«Ќазаќстанның егемен мемлекет ретінде ќалыптасуы

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
17
жеріне баќылауын жүргізген халыќтың тарихи жері болғанын
айтып түсіндірді. Біз тєуелсіз мемлекет өзінің ќазіргі көрінісімен
саќталып келгенін – ол єлде біреудің ќазаќтарға берген сыйы
емес, біздің тарихи отанымыз, ќазаќтың ежелден бергі жері екенін
ресми түрде мєлімдедік. Біз халыќќа айќын бағдар бердік. Сондай-
аќ біз мемлекеттің унитарлыќ тұтастығын, оның жерінің бірлігі
мен мызғымастығын ќамтамасыз ету үшін билік барлыќ конститу-
циялыќ амалдарды пайдалана алатынын ашыќ айттыќ. Бұл сон-
дайлыќ аумалы-төкпелі кезең үшін маңызды мєлімдеме болды.
Күшті президенттік билікке ќұрылған егемен мемлекеттің да-
муы стратегиялыќ маќсат ретінде айќындалды. Жас республикаға
мемлекеттілік нобайын айќын белгілеп алу ќажет болды. Уаќыт-
тан ұтылып ќалмауды жєне дағдарыстың єрі ќарай тереңдей түсу
ќаупін ескере келіп, президенттік билік кезек күттірмейтін мєселе-
лерді шешу үшін топтасуға жєне ымырашыл-жартыкештердің аќыл
кеңестері мен ізденулеріне көңіл аудармай, ќысќа мерзімде алғашќы
кезектегі реформаларды жүргізуге мүмкіндік берді. Сол кезеңде
негізгі міндеттерді шешуді көздеген жаңа министрліктер ќұрыл-
ды. Сондай-аќ тєуелсіз Ќазаќстанның тарихында тұңғыш рет ќарулы
күштер, дипломатиялыќ жєне кедендік ќызметтер секілді мемле-
кеттік институттар ќұрылды. Мемлекеттік шекараны айќындап,
нығайту жөнінде шаралар ќабылданды. Мұның бєрі ірі ќаржы
ресурстары мен батыл єрекеттерді талап етті.
Осы ќұжат арќылы біз шаруашылыќ практикасындағы орны-
ғып ќалған консерватизмді, жекелеген басшылар мен тұтастай
алғанда тұрғындардың ойлау жүйесіндегі енжарлыќты жеңе оты-
рып, меншікке көзќарасты өзгерту жөнінде, бєлкім, тұңғыш рет
ең күрделі ќадамдар жасадыќ.
Стратегия негізгі екі экономикалыќ принципті жария етті.
Біріншіден, бєсекелестікке негізделген єлеуметтік нарыќтыќ эко-
номиканы ќұру. Екіншіден, адамның экономикалыќ тұрғыдан өзін-
өзі пайымдауы принципін жүзеге асыру үшін ќұќыќтыќ жєне
басќа жағдайлар жасау. Мемлекет болашаќта мемлекеттік меншік
үлесінің 30-40 пайызға дейін ќысќаратыны туралы ресми түрде
мєлімдеді. Алға ќойған экономикалыќ маќсаттарға жету үшін тиісті
бюджеттік, салыќтыќ, ќаржы-несиелік жєне єлеуметтік саясатты
жүзеге асыру кезінде экономиканы реттеудің жанама тєсілдерін
ќолдану ойластырылды.

18
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
«Республикада тоталитарлыќтан кейінгі кезеңге сай саяси
жєне экономикалыќ билікті шектеу, мемлекеттің меншікке аб-
солютті монополиясын жою процесі жүретін болды. Соңғысы
меншіктің жеткілікті түрде ыќпалды жєне ќомаќты мемле-
кеттік емес түрін неғұрлым белсенді жекешелендіру мен жұмыс
істеуінен, экономиканың жєне тұтастай алғанда ќоғамның
дамуына тұраќтылыќ беретін меншік иелерінің ќалың орташа
жігін ќұрудан көрінеді. Наќ осы жік ќоғамда масылдыќ пиғыл-
дар, тегін көмек сұрау жєне экономикалыќ ќиыншылыќтар ту-
ған жағдайда өкіметке шағымдану єдеті сияќты теріс ќұбы-
лыстарды жоюға мүмкіндік туғызады».
Ќазаќстанның егемен мемлекет ретінде
ќалыптасуы мен дамуының стратегиясы, 1992 жыл
Ќұжаттың өзімен жұмыс істеу айтарлыќтай ќиын жүрді. Мен
жас экономистердің екі тобы үшін стратегияның маќсаты мен
міндетін тұжырымдап бердім. Ол менің ќатысуыммен сан ќайтара
талќыланды. Оған мамандардың түрлі топтарының өкілдері мен
шетелдік кеңесшілерімді ќатыстырдым. Єрине, біздің мамандарда
консерватизм немесе, дұрысын айтќанда, «ойдың тоќырауы» жетіп
артылатын. Алайда, түптеп келгенде, ќажет еткен ќұжаттың дєл
сол мєтіні дайындалып шыќты.
Стратегия Ќазаќстанның жоспарлы экономикадан нарыќќа, то-
талитарлыќтан либералдыќ саясатќа көшетінін белгіледі. Жұрттың
көбі бізді түсінбеді. Жоғарғы Кеңес пен оның басшылығы халыќ
мұндай идеяны ќабылдауға дайын емес деген желеумен жекеле-
ген принциптік ұстанымдарды ќайта ќарауды талап етті.
Мен осы топќа басшылыќ жасау міндеті жүктелген, сол кез-
дегі Вице-Президент Ерік Асанбаевќа өте ризашылығымды білдіремін.
Бұл топќа жас экономистер – С. Аханов, Ө. Шүкеев, О. Жандо-
сов, Г. Марченко жєне басќалар кірді. Олар Жоғарғы Кеңес (ке-
ңестік Парламент осылайша аталатын) депутаттары алдында ќұжат-
ты ќорғап шыќты жєне өмірдегі болып жатќан өзгерістердің мєнін
єлі түсіне ќоймаған немесе жаңалыќ атаулыдан ќорыќќан көпте-
ген сыншылардың консервативтік ұстанымдарына ќарсы тұрды.
Жоғарғы Кеңестегі пікірталастар ќызу болды.
Былайша айтќанда, Стратегияның түйінді идеялыќ мєні «жаќ-
сы тұрмыс – баршамыз үшін» деген ұғым болды. Бұл идеяның
авторы – белгілі неміс экономисі, ФРГ-нің экономика министрі,

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
19
кейінде канцлері болған Людвиг Эрхард. Оны кереметтей тиімді-
лікке жеткен Германиядағы нарыќтыќ реформалардың «патриар-
хы» деп атайды. Он жыл бойы германдыќ экономикалыќ өсу жылына
8 пайызға жуыќ деңгейде болды, бұл сол уаќыттағы єлемдегі ең
жоғарғы деңгей еді. Атап айтќанда, Эрхард реформаларының осын-
дай нєтижесі арќасында «германдыќ экономикалыќ керемет» де-
ген ұғым айналымға енді. «Жаќсы тұрмыс – баршамыз үшін»
деген принципті ұстана отырып, біздің мемлекет кєсіпкерлік еркіндік
пен ќызметтің кез келген ќалаулы саласына күш жұмсау мүмкіндігін
ниет еткен єрбіреуді ќамтамасыз ету арќылы баршаға ќолайлы
жағдай туғызатынын мєлімдеді. Мұндай жағдайда неғұрлым
ќабілетті, еңбекќор жєне іскер адамдар ќоғамда соғұрлым жоғары
єлеуметтік мєртебеге жететін болады. Сонымен бір мезгілде біз
экономиканың өсуі мен тұраќтануына, оның єлемдік ќауымдас-
тыќќа интеграциялануына ќарай еңбек кірістерін, зейнетаќылар
мен жєрдемаќыларды көтеруге уєде бердік. Тарихтың өзі көрсет-
кендей, біз берген уєдемізді орындап шыќтыќ.
Стратегияда сондай-аќ біз ұлттыќ валютаны енгізу туралы ни-
етімізді жария еттік. Сонымен ќатар бұл мєселені тек экономика-
лыќ дағдарыстан шығып, тұраќтандыруға жеткеннен кейін ќарас-
тыратын боламыз деп ескерту жасадыќ. Кеңестік рубль өтпелі
кезеңнің жалпы валютасы ретінде ќарастырылды, өйткені біз ол
кезде жаңа валютаға көшуге єлі дайын емес едік. Бұған ќоса
тауар айырбасы кезіндегі есеп айырысулардың барлығы рубльмен
жүргізілді. Жєне де ресейлік басшылыќ белгілі бір уаќытќа дейін
рубль кеңістігін саќтауға уєде еткен. Алайда Ресей үкіметі басшы-
лығында бізге: «рубль аймағында біржола ќаласыңдар, єйтпесе
сендердің экономикаларыңды ќұлатамыз» деуші адамдар пайда
болды. Содан кейінгі он сегіз айдағы оќиғалар рубль аймағы тура-
лы біздің ќаупімізді растады, біраќ ол туралы мен келесі тараулар-
да айтатын боламын.
1992 жылдың аяғында менің бұл стратегия тек үлкен жолдың
басы ғана деп мєлімдеуіме сенетіндер аз болды. Дағдарыстың на-
ғыз ќызған шағында стратегия єрбір адамның тең мүмкіндіктерді
өз еркімен таңдауына жєне өздерінің экономикалыќ, єлеуметтік
жєне саяси мүддесін жүзеге асыру үшін экономикалыќ тұрғыдан
өзін-өзі пайымдауына жол ашатын көп укладты нарыќтыќ эконо-
микасы бар кєдімгі демократиялыќ ќоғамды ќұруға арналған бағы-
тын айќындады. Біз заң, халыќ еркі мен таза аќыл-парасат билік
ететін ќоғамды ќұруға ұмтылдыќ. Ол іскер де аќылды адамдардан
тұратын ауќатты жєне табысты азаматтардың ќоғамы еді.

20
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Үкімет алғашќы үш жыл бойына (1992-1994 жылдары), бізге
кездескен саясаттағы жєне басќа да салалардағы ќиындыќтарға
ќарамастан, экономиканы ырыќтандыруға, нарыќтыќ ќатынастар-
дың заңдыќ жєне институттыќ базасын жасауға, нарыќты тұтыну
тауарларымен толтыруға талпынды. Экономиканы ырыќтандыру-
дың жүзеге асырылуы еліміздің өндірістік жєне экономикалыќ
єлеуетін ќысќартуға ыќпал еткен көптеген проблемаларды аныќ-
тады. Бұл проблемалар экономиканың техникалыќ жағынан артта
ќалуымен, тауарлардың жєне ќызмет көрсету түрлерінің бєсекеге
ќабілетсіздігімен, мемлекеттілік жєне нарыќтыќ институттардың,
заңдыќ базалардың, ќаржы жєне кадр ресурстарының болмауы-
мен байланысты еді.
Сол кезеңде Ќазаќстан мен оның басшылығы атына көптеген
шетелдік бұќаралыќ аќпарат ќұралдары тарапынан айтылған өте
көп сындар, кейде тіпті аќылға сыймайтын сандыраќ пікірлер мен
пайымдаулар болды. Бұл мєлімдеулерде Ќазаќстанда реформа
жүргізудің орындылығы, шекараны ќайта ќарау мүмкіндігі жєне
тағы басќалар туралы мєселелер өткір ќойылды.
З. Бжезинский бастаған американдыќ саясаттанушылар рес-
публиканың көпұлтты ќұрамына байланысты ќорќынышты ішкі
этносаралыќ ќаќтығыстардан немесе бізді Ресей, Ќытай, мұсылман
мемлекеттері секілді елдердің жұтып ќоюынан ќауіптенді. Мысал
үшін З. Бжезинскийдің «Ұлы шахмат таќтасы» кітабынан мынадай
үзінді келтірсек те жеткілікті:
«Бұл республикаларда тек элита өкілдері ғана емес, тіпті,
ќарапайым адамдардың да барған сайын ұлтшылдыќ пиғылға
ауысуы жєне, сірє да,  көп жағдайда мұсылмандыќ бағытты
ұстануы болмай ќалмайтын нєрсеге айналуда. Ќазаќстанда, яғни
табиғи ресурстардың үлкен ќоры бар, біраќ 20 млн. адамдай
ғана тұрғыны орналасќан, ќазаќтар мен славяндар арасында
шамамен тең болып бөлінген ұланғайыр елде, лингвистикалыќ
жєне ұлттыќ алауыздыќтың, байќауымызша, өрши түсу тен-
денциясы бар».
З. Бжезинский, «Великая шахматная доска»
(Brzezinski Z., “The Grand Chessboard. American
Primacy and Its Geostrategic Imperatives”, 1998)

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
21
Сыншылдыќ сарынды Ресейдің тєуелсіз басылымдары бастаға-
нын да айтуымыз керек. Олардың беттерінде Солженицын секілді
Жириновский де ерекше көзге түсті. Ќазаќстан деген бұл уаќыт-
ша ќұбылыс, ол тєуелсіз мемлекет ретінде өмір сүре алмайды,
Ќазаќстанда орыстардың ќұќысы шектелуде-міс деп мєлімдеді ол.
Ресейлік жаңа либерал саясатшы-экономистер: Ќазаќстан Ресей
Федерациясымен байланысын жоғалтып, банкротќа ұшырайды да,
«Ресейге тізерлеп өзі-аќ келеді», - деп сєуегейсіді.
«...ќазіргі экономикалыќ саясат саќталған жағдайда, деп  бол-
жайды ресейлік сарапшылар, Ќазаќстанды таяу болашаќта ги-
перинфляция, дєлірек айтќанда – ұлттыќ валютаның күйреуі
мен жалпы ќаржы-экономика апаты күтіп тұр. (...) өлім ќаупі
алдағы жылдың наурызынан кешікпей келеді».
«Независимая газета», 27 мамыр 1994 жыл
Тарихтың өзі көрсеткендей, бұл «болжамдардың» бєрі жүзеге
аспады. Ол ол ма, тєуелсіздігімізді жариялағаннан кейінгі он жыл-
дан соң, посткеңестік кеңістікте, Ќазаќстан көптеген салаларда
көшбасшы болды. Елімізде тұраќты єлеуметтік-саяси жағдайдың
саќталуы, ұлттыќ валютаның табысты енгізілуі, халыќаралыќ ќаржы
институттарына кіруі жєне экономиканың єкімшіл-єміршіл прин-
циптерінен түбегейлі бас тартуы, осының нєтижесінде, халыќара-
лыќ ќауымдастыќтың Ќазаќстанды мойындауы – экономика сала-
сын реформалаудың алғашќы кезеңіндегі басты жетістіктер осын-
дай болды.
Мемлекетіміз бен экономикамыздың тєуелсіздігін ќалыптасты-
ру мен нығайту кезеңінде кєсіби шебер кадрлардың жетіспеушілік
проблемасы өткір сезілді. Бізге ќазаќстандыќ мамандарды – эконо-
мистерді, заңгерлерді, єскерилерді, ќаржыгерлерді жєне басќалар-
ды бұрынғы Одаќ бойынша іздестіруге тура келді. Көбін отанына
оралуға үгіттеп жатудың да ќажеті болмады. Олардың бєрі өз
ісінің шебері жєне Ќазаќстанның патриоты болды. Дєл сол кезең-
де Ќазаќстанға көптеген кєсіби шеберлігі жоғары кадрлар ќайтып
оралды, кейіннен олар мемлекеттік ќызметте биік лауазымдарды
иеленді.
Дегенмен, оңтайлы экономикалыќ үлгіні іздестірумен ќатар
идеялыќ бағытты айќындап алу да өте маңызды мєселе болды.
Мен өз ойларымды 1993 жылы шыќќан «Ќазаќстанның болашағы
– ќоғамның идеялыќ бірлігінде» атты шағын еңбегімде жинаќтап

22
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
айттым. Ол кезде жалпы жұрттың санасында түсінбеушілік ќатты
орын алған еді. Біраќ белгісіздік тұманы арасынан келешектің негізгі
үш түрі ќылаң берген. Олар: єлі де өте күшті социалистік идея,
дєстүршілдік жєне либералдыќ идея еді. Бізге түрлі нұсќалардың
арасынан таңдау ќажет болды. Алайда жағдайды сараптап келген-
де ќоғам дамуының көптеген елдер сынап көрген дайын нұсќала-
рының барлығы бірдей бізге сай келмейтініне менің көзім жетті.
Социалистік идея жөніндегі ахуал біршама түсінікті болды.
Экономикадағы, саясаттағы, халыќаралыќ ќатынастардағы жаппай
дағдарыс, айтса айтќандай, көз алдымызда тұрды. Социалистік
экономиканың статистикалыќ «кереметін» өз тєжірибемде сынап
көрген адам ретінде маған артќа жол жоќ, тек алға жүру ке-
ректігі түсінікті еді.
Дєстүршілдік жөніндегі жағдай күрделірек болды. Ұлтты саќ-
тау үшін мєдениет саласында дєстүршілдік өте маңызды екеніне
ќарамастан, ол саясаттан жол тауып шығуға болмады. Сонда ќоғам-
дыќ ќұрылымның архаистік түрі – ру-тайпалыќ психологияны
тірілтуге негізделген саяси идеологияның дєстүрлі үлгісі бізге мүлде
ќабыспайтынын менің сан мєрте ескертуіме тура келді. Түрлі трай-
балистік көзќарастар мен пікірталастардың ќауіптілігі маған сол
кезде-аќ түсінікті еді. Сондыќтан он бес жыл бойғы менің іс
жүзіндегі саяси ќызметім кез келген трайбалистік пиғылдың жо-
лын кесуге бағытталып отырды.
Солай дей тұрғанмен, саяси идеология ретіндегі дєстүршілдік
ру-тайпалыќ ќайшылыќтардың күрт күшеюіне амалсыз єкеле жат-
ты. Єлі есімде, 1993 жылы жас саясатшылардың бір тобы маған
ќазаќ ќоғамындағы трайбализм тетіктеріне жєне оның мемлекет
болашағына тигізетін ыќпалы жөнінде баяндама алып келді. Баян-
дама аса байыпты түрде єзірленіп, онда  ыќтимал перспективалар
егжей-тегжейлі түсіндірілген екен. Алайда мен оны бір шетке
ысырып ќойдым да, үнемі мониторинг жүргізу арќылы проблема-
ны зерттеудің ќажеттігін, біраќ ќазір ќоғамды дүрліктірудің, єсіре-
се осыған байланысты ќоғамдыќ пікірталастарды тудырудың ке-
регі жоќтығын айттым. Уаќыт менің айтќанымның дұрыстығын
көрсетті.
Либералдыќ идея  жөніндегі жағдай ќиындау еді. 1990 жыл-
дардың бас кезінде либералдыќ идея элита өкілдерінің көпшілігіне
барлыќ аурудан айығудың еміндей болып көрінген. Мемлекет ќай-
раткері ретінде маған соншама тез сенгіштіктің ќажеті жоќ еді.
Иє, либералдыќ идея Батыстың єлемдік саясат теориясы мен тєжіри-
бесіндегі ең єйгілі єрі көрнекі үлестерінің бірі жєне планетаның

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
23
тұтастай аймаќтарында үстем саяси идеология болатын. Деген-
мен, сол кезде-аќ батыстыќ либералдыќ идеологияны Ќазаќстанға
ќарапайым тєсілмен ауыстыру кезінде оны іске асырушылар – кең
мағынада, соның ішінде саяси мағынада – мєдениет сынды ќұбы-
лыспен ќаќтығысатыны түсінікті болды. Оның сипаты мен мұрат-
тарын лезде өзгертуге болмайтын еді. Саяси мєдениеттің тұрпа-
тын біртіндеп, өркениеттілік єдіспен наќты реформалар негізінде
түбегейлі жаңарту ќажет еді.
Бұл айтылғандардың бєрі сонау 1993 жылы болғанын еске
сала кетейін. Бүгінде бұл сипаттаулардың бірде-бір сөзін өзгерту-
ге болмас еді. Біздің бағыттардың жүйесі соншалыќты айќын бо-
лып ұсынылды. Бұл өте ыќшамдалған бағдарлама еді. Саяси жєне
экономикалыќ салаларда төрт бағыт жєне идеялыќ біріктіру сала-
сында да төрт бағыт болды. Мен сол кезде жария етілген бағыт-
тарды өзгерткенім жоќ. Ал енді осының төрелігін өздеріңіз айтып
көріңіздер.
Бірінші. Формальді-ќұќыќтыќ тєуелсіздіктен наќты тєуелсіздік-
ке ауысу міндеті ќойылды. Екінші. Бұл кезеңде мемлекеттілікті
нығайту стратегиялыќ бағыт болып таңдалды. Бізде мемлекеттілік
атрибуттары енді ғана пайда болған еді. Үшінші. Жүйелі жєне
кең көлемді экономикалыќ реформалар бағыты таңдап алынды.
Төртінші. Сыртќы экономикалыќ єріптестерді таңдаудағы прагма-
тизм жєне тұтастай прагматикалыќ сыртќы саясат.
Идеологиялыќ жаңарудың мєн-мағынасы мынадай төрт бөліктен
тұрды. Біріншіден, ұлтаралыќ келісім. Біз бұл идеяны кейінгі жыл-
дары тамаша жүзеге асырдыќ. Екіншіден, ішкі ұлттыќ бірлік. Біз
ру мен жүз, аймаќтар жєне басќа да аумаќтыќ бірліктер бойынша
ќазаќтардың өздерінің жікке бөлінушілігін болдырмауға ќол
жеткіздік. Көптеген елдер үшін, бүгін біз көріп отырғандай, бұл
тек актуальды ғана емес, ќайта ќатаң саяси проблема түрінде
саќталып келеді. Үшіншіден, ќазаќстандыќ ќоғамды жаңғырту
идеологиясы жария етілді. Азаматтыќ ќоғам институттарын, көппар-
тиялылыќты, тєуелсіз аќпарат ќұралдарын, үкіметтік емес ұйым-
дарды ќұру – осының бєрі жаңартылған идеология жүйесіне кірді.
Аќыр соңында біз діни ќозғалыстар єлеуетін де дұрыс бағаладыќ
жєне діни төзімділік пен дін ұстанушылар бостандығы ќажеттігін
ќағида етіп алдыќ.
Бұл ережелердің бєрі де уаќыт сынынан сүрінбей өтті.

24
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Президент Меморандумы, 1994 жыл
Алғашќы табыстарға ќарамастан, єлі де шешімін таппаған көпте-
ген проблемалар жинаќталып ќалған еді. Мені ерекше алаңдатќан
соның бірі –  адамдардың болып жатќан өзгерістерді ќабылдамауы
болды. Экономиканың ќатаң ќұлдырауы мен дағдарысы жағдай-
ында мен Жоғарғы Кеңестің отырысында «Президенттік Меморан-
дум» деген атпен мєлім болған Ќазаќстан Республикасы Жоғарғы
Кеңесіне Жолдаумен шығып сөйледім. Ондағы басты маќсат мем-
лекеттік биліктің жоғарғы эшелоны, сондай-аќ саяси партиялар
мен бірлестіктер Ќазаќстанда ќалыптасќан ахуалға наќтылыќпен
ќарап, дұрыс ќорытынды шығарса жєне аќыр-соңында келісіп єрі
сындарлы жұмыс істесе деген ой болды. Бұл тєуелсіздіктің үшінші
жылы еді, халыќќа енді өткенге ќайтып оралуға болмайтынын
ашыќ айту керек болды.
1994 жыл көптеген аспектілерде бетбұрыс жылы болды. Мемо-
рандум аќша-несие жєне банк жүйелерін түбегейлі реформалау-
ды көздеді. Елімізде жарты жылдан бері ұлттыќ валюта ќолданы-
лып жатќан. Келесі батыл ќадам теңге бағамын тұраќтандыру мен
жойќын инфляцияны ауыздыќтауға бағытталды. Мемлекет ќалып-
тасќан дағдарыс жағдайынан шығудың жалғыз ғана жолы ретінде
ќаржыны тұраќтандыруға жетуді негізгі міндет етіп ќойды.
Біз азаматтарымызға мемлекет өзінің барлыќ шығындарын, бұған
ќоса түрлі тікелей жєне жасырын дотацияларын, субсидияларын,
сондай-аќ мемлекеттік органдарды ұстаудың шығындарын ќысќар-
татынын тура айттыќ. Үкіметтен бюджеттік кірістер мен шығыс-
тарды ќатаң баќылау талап етілді. Экономиканың жекелеген сала-
лары мен тармаќтарының пайдасын көздеп немесе оларға ќысым
жасап ыќпал етушілік атаулының жолы кесілді. Мемлекеттік бюд-
жет мемлекеттің саяси ќұралы болып табылатыны, оның корпора-
тивтік, аймаќтыќ жєне басќа да мүдделер үшін талан-таражға
салынбайтыны мемлекеттік деңгейде мєлімделді. Үкімет үшін екінші
бір маңызды маќсат – көлік, энергетика жєне минералдыќ ресурстар
секілді түйінді салаларға шетелдік ірі инвестицияларды барынша
көбірек тарту болды. Бұл кезеңдегі тағы бір елеулі оќиға Ұлттыќ
Банктің Жоғарғы Кеңес пен Үкіметке тєуелсіздігі болды.
Дєл осы уаќытта мемлекеттік аппаратты ќысќарту жөнінде
бұрын-соңды болып көрмеген шаралар жүргізілді. Кеңес өкіметі
кезінде облыстар мен аудандар санын көбейту үшін орталыќтан
аќша ќағу сєнге айналған еді. Бұл мемлекеттік шенеуніктер санын
тым ұлғайтып жіберді. Республиканың бірінші басшысы Саяси
Бюроның мүшелігінен үміткер болу үшін, Украинадағы секілді,

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
25
облыстардың санын кемінде 20-ға жеткізу ќажет болатын. Бізде
олардың саны 19-ға жеткізілген. Кезекте 20-шы облыс тұр еді
Біраќ оған үлгермеді.
Осының бєрі дотациядағы облыстар мен аудандар санын ұлғайт-
ты. Біраќ та олар экономикалыќ єлеуеті жағынан да, адам саны
жағынан да ќойылған талаптарға сай келмеді. Есесіне єр облыста,
єр ауданда биліктің барлыќ ќұрылымы болды: обком, облатком,
облыстыќ сот, облыстыќ ІІБ, облыстыќ халыќќа білім беру бөлімі,
облыстыќ денсаулыќ саќтау бөлімі жєне солардың аудандыќ
бөлімшелері. Мұндай бюрократтыќ жеті басты айдаћар кез келген
жаңалыќты немесе бастаманы оң көрмеді. Дєл сол себепті єкімшілік
реформа біз жария етіп, ќолға алған реформалар шеңберіндегі
алғашќы ќадамдардың бірі болды.
1994 жылы оңтайландыруды жүргізудің есебінен біз 19-дың
орнына 14 облыс жєне 230-дың орнына 169 аудан ќұрдыќ. 25 мың
ќызметкер ќысќартылып, миллиондаған теңгенің ќаржысы үнем-
делді, мұның бєрі зейнетаќы мен еңбекаќыны төлеуге жұмсалды.
Сол бір Ресейдің өзінде біздің реформадан кейін, тек он жылдан
соң ғана, осыған ұќсас єкімшілік реформалауды жүргізуге алғашќы
талпыныстар жасалды.
Біз еңбек адамына, өз салыќтарының есебінен соншама бастыќ-
ты асыраудың ќажеті ќанша деген ќарапайым ќисынды басшы-
лыќќа алдыќ. Жарайды, егер де оларды ұстауға облыстың кірісі
жетіп жатса бір сєрі. Жоќ, бізде оған керісінше, өзін-өзі ќамтама-
сыз ететін облыстар есебінен аќша аударуға тура келіп отырды.
Өздерінің жылы орнынан айырылған шенеуніктер, єрине, менің
бұл шешіміме ќарсы болды. Осыны пайдаланған кейбір саясатшы-
лар мұны єдейі өз маќсатына жарату үшін, облыстар мен аудан-
дарды ќайта ќұруға шаќырды. Бұл мєселелердің барлығын тек өзі
отырған креслосы мен жылы орнынан айырылғандар ғана көтеріп
жүргенін жұрттың ұғынуы керек. Тұрмыстың бүгінгі жаќсара түсуі
бізді босаңсытпауы тиіс. Мемлекеттік аппарат пен оның шығында-
рын ұлғайтуға жан сала азғырушылыќ дєл осындай үлкен кірістердің
уаќытында пайда болады. Менің ойымша, мемлекет одан єрмен
ќарай да бұл шығындарды өз баќылауында ұстауға ұмтылуы ке-
рек. Біз єкімшілік реформаларды єлі аяќтағанымыз жоќ. Олар бізді
єлі де алда күтіп тұр.
Төленбеген өтемдер дағдарысын еңсеру кєсіпорындарды «ауру»
жєне «сау» деп бөлу тетіктерін іске ќоспай мүмкін болмады. Єлсіз
кєсіпорындардан оларды ќайта ќұру немесе банкротќа ұшырату
жолымен ғана ќұтылу көзделді.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру үрдісі єлеуетті
меншік иелерінің тобын ќұруды, сондай-аќ бағалы ќағаздар на-

26
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
рығы мен оның ішкі ќұрылымын ќалыптастыруды талап етті. Ќұќыќ
реформаларын жүргізу міндеті жеке ірі блок болып тұрды. Оған
реформаның экономикалыќ блогының «тіреуіші» жєне олардың
пєрменді жүргізілуі үшін өзінше локомотив болу рөлі берілді.
Біраќ еліміз үшін аса ќиын сол кезеңде ќоғамдағы психология-
лыќ ахуалдың тепе-теңдігін саќтау ең басты мєселе болды. Өкінішке
ќарай, кейбір популистер жуыќ арада тамаша жаќсылыќтар жа-
саймыз деп дємелендірді, ал кейбіреулер алдымызда апат күтіп
тұр деп сєуегейсіді. Алайда тек шыншыл ұстаным ғана єділ болуы
мүмкін еді. Мен депутаттарға осыны жеткізуге тырыстым.
«Егер біз өз отанымыздың нағыз патриоттарымыз десек,
егер шынында дағдарыстан шыќќымыз жєне халыќќа жаќсы өмір
бергіміз келсе, біз ќиындыќтарға баруымыз жєне оларға шыда-
уымыз керек. Осыдан 50 жыл бұрын, нацистік Германияға ќарсы
соғыс кезінде, Ұлыбританияның Премьер-министрі Уинстон Чер-
чилль өз халќына жолдаған үндеуінде: «Бұл барлығымыздан
ќұрбандыќты талап ететін ауыр да ќиын соғыс болады, біраќ
бізде басќа таңдау жоќ» деп турасын айтты. Ол жеңіс үшін
соғыста ауыр ќайғы мен азап шегу ќажет болатынын халыќ-
тан жасырмады. Ќазаќстан саяси тєуелсіздігін алды. Біраќ біз
енді экономикалыќ дербестігіміз үшін күресудеміз. Сондыќтан
да мен Сіздерге аќтарыла ашыќ айтамын, Ќазаќстан азамат-
тарының тікелей єрќайсынан, бірінші кезекте Сіздер мен бізден
анағұрлым артыќ күш салу талап етіледі».

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: