  практической  дея-
тельности.  
Самостоятельная 
работа 
- 
не 
самоцель. Она является средством борьбы  
 

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
96 
за  глубокие  и  прочные  знания  учащихся, 
средством формирования у них активности 
и  самостоятельности  как  черт  личности, 
развития их умственных способностей. Ак-
туальность  этой  проблемы  бесспорна,  т.к. 
знания,  умения,  убеждения,  духовность 
нельзя передать от преподавателя к учаще-
муся,  прибегая только к  словам.  Этот про-
цесс  включает  в  себя  знакомство,  воспри-
ятие,  самостоятельную  переработку,  осоз-
нание  и  принятие  этих  умений  и  понятий. 
Определение методов обучения обусловле-
но природой педагогического процесса как 
целостного  единства,  характеризующегося 
обучающей  ролью  учителя  и  учебной  (по-
знавательной)  деятельностью  учащихся. 
Обучение  учащихся,  руководимое  учите-
лем,  осуществляется  при  помощи  различ-
ных  методов,  которые  соответствуют  со-
держанию  учебного  материала  и  вместе  с 
тем стимулируют познавательную деятель-
ность  учащихся,  подчиняющуюся  общим 
закономерностям  процесса  познания,  при-
сущего человеку. 
Я.А.  Коменский  в  знаменитом  труде 
«Великая  дидактика»  писал:  «Никому 
нельзя  дать  образование  на  основе  одной 
какой-нибудь  частной  науки,  независимо 
от  остальных  наук.  Все,  что  находится  во 
взаимной  связи,  должно  преподаваться  в 
такой же связи» [3]. 
Комплексные  формы  организации 
обучения решают задачи образования, раз-
вития  и  воспитания  учащихся,  общие  для 
ряда  учебных  предметов;  требуют  приме-
нения  и  обобщения  знаний  из  нескольких 
предметов;  включают  методы,  приемы  и 
средства  обучения,  свойственные  естест-
веннонаучным предметам. К таким формам 
организации  обучения  можно  отнести  эко-
логическую  конференцию  «Тепловые  ма-
шины в жизни человека». Подготовка кон-
ференции требует совместных усилий учи-
телей биологии, физики,  химии. План кон-
ференции  может  включать  следующие  во-
просы:  анализ  положительного  и  отрица-
тельного  влияния  тепловых  машин  на 
жизнь  человека  и  окружающую  среду,  ис-
тория  создания  тепловых  двигателей,  зна-
чение воздуха и его постоянного состава в 
природе  и  жизни  человека;  источники  за-
грязнения  воздуха;  последствия  загрязне-
ния  воздуха;  предупреждение  и  пути  сни-
жения  загрязнения.  Защита  атмосферы 
планеты  -  международная  проблема.  На 
таком  уроке  показывается,  что  решение 
экологических  проблем,  связанных  с  ис-
пользованием  тепловых  двигателей  -  это 

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: