Дерек көзі: Ќазаќстан Республикасы

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
69
басшылыќќа ала отырып, «Президент пен Ќазаќстан Республикасы
Жоғарғы Кеңес төрағасының ќарсылыќтары ќабылданбасын жєне
Конституциялыќ соттың 1995 жылғы 6 наурыздағы ќаулысы күшінде
ќалдырылсын. Ұйғарым шағым беруге жатпайды» деген аныќтама
берді.
Осы шешімге ќарамастан, Жоғарғы Кеңес 11 наурызда «Кон-
ституцияға өзгерістер жєне ќосымшалар енгізу туралы» Конститу-
циялыќ Заң жєне «Конституциялыќ соттың ќызметін тоќтата тұру
туралы» ќаулы ќабылдады. Біраќ бұл ќұжаттар енді заң тұрғысы-
нан да, кєдімгі дұрыс аќыл-ой тұрғысынан алғанда да Конституция-
лыќ соттың шешімін өзгерте алмайтын еді. Конституциялыќ сот
шығарған шешімге байланысты мен Конституциялыќ сотќа жоға-
рыдағы ќаулының ќұќыќтыќ салдары жөнінде сұраныс жасадым.
Менің сұранысымда мыналар болды:
«Ќазаќстан Республикасы Конституциялыќ сотының азамат-
ша Т.Г. Квятковскаяның талабы бойынша ќабылданған 1995 жылғы
6 наурыздағы ќаулысының күшіне енуіне байланысты мына мєсе-
лелерге түсініктеме беруді сұраймын: Конституциялыќ сот-
тың бұл ќаулысы 1994 жылы 7 наурызда өткен Ќазаќстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің сайлауын Конституцияға сєйкес
емес деп тани ма, сондай-аќ сонда сайланған Жоғарғы Кеңес
депутаттарының өкілеттілігін Конституцияға сєйкес емес деп
тани ма; егер Ќазаќстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі депу-
таттарының өкілеттілігі Конституцияға сєйкес келмесе, онда
заңнамалыќ сипаты бар шешімдерді кім ќабылдауға ќұќылы;
Конституциялыќ соттың шешімі 1993 жылы 10 желтоќсанда
ќабылданған «Ќазаќстан Республикасы Президенті мен жергілікті
єкімшілік басшыларына уаќытша ќосымша өкілеттіліктер беру»
туралы Ќазаќстан Республикасының Заңы єлі де күшін саќтай-
ды деп тани ма?».
Дерек көзі: Ќазаќстан Республикасы
Президентінің Мұрағаты
Конституциялыќ сот 11 наурыздағы ќосымша аныќтамасын-
да мен ќойған сауалдарға түсініктеме берді. Осы аныќтамаға
байланысты ел Парламентінің конституциялыќ еместігі туралы
факты, басќаша айтатын болсаќ, оның ќызметінің заңсыздығы
мойындалды.

70
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Сонымен бірге, Президентке заң сипатындағы шешімдерге ќабыл-
дауға ќұќыќ беретін  «Ќазаќстан Республикасы Президенті мен
жергілікті єкімшілік басшыларына уаќытша ќосымша өкілеттілік-
тер беру туралы» 1993 жылғы 10 желтоќсанда ќабылданған Заң
ќайтадан күшіне енді. Бұл заңның күші жаңа конституцияны ќабыл-
дағанға дейін саќталатын болды. Осы кезеңде заңдыќ күші бар, ең
бастысы экономикалыќ салада елдегі реформаның ќарќынын есе-
леп арттырған жєне даму бағытымызды наќтылап аныќтауға көмек
берген мемлекет өмірінің барлыќ негізгі жаќтары бойынша жалпы
алғанда Президенттің 140 жарлығы шыќты.
Дєл осы уаќыттарда Президенттің «Жер туралы», «Жер ќой-
науы жєне жер ќойнауын пайдалану туралы», «Мұнай туралы»,
«Шетел инвестициялары туралы» жєне т.б. жарлыќтары шыќќан
еді. Өзінің идеологиясы бойынша нарыќтыќ сипатта болған осы
бір заңдар топтамасы экономиканы реформалауды елеулі түрде
жеделдетті. Жекелей алғанда, олар экономиканы ырыќтандыруға,
мемлекеттің монополиясынан шығаруға, еркіндікке жєне
кєсіпкерлікті ќолдауға бағытталды. Уаќытында болған сєтті ре-
формалардың нєтижесінде ТМД елдерінің ішіндегі ең үздік, ха-
лыќтың үлкен сеніміне ие болған ќос деңгейлі банк жүйесі ќалып-
таса бастады.
Бүкіл елде ашыла бастаған коммерциялыќ банктердің кең жүйесі,
өз орайында, жеке кєсіпкерліктің дамуында шешуші рөл атќарды.
Заңнамалыќ түрде бекітілген кепілдіктердің араласуымен елге ірі
шетел капиталын тартудың жағдайы жасалды. Жер ќойнауының
байлыќтарын пайдалану жөнінде халыќаралыќ ірі жобаларды іске
асыру үшін елдің тартымдылығы артты. Ал бұл біздің мыңдаған
азаматтарымызды жұмысќа тартуға жєне мемлекет бюджетіне
ќаржы түсіруге мүмкіндік берді.
Конституциялыќ соттың шешімдерін басшылыќќа ала отырып,
мен сол күні-аќ, «Ќазаќстан Республикасы Конституциялыќ соты-
ның 1995 жылғы 6 наурыздағы ќаулысынан туындайтын шаралар
туралы» Жарлыќќа ќол ќойдым. Осы Жарлыќтың негізінде депу-
таттардың ќызметке орналасуына көмек көрсету, Жоғарғы Кеңес
мүліктерін саќтауды ќамтамасыз ету, Ќазаќстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесі ќызметінің тоќтатылуына байланысты басќа да
мєселелерді шешу үшін мемлекеттік комиссия ќұрылды.
Парламент өкілеттілігінің Конституцияға сєйкес болмауы сол
заңсыз Жоғарғы Кеңестің ќатысуымен ќұрылған үкімет
өкілеттілігінің де конституцияға сєйкес еместігін көрсететін еді.
Сондыќтан  үкімет 11 наурызда орнынан түсуді сұрады, оны мен

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
71
ќабыл еттім. Осымен ќатар Орталыќ сайлау комиссиясының тара-
тылуы да ќабылданды. Конституцияға жєне «Ќазаќстан Республи-
касы Президенті мен жергілікті єкімшілік басшыларына уаќытша
ќосымша өкілеттіліктер беру туралы» Заңға сєйкес, мен Єкежан
Ќажыгелдинді премьер-министр етіп тағайындап, оған ќысќа мер-
зімде жаңа Үкіметтің ќұрамы туралы ұсыныс беруді тапсырдым.
Сол күндердегі оќиғалар біздің ќоғамдағы тұраќтылыќќа жєне
шиеленістерді шешуде ќұќыќтыќ принциптерді ќалтќысыз ұста-
нуға деген талпынысымызды тағы да бір дєлелдеді. Мұны кейін-
нен халыќаралыќ ќауымдастыќтың өкілдері де талай рет атап көрсет-
кен болатын.
«Бұл – демократияның салтанат ќұруы. Өкіметтің барлыќ
тармаќтары өз ќызметін атќарғандыќтан ешќандай дағдарыс
болған жоќ. Конституциялыќ сот сайлаудың заңсыз өткендігі
туралы ќорытындыға келу үшін жеткілікті мөлшерде саќтыќ
пен пайымдылыќ танытты...
Біз сіздің Конституциялыќ сотыңыздың шешімін ќұрмет-
тейміз. Ќазаќстанда демократияның едєуір орныќќандығын бүгін
бүкіл дүние жүзі түсініп отыр. Сіздер бұның бєрінен өте бай-
ыпты жєне байсалды өттіңіздер, сондыќтан да дағдарысќа
ұшырамадыңыздар... Бұл ТМД мемлекеттері ғана емес, тіпті
АЌШ-ты ќоса, өзін демократиялыќ елміз деп санайтын басќа
мемлекеттер үшін де жаќсы үлгі болып табылады. Ќазаќстан
демократияның шєкірті емес, ұстазы ретінде көріне алды. Бұл
үшін барлыќ ќазаќстандыќтар маќтануы керек. Ќазаќстанды
АЌШ-тың да маќтаныш тұтатын жөні бар... Соңғы оќиғалар...
Конституцияға ќұрмет көрсете алған Сіздің басшылығыңыз-
дың да саяси беделін көтеріп тастады».
Ќазаќстан Республикасындағы АЌШ
елшісі У. Кортнидің сұхбатынан.
ЌР Президентінің Мұрағаты
Осы жерде кейбір депутаттардың Конституциялыќ соттың ше-
шіміне ќарсы тұруға єрекет жасағандарын айта кетуіміз керек.
Бұдан 1993 жылғы ќазандағы Ресей оќиғаларын ќайталауға
ұмтылу аныќ байќалды. Біздің де депутаттар ресейлік єріптестері
сияќты кабинеттерді басып алып, түнде ғимаратта ќалып, пикет-
тер ұйымдастырды. Біраќ халыќ бұлардың ешќайсысын да ќолда-
мады, сөйтіп шиеленіс сєтті шешілді.

72
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Барлыќ айтылған сындарға ќарамастан, мен Жоғарғы Кеңестің
кеңестік дєуірден кейін ќызмет жасаған екі шаќырылымы да, біздің
барлығымыз үшін, сол кезде басталған ќоғамды демократияланды-
рудың мектебі болды деп есептеймін. Бұл – мємілеге келудің де
үлкен бір мектебі еді.
Конституция жобасын єзірлеу жөніндегі жұмыс
Жоғарғы Кеңес легитимді емес деп танылғаннан кейін, жаңа
Конституция єзірлеу жұмысын енді созуға болмайтыны аныќ бол-
ды. Елде не Парламент, не Үкімет болмаған жағдайда, мен үшін
Ќазаќстан халќының тікелей ќолдауын алу аса маңызды еді. Осы
кезде Ќазаќстан халыќтарының Ассамблеясы Президенттің
өкілеттілігін ұзарту туралы бүкілхалыќтыќ референдум өткізуге
ұсыныс жасады. Бұл мєселенің дұрыс шешілуі халыќтың саяси
жєне экономикалыќ реформаларды тереңдету бағытындағы курсты
ќолдаумен пара-пар еді. Оќиғалардың одан єрі өрістеуі бұның
дұрыс шешім екендігін көрсетті. 1995 жылы 25 наурызда «1995
жылы 29 сєуірде республикалыќ референдум өткізу туралы» №2152
жарлыќ шыќты. Онда былай делінген еді:
«Бүкілхалыќтыќ дауыс беру Ќазаќстан Республикасындағы
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы ретіндегі халыќтың
ең жоғарғы ерік-ќалауын білдіруі болып табылатынына сүйене
отырып, Ќазаќстан халыќтары Ассамблеясының үндеуін ескере
отырып жєне Ќазаќстан Республикасы Конституциясының 78
бабын, сондай-аќ «Ќазаќстан Республикасының Президентіне
жєне жергілікті єкімшіліктердің басшыларына уаќытша ќосым-
ша өкілеттіліктер беру туралы» Ќазаќстан Республикасы За-
ңының 3 бабын басшылыќќа ала отырып, ќаулы етемін:
1. 1995 жылы 29 сєуірде республикалыќ референдум өткізілсін.
2. Республикалыќ референдумға:
«1991 жылы 1 желтоќсанда бүкіл халыќ болып сайлаған
Ќазаќстан Республикасының Президенті Н.Є. Назарбаевтың
өкілеттігін 2000 жылғы 1 желтоќсанға дейін ұзартуға келі-
сесіз бе?», – деген сұраќ ќойылсын
Дерек көзі: Ќазаќстан Республикасы
Президентінің Мұрағаты

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
73
Ќазаќстандыќтардың елімізді одан єрі ќайта ќұру жолындағы
курсты ќолдайтынын референдумның нєтижесі нанымды түрде
көрсетіп берді. Президенттің өкілеттігін ұзарту туралы референ-
думның Орталыќ комиссиясы 1995 жылғы 29 сєуірде дауыс бе-
рудің ќорытындысын шығарды. Ол мынадай болды: референдумға
ќатысу үшін тізімге енгізілген 9 110 156 азаматтың дауыс беруге
ќатысќаны – 8 309 637 адам, немесе 91,21%. Дауыс беруге ќатыс-
ќан азаматтардың 7 932 834-і өкілеттікті ұзартуды жаќтады, олар
– жалпы дауыс бергендердің 95,46 пайызы.
Бүкілхалыќтыќ ќолдау алғаннан кейін жаңа Конституцияның
жобасын жылдам жасауға болатын еді. Наурыздағы оќиғалар оны
жылдам ќабылдаудың ќажеттігін тағы бір көрсетіп берді. Сол кез-
де аса күрделі ахуалдан шығудың ќұќыќтыќ негіздері табылған
еді. Біраќ мұндай төтенше шараларға үнемі бара беруге болмайды.
Сондыќтан осындай оќиғаларды болдырмаудың наќты кепілдері
ќажет болды.
1995 жылдың көктемінде мен Б. Мұхамеджанов пен К. Колпа-
ковты Єділет министрі Н. Шєйкеновтың басшылығында өзім ұсын-
ған жобамен жұмыс істеуге шаќырдым. Екеуі де кезінде 1993
жылғы Конституцияның жобасымен белсенді жұмыс жасаған еді,
сондыќтан оларға сол конституцияның барлыќ кемшіліктері де,
Жоғарғы Кеңестің ќысымымен біз амалсыз барған ымыра да белгілі
болатын. Біздің алдымызда єсері єлдеќайда мол, соның негізінде
осы заманғы, нағыз демократиялыќ мемлекетті ќұруға мүмкіндік
беретін Конституцияны жасау міндеті тұрды. Кейінірек, жоба дайын
болғанда, 1995 жылы 22 мамырда Президенттің ќаулысымен оны
талдау жєне сараптау үшін Сараптамалыќ-консультативтік кеңес
ќұрылды. Бұл Кеңеске 12 адам кірді. Шєйкенов жұмыс тобына
заңтану саласының корифейлері Юрий Басинді, Ѓайрат Сапарға-
лиевті жєне Майдан Сүлейменовті тартты. Сонымен жұмыс тобы-
ның ќұрамына мыналар кірді:
Ќазаќстан Республикасы Президенті жанындағы
Сараптамалыќ-консультативтік кеңес тобының ќұрамы
Басин Ю.В.
Єділет министрлігі Ќазаќ мемлекеттік заң
институтының профессоры, заң ғылымда-
рының докторы;
Ким В.А.
ЌазМҰУ мемлекеттік ќұќыќ кафедрасының
меңгерушісі, заң ғылымдарының докторы;

74
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Колпаков К.А.
Ќазаќстан Республикасы Президентінің
Жоғарғы Кеңестегі жеке өкілі, заң ғылым-
дарының кандидаты;
Котов А.К.
Єділет министрлігі Ќазаќ мемлекеттік заң
институтының Жеке ќұќыќ ғылыми-зерт-
теу орталығы директорының орынбасары,
заң ғылымдарының докторы;
Мұхамеджанов Б.Є. Ќазаќстан Республикасы Президенті аппа-
ратының Заң шығару бастамашылығы жєне
ќұќыќтыќ сараптау бөлімінің меңгерушісі;
Нұрпейісов Е.К.
Єділет министрлігі Ќазаќ мемлекеттік заң
институтының ректоры, заң ғылымдары-
ның кандидаты;
Сапарғалиев .С.
Мемлекет жєне ќұќыќ институтының ди-
ректоры, Ќазаќстан Республикасы ҰЃА-ның
мүше-корреспонденті;
Сүлейменов М.К.
Єділет министрлігі Ќазаќ мемлекеттік заң
институтының жеке ќұќыќ ғылыми-зерт-
теу орталығының директоры, Ќазаќстан
Республикасы ҰЃА-ның мүше-корреспонденті
(ғылыми жетекші);
Шєйкенов Н.А.
Єділет министрі, заң ғылымдарының док-
торы.
Келісім бойынша мына ќұрамда шетелдік сарапшылар аныќтал-
ды:
Алексеев С.С.
Ресей Федерациясы Зерттеу орталығының
ғылыми кеңесінің төрағасы;
Жак Аттали –
Францияның Мемлекеттік Кеңесінің ке-
ңесшісі;
Роллан Дюма
Францияның Конституциялыќ Кеңесінің
төрағасы.
«Ќазаќстан Республикасы жаңа Конституциясының
жобасы бойынша Ќазаќстан Республикасы Президенті
жанындағы Сараптамалыќ-консультативтік кеңес
туралы» 1995 жылғы 22 мамырдағы №2292 ќаулыдан

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
75
Мен жұмыс тобының алдына: өте ќысќа мерзімде Конституция-
ның түпкілікті нұсќасына негіз бола алатын келісілген жобаны
дайындау міндетін ќойдым.
Мен ағымдағы міндеттерінен уаќытша босатќан жұмыс тобы-
ның мүшелері «Алатау» санаториіне орналасып, жұмысќа кірісіп
кетті. Оларға мүдделік ќысым жасалмауы үшін мен олардың жоба
туралы ешкіммен талќылау жасауына тыйым салдым. 1993 жылғы
Конституцияны жасауда мұндай ќысымнан ќашып ќұтылу мүмкін
болмаған еді. Ол кезде, оны жасауға ќатысќандардың єрќайсысы
Негізгі Заңды өздері атќарып отырған лауазымдарына ќарай ыңғай-
лап жіберуге: депутаттар – өкілеттілікті заң шығару билігіне,
үкіметтік шенеуніктер – атќару билігіне көбірек беруге тырыс-
ќан-ды. Бірен-сарандары ғана ќұжатты өздері үшін емес, елдің
болашағы үшін жасау керектігін ойлаған.
Жұмысшы тобы жобаны жасауға кіріспес бұрын, басќа ел-
дердің – ТМД елдері мен алыс шетелдердің ондаған конституция-
ларын зерттеп алды. Басты бағдар ретінде тек ќана Батыс елдері
демократиясының тєжірибелері ғана емес, сол сияќты Азия ел-
дерінің тєжірибелері де есепке алынды. Мұның өзі бұдан бұрынғы
Негізгі Заңды жасағанда жіберілген ќателерді ќайталамауға септігін
тигізіп, жаңа Конституцияның сапасына жағымды ыќпал етті.
Сол кезеңде мен екі апталыќ демалысќа кеттім де, бұрыныраќ
айтќанымдай, осы уаќыттың ішінде 20 елдің конституциясын оќып
шығып, солардың кейбір негізгі ережелерін конспектілеп алдым.
Кейін біз екі жобаны байланыстырдыќ.
Егер де ќазіргі ќолданыстағы Конституцияны талдайтын бол-
саќ, онда ол Француз Республикасының Конституциясына жаќын
болып көрінер еді. Біраќ бұл бір ќарағандағы ғана єсер болатын.
Мен жұмыс тобы мүшелерінің алдына, кім болса да ешкімнің
Коституциясын көшіріп алмау, ќайта басќа елдердің тєжірибе-
лерін талдау негізінде, өз еліміздің сұраныстарына мейлінше жауап
беретін Негізгі Заңның жобасын жасау міндетін ќойғанмын. Сон-
дыќтан да біздің Конституцияның барлыќ ережелерінен ќазаќ-
стандыќтардың діліне, біз бағдарлама ретінде ұстанатын ќазаќ
халќының өткендегі дєстүрлеріне сєйкес келетін, біздің ќазаќ-
стандыќ ќолтаңбамыз, біздің өзіміздің «Меніміз» көрініп тұратын
болды.
Уаќыт ќыса бастады, жұмысшы тобының єуелі жобаны жасап
болып,  содан кейін оның кейінгі талќылауын күтуге мұрсат ќал-
мады. Санаторийге күнделікті келіп, жұмысшы тобының мүше-

76
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
лері жасаған жұмысты талдап отыруыма жєне бірден түзетулер
енгізуіме тура келді.
Болашаќ Негізгі Заңның єрбір тұжырымы көптеген нұсќаларда
жасалып, мұќият талќыланды. Еліміздің болашағын аныќтайтын
маңызды ќұжатты дайындау жүріп жатќандыќтан, барлыќ фак-
торларды, барлыќ көзќарастарды есепке алу жєне олардың ішінен
бірден-бір дұрысын таңдау ќажет болды. Мен жұмыс тобының
єрбір мүшесінің өз пікірлерін шешім ќабылдағанға дейін бүкпесіз
айтуына, ашыќ таласуына ынталандырдым, ал одан кейін соның
бєрін жылдам ресімдеп, єрі ќарай жылжу ќажет болды.
Айтыс жобаның бірінші баптарынан-аќ басталып кетті. Мен
барлыќ пікірлерді тыңдап алатынмын, сосын барып ќана єрбір бап
бойынша соңғы шешім ќабылданатын. Кейде кешкі талќылау ба-
рысында, ортаќ бір пікірге келу мүмкіндігі бола бермейтін кезде,
мен шешімге келуді таңертеңге ќалдыратынмын, ал одан кейін
бұларға даулы баптың жасалып біткен нұсќасымен келетінмін.
Сонымен бірге мен єрќашанда дайын баптың редакциясы басќаша
емес, неге дєл осылай болғанын дєлелді түрде түсіндіретінмін,
шетел конституцияларынан мысалдар келтіретінмін.
Менің бір ұсынысым – Республика ќызметінің іргелі принцип-
терін Конституцияның бірінші бабында бекітіп беру ќажеттілігі
туралы болды. Бұл ұсыныс мені мемлекеттік саясаттың ең негізгі
басымдыќтары Негізгі Заңда аныќталуы тиіс деген пікірге єкелген,
өзімнің көп жылдыќ ой-толғаныстарымның жемісі еді. Менімен
бірге жұмыс істеген заңгерлер басында бұған ќарсы болды, олар
бұл принциптер – заңдыќ ќағидаларға жатпайды, ал Декларация-
дан өзгеше тікелей іс-ќимылдың заңдыќ ќұжаты болып табылатын
Конституцияда ондайлар болмауы керек деп есептеді.
Соған ќарамастан, ќызу таластардан кейін мен жобаға осы
принциптерді ќалайда енгіздірттім. Оған жататындар: ќоғамдыќ
келісім жєне саяси тұраќтылыќ, бүкіл халыќтың игілігі үшін эко-
номикалыќ даму, ќазаќстандыќ патриотизм, мемлекет өмірінің аса
маңызды мєселелерін демократиялыќ єдістермен, оның ішінде Рес-
публикалыќ референдумда немесе Парламентте дауыс беру арќы-
лы шешу. 1993 жылғы Конституцияда мұндай принциптер тіптен
де болмаған еді, сондыќтан ол көп жағдайда мемлекеттің саясатын
кездейсоќтыќ пен болжаусыздыќќа ұрындыратын. Іргелі принцип-
тер – бұл біз ќандай да болмасын реформаларды іске асырсаќ та,
ең басында таңдап алған жолдан ауытќыттырмайтын бағдарлар
болып табылады.

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
77
Олар Негізгі Заңның рухын көрсетеді, оның барлыќ ќалған
ережелерін соған сєйкес түсініп, талќылау керек. Одан кейінгі
тєжірибелер аталған принциптерді Конституцияда бекітіп берген
шешімдердің дұрыстығын көрсетіп берді.
Бұрынғы нұсќадан көптеген түбірлі айырмашылығы бар елдің
жаңа Конституциясының сұлбасы бірте-бірте көрініс бере бастады.
1993 жылғы Конституцияда Ќазаќстан демократиялыќ мемлекет
болып табылады деп айтылған. Алайда бұның бєрі ниет ќана
екендігі, ал нағыз демократияның ауылы єлі алыс жатќаны кімге
болса да белгілі болатын. Сонымен ќатар Ќазаќстанның тек де-
мократиялыќ ќана емес, сонымен бірге ќұќыќтыќ жєне єлеуметтік
бағдары бар мемлекет болуы туралы мєселе тұрды. Бұған жетудің
өзі алда тұрған міндет еді.
Сондыќтан да жаңа Конституцияға «Ќазаќстан Республикасы
өзін демократиялыќ, зайырлы, ќұќыќтыќ жєне єлеуметтік мемле-
кет ретінде орныќтырады» деп жазу ұйғарылды. Бұл дегеніміз
Ќазаќстанның осындай мемлекетті ќұру жолымен жүріп бара
жатќанын көрсетуші еді.
Жаңа Конституцияда басќарудың түрі туралы мєселені түпкілікті
шешудің төтенше маңызы болды. 1993 жылғы Конституцияда бұл
мєселеге наќты жауап болмаған еді. Ол Конституция Ќазаќстанды
республика деп жариялағанымен, оның наќ ќандай екенін аныќ-
тап көрсетпеді. Ол кезде Ќазаќстанда президенттік жєне парла-
менттік республиканың екеуінің де белгілері бар еді. Бір жағынан,
Президент мемлекет Басшысы болып табылды. Екінші жағынан,
Конституцияның ќұрылымында Жоғарғы Кеңес туралы тарау Пре-
зидент туралы тараудың алдында тұрды, мұның өзі мемлекеттік
иерархияда жоғарғы өкілетті органның белгілі дєрежеде үстемдігін
көрсетті. Бұл Конституцияның кейбір басќа да ережелерінде де
көрініс берді: мысалы, Конституциялыќ ќұрылыстың негіздері ту-
ралы төртінші ережеде Ќазаќстанның бүкіл халќының атынан сөйлеу
ќұќығы тек ќана Жоғарғы Кеңес пен Президентке тєн деп көрсе-
тілген (яғни, Жоғарғы Кеңес бірінші орында көрсетілген). Сол
сияќты, Жоғарғы Кеңес Президент пен Вице-президенттің орында-
рынан түсуін ќабыл алу үшін депутаттардың жалпы санының 2/3
дауысы жеткілікті деді, ал бұл жерде оларды бүкіл халыќ болып
сайлағаны ескерілмеді.
Сөйтіп, Ќазаќстанда мемлекеттік мєселелерді шешу үшін
ќұќыќтар мен жауапкершілікті конституциялыќ жолмен бөлісудің
ешќандай да айќын ережесі болмады.

78
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Парламенттік республика, аныќтама бойынша, – бұл мемле-
кеттік билікті жүзеге асырудың саяси партиялар басты рөл атќа-
ратын түрі, ал олардың єр ќайсысы өз маќсаттарын көздейді. Өзінің
єлеуметтік базасына сүйенген ірі саяси бірлестіктердің болмауы,
олардың єлі пісіп-жетілмеуі жағдайында парламенттік республика
туралы сөз ќозғаудың өзі мүмкін емес еді. Ќазаќстан үшін бұл
модельдің жарамайтындығын дамыған демократиясы бар елдердің
тєжірибесі де көрсетті. Парламенттік республикаға тєн белгілер –
жиі-жиі болатын саяси дағдарыстар, заң шығару органдарының
жиі-жиі сайлауы жєне үкіметтің ќайта-ќайта ауысуы. Бұл өзінің
тєуелсіздігін аса ќатаң экономикалыќ дағдарыс жағдайында ќұрып
жатќан жас мемлекетті сөзсіз берекетсіздік пен тоќырауға апарып
соќтырар еді. Ал реформаны іске асыру үшін тұраќты мемлекет-
тен маңызды ештеңе жоќ.
Жаңа Конституция Ќазаќстанды президенттік Республика деп
жариялады. Менің жоғарыда айтќанымдай, президенттік басќару
түрін таңдап алу кездейсоќ емес еді. Ќазаќстан жағдайында ең
ыќтималды болатын жєне ќоғамның саяси жєне экономикалыќ
жүйесін реформалауға ең ќолайлы алғышарттарды жасайтын бас-
ќарудың дєл осы түрі еді.
Сонымен бірге Ќазаќстан Президентінің өкілеттілігі шексіз емес.
Сол сияќты, өкімет билігін асыра пайдалануға мүмкіндік бермейтін
шектеулер мен кедергілер жүйесі оған да ќолданылатын еді. Кон-
ституцияның 3-ші бабында көрсетілген мемлекеттік биліктің біртұтас-
тығы жєне оның тармаќтарға бөлінуі туралы принцип те ұзаќќа
созылған пікірталастың нысанына айналды. Бұрынғы Конституция-
да, кейбір батыс елдерінің тєжірибесіне орай, сол биліктің өзін
бөлу туралы єңгіме көтерілген-ді. Біраќ тєжірибе көрсеткендей,
Ќазаќстан жағдайында бұл шешім єртүрлі мемлекеттік институт-
тар арасындағы ќаќтығыстардың тууына, єрбір «билік» өздерін
бір-бірінен тєуелсізбіз деп есептейтін ќателерге ұрындыратын еді.
Жаңа Конституцияда біртұтас мемлекеттік биліктің үш тар-
маќќа бөлінуінің тетіктері ќарастырылған; ал мұның өзі, бір жағы-
нан, олардың тығыз ынтымаќтасып ќызмет жасау мүмкіндіктеріне,
ал екінші жағынан, өзара бірін-бірі шектеп отыруына, Конститу-
цияда жєне заңдарда көрсетілген ќұзіреттеріне араласпауына бағ-
дарланған.
Сонымен бірге, Конституцияның 4-ші бабында «ќолданылатын
ќұќыќ» деген ұғым берілген, ол бұрынғы Конституцияда болмаған
еді. Мұнда ратификацияланған халыќаралыќ шарттардың Респуб-
лика заңдарынан (біраќ Конституциядан емес) басымдығы болады

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
79
деп көрсетілді. Бұл ереженің болуына халыќаралыќ ќұќыќтың
басымдығын жаќтайтын кейбіреулер риза болмады. Дегенмен,
түптеп келгенде, баптың осындай редакциясы ќабылданды. Бұл
ереже кейіннен Конституция ережелерінің жоғары тұруына не-
гізделген бірыңғай ќолданбалы ќұќыќтың тєжірибесін ќалыптас-
тыруға ќатты көмектесті.
Конституцияның 5-ші бабында демократияның басты белгісі –
идеологиялыќ жєне саяси көптүрлілік бірінші рет жарияланды.
Бұл ереже, басќаларын былай ќойғанда, саяси партиялар мен түрлі
ќоғамдыќ бірлестіктердің еркін ќызмет жасауын да ќарастырған.
Мұның өзі: осы кезеңде идеологиялыќ мєселеде осыншама еркін-
діктердің болуы ќажет пе, бұл оның тұраќтылығына зиянын тигіз-
бей ме? – деген сұраќтар туғызды. Соған ќарамай, біз демократия-
ның пайдасына осындай шешім ќабылдадыќ.
Бұл тұста мен: саяси саналуандыќтың болуын бетімен кету-
шілікке айналдырмау керек деп атап көрсеттім. Осыған байланыс-
ты конституциялыќ ќұрылысты күшпен өзгертуге, республиканың
тұтастығын бұзуға, мемлекеттік ќауіпсіздікті бүлдіруге, єлеуметтік,
нєсілдік, ұлттыќ, діни, тектік жєне рулыќ алауыздыќтарды өршітуге
бағытталған ќоғамдыќ ұйымдардың ќұрылуына да, олардың мұндай
іс-єрекетіне де тыйым салынды. Бұл єсіресе Орталыќ Азияда халыќ-
аралыќ лаңкестіктің таралуына жєне экстремистік топтардың
ќұрылуына байланысты өзін-өзі аќтаған шешім болып шыќты.
Конституцияның 6-шы бабында бекітілген мемлекеттік меншік
пен жеке меншікті бірдей ќорғау принципінің іс жүзінде зор ма-
ңызы бар. Бұл жерде осымен-аќ тоќтауға болушы еді, біраќ кейбір
сарапшылардың ќарсылығына ќарамастан, Конституцияға: «Меншік
ќандай түрде болса да, ол ќоғамның игілігіне де ќызмет етуге
тиіс» деген толыќтыру енгізілді.
Біздің Негізгі Заңның тағы бір жағымды жағы – онда жер
мєселесінің шешілуі болды. Конституциялыќ тұжырым: «Жер, сон-
дай-аќ, заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке
меншікте де болуы мүмкін» деп жариялады. 1993 жылғы Консти-
туция мұндай мүмкіндікті жоќќа шығарған еді.
Осылай бола тұра, жер жєне оның ќойнауы, су көздері,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басќа да табиғи ресурстар
бүтіндей мемлекет меншігінде ќалды. Бұл көзќарасты Конституция-
ның жобасын жасауға ќатысќандардың барлығы бірдей ќолдаған
жоќ. Жеке меншіктің барып тұрған жаќтаушылары барлыќ затќа
жеке меншік болсын деген пікірде болды. Сондай-аќ, жұмыс тобы
мүшелерінің көпшілігі адам ќолымен жасалынбаған заттардың жеке

80
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
меншікте болуы негізсіз деп есептеді. Біздің жеріміздің байлығы
бізге Алладан берілген, сондыќтан оны ата-бабаларымыз көздерінің
ќарашығындай саќтай білген, ол бізден бұрын да болған, бізден
кейін де болады, сондыќтан ол тек біздерге ғана емес, келер ұрпаќќа
да тиісті. Осындай көптеген ескертулер жобаны бүкіл халыќ бо-
лып талќылаған кезде де түсіп жатты.
Жаңа Конституцияның сөзсіз үлкен жетістігі тіл мєселесін
шешудегі ұлттыќ мүдделердің айшыќты көптүрлілігін мүлтіксіз
ќанағаттандыруында болып табылады. Негізгі Заңда: «Ќазаќстан
Республикасындағы мемлекеттік тіл – ќазаќ тілі. Мемлекеттік ұйым-
дарда жєне жергілікті өзін-өзі басќару органдарында орыс тілі
ресми түрде ќазаќ тілімен тең ќолданылады. Мемлекет Ќазаќстан
халќының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға
ќамќорлыќ жасайды» деп атап көрсетілді. Негізгі Заңның осы ере-
желері ел халќының бір бөлігінің өздерінің де, ұрпаќтарының да
болашағы үшін алаңдауын ќойғызды. Сонымен бірге, шын мєнінде
кең тараған орыс тілі заңды түрде ешќандай мағына бермейтін
«ұлтаралыќ ќатынастар тілі» деген терминмен аталуын тоќтатып,
мемлекеттік тілмен бірдей ќызмет атќаратын конституциялыќ ке-
пілдіктерді алды.
Мемлекеттің сыртќы саясатының принциптерін тұжырымдау
барысында Конституцияның 8-ші бабында єртүрлі ұсыныстар, соның
ішінде бейтараптыќты жариялау туралы да ќарастырылды. Түптеп
келгенде, өтпелі кезеңнің ќиындыќтарын жеңу үшін басќа мемле-
кеттермен белсенді интеграция саясатын жүргізудің орынды екендігі
мойындалды.
Конституцияда белгіленген жеке бастың мєртебесі жалпы мой-
ындалған халыќаралыќ стандартќа жауап береді, өйткені онда
адам ќұќыќтары мен бостандыќтары туралы негізгі халыќаралыќ
ќұжаттардың маңызды принциптері жєне нормалары ќамтылған
еді. Конституция арќылы реттелетін кеңістіктің жалпы жєне мем-
лекеттік ерекшеліктің негізгі сипаттары Негізгі Заңда, ќоғамның
ең жоғарғы ќұндылығы болып табылатын адамның тумысынан
жазылған, олардан ешкім жоя алмайтын ќұќыќтары тұрғысынан
берілгенді.
Жаңа Конституцияның төтенше маңызды жетістігі – сөз жоќ,
онда өмірлік тєжірибемен бекітілмеген ќұрғаќ ќұќыќтар мен бос-
тандыќтарды босќа жариялаудан бас тартудың айќын жазылған-
дығы болды. Ќұќыќтардың ең үлкен көлемі кеңестік конституция-
ларда жазылғаны мєлім. Біраќ олар бар-жоғы саяси ұрандар ғана
еді. Өмірлік шындыќќа жанаспайтын жєне еш уаќытта аяғына

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
81
дейін іске асырылмайтын. Іс-тєжірибеде Конституцияның норма-
ларын ешкім де ќолданған жоќ. Негізінен, істің барлығы Комму-
нистік партияның Орталыќ Комитеті мен Министрлер Кеңесінің
актілері арќылы реттеліп отыратын.
Мен аќиќатты Конституцияда бояп көрсетудің керегі жоќ, ол
Негізгі Заңның маңызын ќұнсыздандыруға апарып соғады, оны
бар-жоғы ќайтадан жылтыраќ бос сөзге айналдырады деп есеп-
тедім жєне осы ойымды жұмыс тобының мүшелеріне ашыќ айт-
тым. Барлыќ конституциялыќ ќұќыќтардың шынайы болуы, кон-
ституциялыќ нормалардың тікелей ќолданылуы үшін ќажетті нєрсе-
лерді жасау керек болды. Ќазіргі жағдайда ешкім де еңбек ету,
тегін денсаулыќ саќтау жєне білім алу ќұќыќтарын ќамтамасыз
ете алмайтын еді. Пайдасыз, ќұр босќа мєлімдеуден бас тарту
ќажет болды. Олардың орнына жаңа Конституцияда: еңбек ету
бостандығының, ќызмет пен кєсіп түрін еркін таңдаудың, заңмен
белгіленген кепілді медициналыќ көмек көлемін тегін алудың, тегін
орта білім алудың ќұќыќтары жарияланды.
Конституцияны шынайы ететін тағы бір маңызды тетік – оның
тікелей єсерінде, былайша айтќанда, заңға сєйкес келетін басќа
актілердің болу- болмауына ќарамастан туралай ќолданыс күшінің
болуында еді. Бұл дүние жүзінде кең тараған жєне елдердің бєрі
мойындаған тєжірибеге айналған. Конституцияның барлыќ ере-
желері бүгіндері жұмыс істеп тұр жєне Ќазаќстан азаматтарының
ќұќыќтарын шынайы ќорғауда.
Сонымен бірге, Конституция енді конституциялыќ ќұќыќтар-
дың ќатаң кепілдіктерін де ќарастырған. Егер де бұрын азаматтар-
дың ќұќыќтарын мемлекет тарапынан уєкілдік берілген органдар
кез келген сылтаумен шектей алатын болса, енді Конституцияның
39-шы бабында «Адамның жєне азаматтың ќұќыќтары мен бос-
тандыќтары Конституциялыќ ќұрылысты ќорғау, ќоғамдыќ тєртіпті,
адамның ќұќыќтары мен бостандыќтарын, халыќтың денсаулығы
мен имандылығын саќтау маќсатына ќажетті шамада ғана жєне
тек заңмен шектелуі мүмкін» деп көрсетілген.
Конституция екі палаталы Парламентті ќұрды. Оның ќажеттігі
туралы пікірталас біздің ќоғамда көптен бері келе жатќан, біраќ
1993 жылғы Конституцияда бєрібір іске аспап еді. Біртұтас мемле-
кеттік билікті бөлудің жүйесінде Парламенттің заң шығару єреке-
тіне негізделген ќызметтері айќын аныќталды. Єлбетте, бұл
ќұќыќтыќ кеңістік белгілі бір конституциялыќ шеңбермен шектел-
ген, біраќ солай болғанмен де ол жеткілікті түрде кең жєне ќоғам-
дыќ ќатынастарды заңмен реттеп отыруға єбден ќабілетті.

82
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Халыќаралыќ тєжірибедегі Жоғарғы өкілетті органға ќатысты
ќабылданған ќұзіреттер (мемлекеттік бюджетті бекіту, Үкімет
ќызметінің бағдарламасына келісу немесе келіспеу, Премьер-Ми-
нистрді тағайындауға келісім беру, Үкіметке сенімсіздік білдіру,
палаталардың Үкімет мүшелерін тыңдауы жєне оларды босату
туралы Президентке ұсыныс енгізуі) біздің Конституцияда Ќазаќ-
стан Парламентіне де бекітіп берілген. Сонымен бірге биліктің
басќа да тармаќтары сияќты Парламент те, өзінің мүмкіндіктерін
жєне заң шығару процесінің негізін реттейтін Конституцияның
рухы мен мазмұнына бағынған.
Жаңа Конституция Үкіметтің мєртебесін жєне өкілеттілігін
аныќтауда жаңа ќадамдарды орныќтырды. Атќару органдарының
жүйесін басќара, олардың ќызметтеріне жетекшілік жасай жєне
өз алдына басќару шешімдерін ќабылдай отырып, Үкімет экономи-
ка мен єлеуметтік саладағы істің жағдайына жауапкершілікпен
бүтіндей жауап береді. Сонымен бірге, жалпыхалыќтыќ талќылау
кезінде Үкімет мүшелерінің иммунитеттерін ќарастырған ереже
алынып тасталды. Бұған дєлел болған – ќандай да болмасын мем-
лекеттік ќызметкерлердің, єсіресе атќару билігі өкілдерінің сын-
нан тысќары ќалмауы еді. Ќұќыќтыќ мемлекеттің ќалыптасу про-
цесі 1995 жылғы Конституцияны ќабылдағанға дейін енді ғана
күшіне еніп келе жатќан болатын, сондыќтан да соттыќ-ќұќыќтыќ
жүйенің тиімділігін ќамтамасыз ету экономикалыќ проблемаларды
шешуден бірде-бір кем соќпайтын міндет еді. Бізге мұра боп ќал-
ған ескі сот жүйесі соттардың ќұќыќ ќорғаушылыќ міндеттерінің
толыќ іске асуын ќамтамасыз етпеді. Онсыз меншік ќатынастарын
дамыту тіпті мүмкін емес еді. Ол кєсіпкерлік бастамаларға ќұрсау
болды. Ал, єділетті сот жүргізудің өркениетті жүйесінің жєне
нағыз тєуелсіз соттардың болмауы заңның орындалмау жағдайла-
рын көбейтіп жіберді.
Осының барлығы сот жүйесін шешімді түрде реформалауға
алып келді, соның барысында жалпы соттар мен төрелік соттар
жүйесі біріктірілді. Төрелік соттар таратылды. Себебі олар шын
мєнінде арнайы соттар еді, ќатарлас соттар жүйесі тек заңдыќ
тұлғалардың арасындағы шаруашылыќ дауларын ќарау үшін ғана
ќызмет жасайтын. Енді соттар мен сот ќызметшілерінің мєртебесі
заңнамалыќ түрде аныќталды да, бұл єділетті сот жүргізудің
ќұќыќтыќ кепілдіктерін күшейтті.
Сот єділдігін шын мєнінде єділетті жєне риясыз жүргізуге сот
корпусын ќалыптастырудың Конституцияда көрсетілген тетіктері

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
83
септігін тигізеді. Осы бір жаңартылған механизмде Жоғарғы сот
кеңесіне жєне Єділеттің біліктілік алќасына маңызды рөл берілді.
Жергілікті жердегі соттардың сайланып ќойылуының орнына
енді оларды ел Президенті тағайындайтын болды, ал мұның өзі
олардың тєуелсіздігін жергілікті жерлердегі ыќпалдан ќорғайтын
болды. Жоғарғы соттың судьялары енді Президенттің ұсынысы-
мен Парламенттің Сенатында сайланады.
Тағы бір есте ќаларлыќ жағдай, Еліміздің Конституциясы, тұңғыш
рет, бұрынғы Конституциялыќ Соттың орнына, Конституциялыќ
Кеңес сияќты мемлекеттік органды ќұрды. Бұл шешім оңайға түскен
жоќ. Оның астарында жатќан объективті негізі бар еді. Оны ќабыл-
дамас бұрын, мен Конституциялыќ Соттың бүкіл ќұрамымен,
Жоғарғы соттың мүшелерімен, ғалым-заңгерлермен кездестім. Олар
осы бір мемлекеттік органның біздегі үш жылдыќ ќызметінің тєжіри-
бесіне жєне єлемдік ќолданыстағы тєжірибеге сүйене отырып,
сонымен бірге Конституциялыќ Соттың ќызметіндегі болған кем-
шіліктерді ескере келіп, конституциялыќ сот ісін жүргізуді рефор-
малауды ұсынды.
Сонымен бірге осы реформаның үш түрлі нұсќасы ұсынылды.
Біреулері бұл органның ескі атын саќтай отыра, оған Конституция-
лыќ Кеңестің функцияларын беруді ұсынды. Алайда бұлай жа-
сау ешбір логикаға сыймайтын. Тағы бір нұсќада барлыќ сот функ-
цияларын (сол сияќты конституциялыќ баќылаудың функцияла-
рын да) Жоғарғы Сотќа біріктіру ойластырылды. Мєселені осылай
шешкен кезде конституциялыќ баќылау маңызының белгілі дєре-
жедегі ќұнсыздануы айќын болатын, өйткені бұл ќызметін Жоғарғы
Сот басќа да істерді ќарай отырып ќатар атќарар еді, рези-
денттік басќару формасы жағдайындағы Конституциялыќ Кеңес
конституциялыќ заңдылыќтарды ќорғау үшін ќұрылатын орган-
ның бірден-бір ќолайлы моделі болып табылады. Ол Конститу-
цияға сєйкес ќабылданатын заңдарға тек конституциялыќ баќылау
жасап ќана ќоймай, сонымен бірге елімізде ќабылданатын заңна-
малыќ актілердің сапасына кепіл болатын, өзінше бір ќосымша
сүзгі ќызметін атќаратын. Сонымен бірге ол саяси тартыстардан
шет тұратын. Содан бергі өткен жылдар Конституциялыќ Кеңестің
өзіне ќойылған конституциялыќ ќұќыќтар мен бостандыќтарды
ќорғау міндетін ойдағыдай орындайтынын көрсетті.
Конституциялыќ Кеңес заң шығару жєне ќалыптылыќты ұғыну
саласындағы істерді ќарай отырып, мемлекеттік органдар арасын-
дағы келіспеушіліктерге төреші болып отырды. Оның ќаулылары

84
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
көптеген күрделі саяси шешімдерді ќабылдау жағдайында байсал-
ды ќолдаушы болды. Бұл жерде єңгіме «Ќазаќстан Республикасы-
ның дін ұстану жєне діни ұйымдардың ќызметі туралы кейбір
заңнамалыќ актілерге өзгерістер мен ќосымшалар енгізу туралы»,
«Бұќаралыќ аќпарат тарату ќұралдары туралы», «Ќазаќстан Рес-
публикасында халыќаралыќ жєне шетелдік коммерциялыќ емес
ұйымдардың ќызметі туралы» жєне т.б. заң актілеріне ќол ќою
барысында ќалыптасќан ахуал жөнінде болды. Менің ұсынысым
бойынша Конституциялыќ Кеңес бұл заңдарды ќарап, Конститу-
цияға сєйкес емес деп тапты. Конституциялыќ Кеңестің ќаулыла-
рына менің ќарсылыќ білдіруге ќаќым бар еді, біраќ оның шешім-
дерімен келісе отырып, мен олай істемедім.
Халыќтың жергілікті маңызы бар мєселелерін өз бетімен ше-
шуді ќамтамасыз етуге тиісті жергілікті өзін-өзі басќару институ-
тын мойындау Жаңа Конституцияның елеулі жетістігі болды.
Адамның шынайы өмірі негізінен ќалада, ауданда, ауылда, селода
өтетінін ескерсек, осынау конституциялыќ ереженің маңызын ай-
ќын көреміз. Атап айтќанда, олар сонда өмір сүреді, сонда еңбек
етеді, өздерінің өмірлік проблемаларын сонда шешіп отырады.
Осыған байланысты, заң шығару арќылы материалдыќ-заттыќ маз-
мұнмен толыќтырылуға тиісті жергілікті өзін-өзі басќару шеңбе-
рінде, єрбір азаматтың өзіне тєн өмірлік жоспарлары мен ойла-
рын іске асыруға, азаматтыќ белсенділіктерін көрсетуге мүмкіндігі
болуы керек.
Жобаны енді бұќаралыќ аќпарат ќұралдарында жариялайыќ
деп тұрған соңғы күндерде тағы бір дау туып кетті. Біздің жұмы-
сымызға көмектесіп отырған француз мамандары кез келген уаќытта
Президент Парламентті тарата алады деген бапты енгізуді ұсын-
ды. Осы идеяны бірталай адамдардың ќолдағанына ќарамастан,
жобаға менің талап етуіммен, Парламент өкілдігінің мерзімінен
бұрын тоќтатылуын наќты заңдыќ негізде ќарастыратын жұмса-
ғыраќ тұжырым енгізілді. Бұл тұжырым, Президентке импичмент
жасау туралы ережемен ќатар, мемлекет пен ќоғамдағы тұраќты-
лыќќа кепіл болатын шек ќоюлар мен кедергілер жүйесінің ма-
ңызды элементі болып табылатын еді. Өйткені басты маќсат билік
тармаќтарының бірігіп жемісті ќызмет жасауының аќылға сыйым-
ды жүйесін ќұру болатын.

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
85

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: