РАЗВИТИЕ ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ ГРАМОТНОСТИ

258 

 

действительности. В современном, быстро меняющемся мире, функциональная 

грамотность  становится  одним  из  базовых  факторов,  способствующих 

активному  участию  людей  в  социальной,  культурной,  политической  и 

экономической деятельности, а также обучению на протяжении всей жизни. 

Функциональная  грамотность  является  социальным  феноменом, 

поскольку  от  нее  зависит  мера  реализации  жизненных  интересов  человека  и 

характер его взаимоотношений с обществом. 

Современные  преобразования  в  обществе,  новые  стратегические 

ориентиры  в  развитии  экономики,  открытость  общества,  его  быстрая 

информатизация и динамичность ставят нас  перед задачей усиления внимания 

образованию,  поскольку  именно  оно  способно  повысить  качество 

человеческого капитала, состоящего из знаний, профессионализма, духовной и 

нравственной культуры человека. Объективной исторической закономерностью 

в  настоящее  время  является  повышение  требований  к  уровню  образованности 

человека, сочетающей в себе функциональную грамотность, профессиональную 

компетентность, практические и общекультурные знания и умения. Понимание 

грамотности  изменяется  вместе  с  требованиями  общества.  В  середине 

прошлого  века  под  грамотностью  понимали  в  основном  умение  читать  и 

писать. Человек считался грамотным, если он умел с пониманием прочитать и 

написать небольшое, простое по смыслу, сочинение о событиях повседневной 

жизни.  Позднее,  в  последней  четверти  прошедшего  века  получил 

распространение 

термин 

«функциональная 

грамотность», 

который 

подразумевал  знания,  умения  и  навыки,  необходимые  человеку  для 

полноценной  жизни  и  взаимодействия  с  другими  членами  общества  в 

соответствии  с  уровнем  развития  социума.  В  этой  связи  появились  термины 

«политическая  грамотность»,  «юридическая  грамотность»,  «компьютерная 

грамотность», «экологическая грамотность» и т.д. 

Новое  понимание  грамотности  –  умение  самостоятельно  находить  и 

использовать  информацию  для  адаптации  к  изменяющимся  условиям  и 

эффективного противостояния вызовам окружающей среды. 

Слово «грамотность» подразумевает успешность в овладении учащимися 

чтением как средством осуществления своих дальнейших планов: продолжения 

образования,  подготовки  к  трудовой  деятельности,  участия  в  труде  и  жизни 

общества.  Сущность  понятия  составляют  также  признаки:  понимание, 

рефлексия и использование. Они взаимосвязаны и обогащают друг друга. 

В  отличие  от  грамотности  как  устойчивого  свойства  личности, 

функциональная  грамотность  является  ситуативной  характеристикой  той  же 

личности.  Функциональная  грамотность  обнаруживает  себя  в  конкретной 

статичной ситуации. О существовании функциональной грамотности мы чаще 

всего  узнаем,  только  столкнувшись  с  ее  отсутствием.  Функциональная 

безграмотность обнаруживает себя при изменении ситуации, образа жизни или 

типа  профессиональной  деятельности.  Например,  когда  человек  формально 

может  писать,  но  при  этом  не  умеет  изложить  свои  мысли  письменно  (или  в 

какой-то  другой  знаковой  или  символьной  форме).  Часто  выявляется  в 

259 

 

ситуациях  столкновения  человека  с  новыми  для  него  технологиями.  В  данной 

ситуации  человек  не  может  разобрать  схемы,  инструкции,  не  может 

воспользоваться  каким-либо  устройством,  например,  мобильным  телефоном, 

банкоматом  и  другими.  Иными  словами,  мы  имеем  новое  понимание 

грамотности,  предполагающее  интегральную  характеристику  человека. 

Следовательно,  грамотный  человек  в  современном  понимании  -  это  личность 

готовая самостоятельно находить и использовать информацию для адаптации к 

изменяющимся условиям. 

Таким  образом,  грамотный  человек  в  современном  понимании  -  это 

личность,  готовая  самостоятельно  находить  и  использовать  информацию  для 

адаптации к изменяющимся условиям. 

Такое понимание грамотности акцентирует важность приобретения всеми 

детьми,  молодежью  и  взрослыми  важнейших  жизненных  навыков,  поскольку 

они дают возможность противостоять вызовам, с которыми люди сталкиваются 

в  современном  глобализованном  мире.  Иными  словами,  мы  имеем  новое 

понимание  грамотности,  предполагающее  интегральную  характеристику 

человека, 

сочетающую 

в 

себе 

функциональную 

грамотность, 

профессиональную компетентность, практические и общекультурные знания и 

умения. 

XXI  век  получил  много  жизнеутверждающих  определений:  век 

информации, век нравственности, век Человека, век гуманизма. Сегодня в нашу 

жизнь  ворвалась  повальная  компьютеризация,  а  непреходящая  ценность  и 

польза  чтения  незаслуженно  уходят  на  задний  план.  Проблема  формирования 

читательской компетентности сегодня как никогда актуальна: чтение связано с 

грамотностью  и  образованностью,  формирует  идеалы,  обогащает  внутренний 

мир  человека.  Возрастающий  дефицит  знаний  в  обществе  во  многом 

обусловлен  снижением  интереса  к  чтению  взрослого  населения  и  детей. 

Поэтому одна из главных задач современной школы заключается в том, чтобы 

вызвать  у  подрастающего  поколения  интерес  к  чтению,  создать  условия  для 

воспитания  компетентного  читателя,  способного  отбирать,  понимать, 

организовывать  информацию  и  успешно  ее  использовать  в  личных  и 

общественных целях. 

При  этом  все  еще  низким  остается  уровень  читательской  грамотности 

школьников. Падение интереса к чтению привело к острому дефициту знаний, 

информации, что препятствует развитию страны и интеграции ее в глобальную 

мировую  экономику  и  политику.  Формировать  у  подрастающего  поколения 

устойчивого  интереса  к  чтению  –  первостепенная  задача  современного 

общества.  Это  проблема  интернациональна,  что  подтверждают  исследования 

PISA. 

Следствием  неумения  читать  является  как  минимум  функциональная 

неграмотность,  то  есть  неспособность  гражданина  цивилизованного  общества 

исполнять свои элементарные профессиональные, общественные и жизненные 

обязанности. Функциональная неграмотность причислена к одному из факторов 

риска  современной  цивилизации.  Между  неумением  читать  и  катастрофами 

260 

 

обнаружилась  прямая  связь.  С  населением,  которое  вообще  ничего  не  читает, 

наша  страна  окажется  неспособной  к  динамическому  развитию  и 

самоосмыслению,  и  мы  не  сможем  ответить  на  глобальные  вызовы 

современного  мира.  Физиологами  установлено,  что  у  нечитающих  людей 

снижена  скорость  биотоков  в  мозгу.  Неработающий  в  полную  силу  мозг 

ослабевает,  атрофируется,  «заболевает».  Заболевание  мозга  перекидывается, 

прежде всего, в нравственную сферу. 

Ведь  именно  чтение,  более  чем  что-  либо  другое,  дает  максимальную 

нагрузку мозгу человека, спасает его от узости представлений, а вместе с этим – 

от  душевной  черствости, от  нетерпимости,  ксенофобии,  от  интеллектуального 

оскудения. Не случайно  говорят, что борьба с террором и коррупцией должна 

начинаться  с  чтения  ребенка.  Нечитающих,  ущербных  душой  солдат,  как  и 

школьников,  у  которых  не  выработаны  навыки  самостоятельной  мысли, 

формируемые  в  процессе  чтения,  легче  вовлечь  в  дедовщину,  в  те  или  иные 

преступные  группировки,  легче  натравить  на  людей  иного  цвета  кожи, 

спровоцировать  их  деструктивное  поведение.  Это  говорит  не  просто  об  их 

душевном изъяне, рожденном пренебрежением к чтению. 

Сегодняшний мир  - иной. Компьютер и телевизор отняли у детей время 

на  чтение,  «замусорили»  его  сознание.  Читательские  измерения  детей  в 

начальной школе стали измеряться секундомером. Преподавание литературы в 

средних и старших классах в объеме одного часа в неделю отторгло подростков 

от  полноценной  литературы  и  от  чтения  в  целом.  Рыночная  литература 

испортила вкусы детей и внесла хаос в их сознание. Именно в процессе чтения 

и  в  ответной  рефлексии  читателя  формируется  личность,  оттачивается 

самостоятельная  мысль,  обостряется  самосознание,  воспитывает  и  раскрывает 

свое  богатство  душа,  зарождаются  высокие  чувства  и  стремления,  импульс  к 

творчеству и любовь к Родине. Ведь богатство каждой страны определяется не 

объемом нефти и газа, железной руды или бананов на пальмах, а количеством 

умных людей, в ней проживающих. А умные – читают, а не просто потребляют 

информацию. 

Как же все – таки заинтересовать, увлечь чтением учащихся? Этот вопрос 

волнует,  как  известно,  не  только  педагогов,  но  и  ученых,  библиотекарей, 

родителей.  В  каждой  школе  прилагают  всяческие  усилия,  способствующие 

повышению уровня чтения: различные конкурсы, акции и даже выбор классных 

библиотекарей. Практика показывает, существенных изменений по улучшению 

ситуации пока, к сожаленью, нет. Конечно, человек имеет право читать или не 

читать.  Но  тогда  он  стоит  перед  выбором,  более  важным  –  выбором  своей 

собственной жизненной судьбы. Книгу сегодня многие недооценивают, отдавая 

предпочтение  новым  информационным  технологиям.  Однако  чтению, 

возвышающему личность, нет альтернативы. 

Интеграция  Казахстана  в  мировое  образовательное  сообщество 

характеризуется  возрастанием  требований  к  уровню  развития  личности.  Тест 

PISA  четко  обозначил  те  качества,  которые,  с  точки  зрения  международного 

261 

 

образовательного сообщества, необходимы выпускнику школы для успешного 

функционирования в современном мире. 

По  результатам  исследования  PISA  2012  года  читательская  грамотность 

казахстанских учащихся существенно ниже мировых стандартов. Это говорит о 

том,  что  школы  Казахстана  обеспечивают  учащихся  необходимым  багажом 

знаний,  что  подтверждается  результатами  различных  исследований,  но  не 

всегда формируют умения выходить за пределы привычных учебных ситуаций. 

Результаты  исследования  свидетельствуют  о  том,  что  выпускники  школ  в 

большинстве  своем  не  готовы  к  свободному  использованию  в  повседневной 

жизни полученных в школе знаний и умений. Полноценное функционирование 

выпускника  школы  в  современном  постиндустриальном  обществе  зависит  не 

столько от номенклатуры освоенных выпускником знаний, предметных умений 

и навыков, сколько от круга проблем, которые он может решить эффективно с 

минимальными затратами собственных жизненных сил. 

Сегодня  важно  обратить  внимание  на  такое  читательское  умение,  как 

поиск  информации,  представленной  в  тексте  в  явном  виде,  умение  делать 

несложные  прямые  выводы,  заключения  на  основе  фактов,  имеющихся  в 

информационном тексте. Выделяют три группы читательских умений: первая – 

найти  и  извлечь  информацию  из  текста,  вторая  –  интерпретировать  ее, 

используя контекстные знания, и третья  – размышлять о сообщениях текста и 

оценивать  их.  Рецептивный  подход,  когда  человек  пассивно  воспринимает 

определенный  объем  готовых  выводов,  не  являясь  активным  участником 

поиска решений, изжил себя. 

По  исследованиям  ОЭСР,  главной  ключевой  фигурой  модернизации 

казахстанского  образования  является  учитель,  акцент  ставится,  прежде  всего, 

на  его  профессионализм  и  педагогическое  мастерство.  Безусловно,  школьные 

предметы – это средство интеллектуального развития и духовного воспитания 

наших  детей.  Практика  показывает,  что  эффективность,  результативность 

обучения  школьников  читательской  грамотности  зависит  от  умения  учителя 

продумать  алгоритм  работы  с  текстом.  Учитель  вправе  корректировать  эту 

систему  в  соответствии  с  темой  урока,  целевыми  установками,  уровнем 

подготовленности  класса.  На  формирование  читательской  грамотности  влияет 

выразительное  чтение  вслух  текстов  разных  типов,  стилей  и  жанров  и 

использование  разных  видов  чтения  (просмотрового,  ознакомительного, 

углубленного).  Для  качественной,  уверенной  работы  над  текстом  необходим 

осознанный  навык  чтения.  Среди  многообразия  путей  и  средств, 

способствующих  формированию  читательской  компетентности,  наиболее 

значимые  для  младших  школьников  -  увлеченное  преподавание,  новизна 

учебного материала, использование инновационных форм и методов обучения, 

создание ситуации успеха на уроке. 

В  учебниках  мало  заданий  к  текстам,  направленных  на  развитие 

логического и критического мышления, аргументацию собственного суждения. 

Обычно  предусматриваются  однотипные  задания,  ориентированные  на 

формирование  орфографических  и  пунктуационных  навыков  учащихся,  на 

262 

 

определение  стилей  и  типов  речи.  Исходя  из  этого,  не  менее  значимым 

представляется введение в содержание программного материала прецедентных 

текстов  с  метакогнитивными  задачами,  при  решении  которых  необходима 

интерпретация  текстов,  рефлексия  и  оценка.  Задания, построенные  на  анализе 

событий, не вызывают затруднений у учащихся, но, если задание строилось на 

анализе  авторской  оценки  действий  героя,  уровень  выполнения  задания  резко 

снижался. 

Типичной  ошибкой  учащихся  является  неумение  выделять  главное  в 

объемном 

контексте. 

Для 

учащихся 

больше 

приемлемы 

тексты 

художественного  стиля,  чем  публицистического  характера.  Одним  из 

существенных факторов низких показателей учащихся, по-видимому, является 

и то, что у них не развито умение выходить за пределы общеучебных ситуаций, 

в  которых  формируются    знания  для  решения  жизненных  ситуаций,  что, 

несомненно,  сказывалось  на  результатах  работы.  Некоторые  учащиеся 

затрудняются  даже  в  выполнении  заданий  репродуктивного  характера,  а 

именно: найти информацию, данную в явном виде, соотнести ее из различных 

источников  и  систематизировать.  Все  это  еще  раз  подчеркивает  то,  что  сам 

процесс обучения в школе недостаточно практикоориентирован. 

Поэтому  в  учебном  процессе  развивать  читательские  умения  и  навыки, 

видимо,  следует  не  только  на  уроках  языковых  дисциплин,  но  и  на  других 

предметных областях. В обучении не менее значимым представляется введение 

прецедентных  текстов  в  метакогнитивные  задачи,  при  решении  которых 

необходима  интерпретация  текстов,  рефлексия  и  оценка.  При  этом  важно, 

чтобы  различные  формы  представления  текста,  например,  таблицы,  графики, 

диаграммы,  схемы  давались  не  только  в  качестве  иллюстраций  к  текстам  и 

требовали  лишь  осмысления  их  формы,  но  и  являлись  ключом  к  решению 

практических  задач.  Одной  из  необходимых  мер  является  осуществление 

диагностики  и  оценки  уровня  читательской  компетентности,  по  специально 

разработанным инструментариям, на разных ступенях обучения. 

Наряду  с  этим  следует  подбирать  для  изучения  аутентичные  тексты, 

ориентированные на реалии сегодняшнего дня и к ним разрабатывать вопросы 

эвристического  и  исследовательского  характера,  которые  направлены  на 

стимуляцию у учащихся рефлексии мыслительного процесса. 

Сегодня родители, учителя и школа заинтересованы в том, чтобы каждый 

ребенок  был  успешным.  От  того,  насколько  у  него  сформированы 

универсальные учебные и внеучебные действия, в первую очередь зависят его 

результаты обучения. 

Ведь от качества образования зависит образовательный уровень общества 

в  целом,  формирование  функционально  грамотного  поколения  –  основа 

интеллектуальной нации. 

Поэтому  одна  из  главных  задач  современной  школы  заключается  в  том, 

чтобы вызвать у подрастающего поколения интерес к чтению, создать условия 

для  воспитания  компетентного  читателя,  способного  отбирать,  понимать, 

263 

 

организовывать  информацию  и  успешно  ее  использовать  в  личных  и 

общественных целях. 

 

Библиографические ссылки 

1. Национальный 

план  действий  по  развитию  функциональной 

грамотности  школьников  на  2010-2016  годы.  /Утвержден  постановлением 

Правительства РК от 25.06. 2012г.№832. 

2. Новый 

взгляд 

на 

грамотность 

(материалы 

международных 

исследований PISA- 2000). –М.: Логос, 2004.-296 с. 

 

Ардак  Нурахметовна  Камзина 

ТТжӘ кафедрасының аға оқытушы 

«Өрлеу» БАҰО АҚ-ы филиалы 

ШҚО бойынша ПҚБАИ  

Қазақстан, Өскемен  

 

ОҚУ ҮДЕРСІНДЕ СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ АРҚЫЛЫ 

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ 

 

Мақалада  оқу-тәрбие  үдерісінде  оқушылардың  сыни  тұрғадан  ойлау 

арқылы  функционалдық    сауаттылығын  дамыту  жолдары  көрсетілген.  Сыни 

ойлаудың негізгі идеясы мен ерекшелігі, стратегиялары беріледі. 

 

Түйінді  сөздер:  сыни  ойлау,  стратегия,    функционалдық  сауаттылық, 

субъект. 

 

Әлемдік  деңгейдегі  білім  берудің  қазіргі  парадигмасы  білім  беруді 

нәтижеге  бағдарлау,  оқытуды  оқушының  жеке  тұлғасына  бағыттау,  ал  оқыту 

әдістерін тұлғааралық қарым-қатынастарға бейімдеу болып отыр. 

Оқушы  білімді  дайын  күйінде  мұғалім  түсіндірмесінен  алмай,  өзінің 

өмірлік  тәжірибесіне  сүйену  арқылы  танымдық  "жаңалық”  ашуы, 

шығармашылық  тапсырмаларды  орындау  негізінде  әр  түрлі  өнімдер  жасауы 

тиіс.  Нәтижесінде  оқушының  дүниетанымы  кеңейіп,  сыни  ойлау  дағдылары, 

өзіндік пікірі мен көзқарасы қалыптасуы керек. 

Білім  беру  нәтижелеріне  табысты  қол  жеткізуді,  алған  білімін  оқу  және 

практикалық  қызметте  пайдалана  алуын  қамтамасыз  ететін  логикалық, 

конструктивті  және  сыни  тұрғыда  ойлау  негіздерін  қалыптастыру  үшін 

оқытудың тиімді нысандары мен әдістері енгізілетін болады [1]. 

Сыни тұрғыдан ойлауға дамыту тұлғааралық қарым – қатынасқа негізделе 

отырып,  "жеке  тұлғаны  дамытуға  бағытталатын”  қазіргі  білім  беру 

парадигмасын  қанағаттандырады.  Сонымен  бірге,  сапалы  білім  алудың  алғы 

264 

 

шарттары  болып  табылатын  таным  белсенділігі  мен  ізденіс  дербестігін 

қалыптастырып қана қоймай, ары қарай дамытады. 

Сыни  тұрғыдан  ойлау  –  Қазақстандағы  білім  беруді  дамыту  үшін 

маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік [2]. 

Сыни ойлау бойынша берілген сабақтарда, алған білімін өмірде қолдана 

алатын,  өзін  таныта,  дамыта  білетін  функционалды  сауатты  жеке  тұлға 

қалыптасады, оқушы проблеманы ойлау, пайымдау, дәлелдеу, еркін, ашық пікір 

білдіру мүмкіндігіне ие болады. 

Сыни  ойлау  философиясында  оқушы  қандай  да  болмасын  ақпаратты 

өздігінше игеріп, өз өміріне жарата алатын әмбебап тәсілдерді үйренеді. Білім 

алу  оқушы  тұрғысынан  белсенді  процесс  болады,  тек  белсенді  түрде  жұмыс 

жасай отырып, ол қандай да болмасын білімді игереді. 

Сыни  ойлау  әрбір  оқушыны  терең  ойланып,  философиялық  тұжырым 

жасауға  бағыттайды.  Өмірде  ең  керекті  білік  пен  дағды  қоғамда,  қарым–

қатынас  құра  білу,  басқа  адамдармен  тіл  табысу  екендігін  ескере  отырып,  әр 

сабақта оқушы оқытудың басқа да қатысушыларымен (оқушылар мен ұстаздар) 

араласып,  коммуникативтік  қарым–қатынас  процесінің  белсенді  мүшесіне 

айналады,  әрі  ұжымда,  қоғамда,  әлеуметте  қалайша  өзара  байланыс  құру 

мәселесі төңірегінде ойланады. 

Сонымен,  сыни  ойлау  оқушыларға  өзін-өзі,  басқаны,  қоршаған  ортаны  - 

өзі өмір  сүріп отырған  қоғамын ұғуға,  күнделікті өмірдегі жағдайларды  шеше 

білуге,  бірлесіп  әрекет  етуге,  өзара  әңгімелесуге,  өз  ойын  жеткізе  алуға 

көмектеседі. 

Ал, субъектік тұрғыдан алғанда, күнделікті өмірмен байланысын ажырата 

отырып, тақырыптарды өз беттерінше меңгереді, қорытындылайды, жүйелейді, 

сараптама  жасайды.  Ұжымдаса  еңбектене  отырып,  оқушы  өзгелер  пікірімен 

санасады  және  өз  ойын  ортаға  ашық  айтуға  дағдыланады.Қазіргі  қоғам 

алдындағы  өзекті  мәселелерді  шешуде,  яғни,  жан-жақты  мәдениетті, 

шығармашыл,  әлеуметтік  бейімделген тұлға  қалыптасыру  үшін  мұғалімнің өзі 

де шығармашыл тұлға болуы тиіс. Ол үшін мұғалім оқыту мен тәрбиенің тиімді 

жолдарын  іздестіріп,  оны  ғылыми  негізде  құруы,  тұлғаны  дамытудың 

қозғаушысы болуы қажет. Себебі қазіргі білім беру парадигмасы әр мұғалімнің 

өз  кәсібіне  құзыретті  болуын  ғана  емес,  шығармашыл,  жаңашыл,  озық  ойлы, 

білім  берудің  болашақ  бағдарын  болжай  білетін,  соған  сәйкес  өз  іс-әрекетін 

сабақтастыра алатын маман болуы шарт. 

Мұғалім ең алдымен оқушыда өзін-өзі дамыту қабілетін қалыптастыруға 

ат  салысу  керек.  Өйткені,  бұл  тұлғаны  ұлттық  және  әлемдік  мәдениетке 

үйлесуге  апаратын  сара  жол.  Бүкіл  дүние  жүзіндегі  болып  жатқан  осындай 

құндылықтардың  өзгеруі  жаңа  ғасырға  жас  ұрпақты  дайындау  міндетімен 

байланысты.  Біздің  қоғамға  жаңа  мағлұматтарды  қабылдап  қана  қоймай,  оны 

ойлана  отырып,  сыни  талқылап,  ой  елегінен  өткізе  білетін  оқушылар  керек. 

Яғни, оқушылар мағлұматтар мен идеяларды өз беттерімен, тәуелсіз меңгеріп, 

осы  алған  мәліметтері  пайдалы  болатындай  ойланулары  керек.  Олар  жаңа 

265 

 

идеяларды әр түрлі көзқараспен зерттеп, шынайылығы мен пайдасын талқылап, 

идеяның жалпы құндылығын анықтай алулары қажет. 

Сыни тұрғыдан ойлауды дамытуға бағытталған сабақтарда оқушының: 



 

Еркін ойлануына мүмкіндік береді. 



 

Ақыл-ойын дамытады. 



 

Шығармашылық белсенділігін арттырады. 



 

Ұжымдық іс-әрекетке тәрбиелейді. 



 

Тіл байлығын жетілдіреді. 



 

Жан-жақты ізденушілігін арттырады.  



 

Функционалдық сауаттылығы дамиды. 

Педагог үшін пайдасы мынадай: 



 

Түрлі әдістерді пайдалану арқылы сабақтың нақты мәнін терең ашуға 

көмектеседі. 



 

Оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік береді. 



 

Әр оқушының білім деңгейін анықтауға болады. 



 

Оқушыларды ізденіске баулып, өз бетінше жұмыс істеуге үйретеді. 



 

Оқушылардың барлығын бағалауға болады. 

Сыни тұрғыдан ойлаудың тиімділігі: 



 

Тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталады. 



 

Мұғалім мен оқушылар арасында ізгілікті қарым-қатынас орнайды. 



 

Оқушыларда  алған  білімге  сын  көзбен  қарау,  білімді  сапалы  түрде 

алу. 



 

Оқушылар ойын ашық айтуға, пікір алмасуға үйренеді. 



 

Мәселенің ең негізгі түйінін табуға дағдыланады. 



 

Оқушылардың шығармашылық белсенділігі артады. 

«Сын тұрғысынан ойлау» - сынау емес, ол шыңдалған ойлау. Оқушы өзі 

ойлауы  барысында  білімге  деген  ынтасын  дамытады,  ой-өрісін  кеңейтеді,  ең 

бастысы-оқушыны  шаршатпайды.  Бірте-бірте  мұғалімнің  айтқанынан  гөрі,  өзі 

белсенді  ойлаушы,  ізденімпаз  шығармашыл  тағы  басқа  қабілетке  ие  болады. 

Сабақта оқушының өз ойын сын тұрғысынан ойлап, дәлелдей білуіне және оқу 

еркін ойлануына мүмкіндік берілуі керек. 

Білуі қажет: 

-

 

алдын-ала сенімділік туғызу; 

-

 

білімдерін бір-біріне жеткізу; 

-

 

бұл мәселені шешуге осы білімдерінің әсер етуі. 

Сыни тұрғыдан ойлай білетін адам сұрақтар қоя біледі: 

-

 

Мен не білемін? 

-

 

Мен жаңаша нені білдім? 

-

 

Менің білімім қалай өзгерді? 

-

 

Мен осы біліммен не істей аламын? 

Уақыт шеңбері 

Мақсаты: 

266 

 

Идеялар,  тәжірибелер  және ойлармен  бөлісу.  Өз-өзіңді және  басқаларды  

түсіну алға бастыру. Топ сұрақтарын құрастыру. 

Ұйымдастыру: 

Барлығы  орындықта  немесе  еденде  шеңбер  құрып  отырады.  Сөйлеуші 

ғана ұстайтын зат бар (мысалы, доп). 

Жаттығудың сипаттамасы: 

Мұғалім  оқушылар  сияқты  орындықта  немесе  еденде  отыр.  Бұл  мына 

ерекше  сынып  тапсырмасында  мұғалімнің  директор  емес,  делдал  екенін 

білдіреді. Мұғалім Уақыт шеңберіндегі құрылымдық ережелерінің сақталуына, 

әр оқушының эмоциясын қорғауға және лайықты  тапсырмаларды дайындауға 

жауапты.  Егер  оқушылар  ережелерді  үнемі  бұза  берсе,  мұғалім  тапсырманы 

аяқтауға дайын болуы керек. 

Уақыт  шеңберіндегі  ең  маңызды  ереже  –  талқылауға  барлығы  түгелдей 

қатысулары  керек.  Бұл  бірініші  болып  өткізілуге  тиісті  тапсырмалардың  бірі. 

Негізгі үш ережені талқылау керек: 

•

 

Тек  біреу  ғана  сөйлеу  керек  –  әңгіме  тақырыбы  ережелердің 

сақталуына мүмкіндік туғызуы керек. 

•

 

 Егер  сіз  бір  тақырып  аясында  сөйлегіңіз  келмесе,  «сөзіңізді» 

басқаға бере аласыз. 

Ешқандай қатты ескерту болмауы керек. 

Балалар философиясы 

Мақсаты:  

БФ  балаларды  (немесе  ересектерді)  сыни,  байыппен,  шығармашыл  және 

бірлесіп  ойлауға  ынталандыруға  бағытталған.  Бұл  мұғалімге  қатысушылар 

сұрақтарды өздері құрастырып және өздері қоятын және «қалай оқу керектігін 

үйренетін» «сұраныстар қоғамын» құруға көмектеседі. 

Ұйымдастыру: 

Орындықтарды  шеңбер  етіп  қойыңыздар,  (егер  қажет  болса)  сөйлеушіні 

білдіретін бір затты алыңыз (мысалы, доп). Бөлме ішінде оқушыларға арналған  

ынталандыру материалдарын орналастырыңыз. 

Жаттығудың 

сипаттамасы: 

Тақырыппен 

таныстырып, 

үдерісті 

түсіндіріңіз.  Оқушыларға  ынталандыру  материалдарын  толығымен  қарауға 

бірнеше  минут  беру  керек.  Оқушылар  шеңберге  оралғанда,  жауап  беруі  тиіс 

тақырыпқа/пәнге  қатысты  сұрақтарды  ойластыру  үшін,  оларға  бір  екі  минут 

беріледі.  Осылайша  дауыс  беру  және  сұрақтарды  талқылау  анықталады. 

Мұғалім сұрақтарды дұрыс құра отырып, дамытатын сұрақтар қойып немесе әр 

оқушының  қатысуын  қамтамасыз  ету  үшін  топпен  бірге  әрекет  ете  отырып, 

делдал ретінде қатысады.  

Кемпірқосақ тобы 

Мақсаты: 

Әр оқушы (бастапқы топта) тыңдайды және (Тұрлі-түсті топта) сөйлейді.  

Ұйымдастыру: 

Топты  қимылдауға  және  талқылауға  орын  қалдыра  отырып,  стандартты 

орналастыру. 

267 

 

Жаттығудың сипаттамасы: 

Оқушыларды  талқылау  үшін  (бұл  «бастапқы  топ»)  тақырып  бойынша 

(барлығына  бір  тақырып  немесе  әр  топқа  бөлек  тақырып)  топтарға  бөліп 

отырғызыңыз. Талқылаудан кейін оқушыларға түстер беріп, тиісінше қайтадан 

топқа  бөледі.  Жаңа  топтар  «бастапқы  топ»  қатысушыларынан  тұрады.  Кейін 

оқушылар  топта  не  талқылағандарын  айту  үшін  қайта  оралады.  Бұл  одан  әрі 

талқылауға түрткі болады. 

Жұптық әңгіме 

Мақсаты: 

Идеяларды  құрастырып,  белсенді  тыңдап,  бар  ойын  талқылауға 

шоғырландыруға    мүмкіндік  береді.  Жұптарды  қолдану  оқушыларға  сөйлеуге 

және үлкен топтарда өзін сенімсіз  сезінетін оқушыларға көмектесуге мүмкіндік 

береді. 

Ұйымдастыру: 

Талқылау  кезінде  басқа  жұптармен  қосылып  талқылаудан  сақтап  қалу 

үшін  жұптар  арасында  аз  да  болса  арақашықтық  сақтаған  дұрыс  әрі  тиімді 

болмақ. 

Жаттығудың сипаттамасы: 

Оқушылармен  талқылау  үшін  ынталандыратын  немесе  арнайы  сұрақтар 

мен  тақырыптарды  қолданыңыз.  Белсенді  тыңдап,  жауап  беруге  жетелеңіз. 

Тақырыпты белгілеу үшін А мен Б атаңыз (мысалы, А тыңдайды, ал Б сөйлейді, 

кейін  керісінше.  Оқушылардан  олар  жеке  жауап  алғысы  келетін  сұрақ  қоюды 

сұраңыз,  кейін  бұл  сұрақ  жұпта  талқыланады.  Әр  жұпқа  мақсат  қойыңыз  – 

мысалы, мынаған жауап беріңдер.  

Тыңдап отырған үштік 

Мақсаты: 

Бұл  әңгіме  тақырыбының  тұжырымдамасын  және  үдерісті  түсінуді 

дамытатын  ақпарат  алуға  арналған  құрылымдалған  жаттығу.    Сондай-ақ 

бақылаушы ролі арқылы өзін өзі сараптауды дамытуға ықпал етеді.  

Ұйымдастыру: 

Оқушылар  үшеуден  отырады,  екеуі  қарсы,  ал  біреуі  сәл  алшақта  – 

сөйлесуге қатыспайды, бірақ бақылайды. 

Жаттығудың сипаттамасы: 

Оқушылар  топта  үшеуден  отырады.  Әр  оқушы  сөйлеуші,  сұрақ  қоюшы 

және  жазып  алушы  рөлін  атқарады.  Сөйлеуші  бір  нәрсені  айтады,  сұрақты 

түсіндіреді  немесе  пікірін  білдіреді.  Сұрақ  қоюшы  көмектесіп  айтып  отырады 

және  түсінтеме  беруді  сұрайды.  Жазып  алушы  қажетті  жерлерін  түрліп  алып, 

әңгіме  соңында  қорытынды  береді.  Келесі  жолы  рөлдер  ауысады.  (ақпарат 

көзі). 

Өкіл 

Мақсаты: 

Белсенді  тыңдау,  қауым  алдында  сөйлеу  және  анық  баяндау,  тәжірибе 

алмасу және өзара байланысты болу.  

Ұйымдастыру:  

268 

 

Топтарды сынып бойынша үш-төрттен орналастыру. 

Жаттығудың сипаттамасы: 

Топ  тапсырманы  орындап  болғаннан  кейін,  әр  топтан  бір  адам  «өкіл» 

ретінде  таңдалып,  түсіндіріп  және  жинақтау  үшін,  және  басқалардың 

идеяларын анықтау үшін басқа топқа жіберіледі. Сосын не білгенін айту үшін 

өкіл  өз  тобына  қайта  оралады.  Бұл  зеріктіретін  және  қайталана  беретін  «өз 

тобына хабарлау» әдісінен аулақ болу үшін қолданылатын тиімді әдіс. Сондай-

ақ бұл өкіл тілін қолдануға және белсенді тындаушылар тобын құруға жағдай 

жасайды. 

Мозаика 

Мақсаты: 

Сұрақтар  топтамасымен  жұмыс  істеудің  құрылымдалған  тәсілі  және 

топта жұмыс істеуге мүмкіндік туғызу. 

Ұйымдастыру: 

Оқушыларды сынып бойынша  үш-төрттен орналастырыңыз. 

Жаттығудың сипаттамасы: 

«Мозаиканың»  басымдылығы  -  оның  топты  жұмыс  істеу  үшін 

құрылымдауы, ол сондай-ақ сөйлеуге және тыңдауға мүмкіндік береді. 

•  Мұғалім  барлық  сыныпты  кішкентай  топтарға  бөледі  (топта  шамамен 

төрт  оқушыдан).  Мұғалімнің  мұндай  бастамасы  барлық  топтарда  гендерлік 

теңдік  сақтап,  барлық  сыныптың  мүмкіндіктері  мен  қарым-қатынасын 

көрсетуге арналған. 

•Барлық  бастапқы  топқа  жалпы  тапсырма  беріледі.  Үлестірме  материал 

ұсынылған.  Оқуға  арналған  материал  күрделі  емес,  әрі  көлемі  шағын.  Егер 

топта төрт оқушы болса, онда топқа арналған негізгі тапсырманің ішінде төрт 

сұрақ  немесе  тапсырма  беріледі.  Әр  топта  сұрақтар  мен  тапсырмаларды 

оқушылар өздері бөледі. 

•Ортақ  проблемамен  жұмыс  істеу  үшін,  барлық  оқушылар  өз  сұрақтары 

немесе тапсырмаларына сәйкес сарапшы топ болып, қайта топталады. Талқылау 

соңында  әр  оқушы  өз  сұрағы  бойынша  сарапшыға  айналады,  себебі  сарапшы 

топта басқа оқушылармен ол сұрақты талқылады. 

•Бастапқы топ қайта құрылады. Тарату басталады. Бастапқы топқа соңғы 

тапсырма  беріледі.  Бұл  шешім  немесе  жаңа  тапсырма  болуы  мүмкін.  Бұл 

жаттығудың  шешуші  мәні  -  тапсырманы  аяқтау  үшін  оқушылардың  бастапқы 

топтың біріккен «даналығын» құруы болып табылады. 

Құндылықтар спектрі 

Мақсаты: 

Пікір  айту,  құндылықтарды  көрсету,  пікірлердің  әртүрлілігін  талқылау, 

көпшілік алдында сөйлеуге тарту. 

Ұйымдастыру: 

Спектр  үшін  жіптің  немесе  қыспақтың  кесіндісін  қолдану;  шеттеріне 

стрелка жасап, екі шетіне  қарама-қарсы екі  пікірді  қою. 

Жаттығудың сипаттамасы: 

269 

 

Бұл  форматта  оқушылар  немесе  оқушылар  топтары  келісіп  немесе 

келіспей  арандататын  мақұлдауларға  жауап  берулері  керек.  Бір  неше  әдістері: 

оқушыларды  жіптің  қасына  келіп  өздері  келісетін  мақұлдаудың  қасына  келіп 

тұруды  сұрайды,  сондай  ақ  басында  оқушылардан  мақұлдауды  топта 

талқылауды,  кейін  топтың  атынан,  жіптің  немесе  сызықтың,  олар  келісетін 

жағына,  өз  ұстанымдарын  түсіндіре  отырып  карточканы  орналастыруды 

сұрайды.  Бұл  түрлі сұрақтарды  салыстырудың  және олардың ойлауларындағы 

қарама қайшылықтарды анықтаудың жақсы форматы. 

Ыстық орындық 

Мақсаты:  

Драматикалық пән  бірігіп әсерленуді мадақтау үшін, «түсіну» мазмұнын 

түсіну,сұрақтар мен ұстанымдардың  негізделуін зерттеуге мүмкіндік береді. 

Ұйымдастыру: 

Бір оқушы алдында орындықтар доға болып орналастырылған. 

Жаттығудың сипаттамасы: 

Бір  оқушы  алға  шығып  өз  пікірін  айтып  және  тақырып  бойынша 

сұрақтарға  жауап  береді.  Оқушылар  белгілі  бір  пікіпмен  немесе  басқа 

оқушымен,сұрақты  неғұрлым  жеке  емес  қылу  үшін  немесе  мазмұны  жағынан 

кеңірек қылу үшін, бірге алға шығып сөйлей алады.Мысалы, оқушылар белгілі 

бір рольді немесе адамды сомдай алады. 

Стоп-кадр 

Мақсаты: 

Талқылауды демеу үшін кинестетикалық әдіс. 

Ұйымдастыру: 

Шеңберде  бастап  кейін  топтарға  бөліну  –  үстелдерді  жылжып  әрекет 

етуге мүмкіндік болатындай кеңістік қалдырып қойыңыз. 

Жаттығудың сипаттамасы: 

Оқушылардан  тақырыптың,  хикаяның  және  мақұлдаудың  стоп-кадрын 

жасауды сұрайды. Стоп-кадр бұл «камера» өз жұмысын тоқтатқан нүкте – стоп-

кадрдың  сыныпқа  көрінбейтін  басы  және  аяғы  бар  (Сонымен  де  ол 

фотографиялық суреттен айрықшаланады). Топтар өз стоп-кадрларын сыныпқа, 

суретте не болып жатқанын талқылау үшін, көрсетеді. 

Сабақ беру үрдісінде осы әдістерді тиімді қолданып, біріккен іс-әрекетті 

ұйымдастырады,  оқушылардың  шығармашылық  қабілеттерін  дамытуға, 

өзіндікпен жұмыс жасауға ықпал жасайды. 

Әдіс-тәсілдермен  жұмыс  жүргізгенде  мынандай  талаптарды  ескерген 

жөн: 

1. Оқушыларға топқа берілген тапсырмалар ұзаққа созылып кетпес үшін 

уақытты шектеп беру. 

2. Оқушы өз ойын не пікірін айтқанда оны шектемеу. 

3.  Оқушы  жауап  бергенде,  не  өз  ойын  ашық  айтқанша  ешқашан  «сенің 

айтқаның дұрыс емес» деуге болмайды. 

4. Басқа оқушылар бір-бірінің жауаптарын сын тұрғысынан бағалайды. 

270 

 

Сыни  тұрғыдан  ойлау  әдісі  негізделген  дәлелдер  мен  мәнмәтіндерді, 

тұжырымдылық  пен  әдістер  және  критерийлерді  қолдана  білетін,  нысаналы, 

өзін  реттей  алатын  ой  үдерісі  ретінде  бейнеленіп  отыр.  Балалардың  сыни 

тұрғыдан ойлау қабілеттерін дамытуға байланысты, атап айтқанда: тыңдау мен 

зерттеу  арқылы  оқу,  мәнмәтінге  көңіл  бөліп,  шешім  қабылдау  үшін  тиісті 

өлшемдерді қолдана білу сияқты дағдылармен қоса, мұғалімдер: 

 

білім  беру  бағдарламасы  мен  оқыту  үдерісін  түсіну  үшін  қажетті 

теориялық базаны; 

 

қорытынды  мен  тұжырымдарды  қалыптастырудың  тиісті  әдістерін 

сабақтарда қолдануды дамыту керек. 

 

Библиографиялық сілтемелер 

1. Оқушылардың  функционалдық  сауаттылығын  арттыруға  арналған 

2012-2016  жж.ұлттық  іс-қимыл  жоспары.  2012  25.06.№832  Үкімет 

қаулысы. 

2. Мұғалімдерге  арналған  нұсқаулық  «Назарбаев  Зияткерлік  мектебі».-

ДББҰ, 2012. 

3. Әлімов  А.  Интербелсенді  әдістемені  ЖОО-да  қолдану  мәселелері.  – 

Алматы, 2013. - 448 б. 

4. Мұхамедиярова М.К Оқу мен жазудың дамуы. Ақиқат пен 

мәселелердің арасындағы байланыс. – Алматы, 2012. 

5. Мирсеитова  С.С.  Мұғалім  философиясының  қалыптасуы  және  дамуы: 

гуманистік парадигма.- Қарағанды, 2012. 

 

 

А.М.Картаева, М.М.Абдрахманова 

С.Аманжолов атындағы ШҚМУ 

№ 1 қазақ орта мектебі 

Қазақстан, Өскемен 

жүктеу/скачать 8,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: