О қу құралы > Суеубаев Ж. С

2. СУ  КӨЛІГТ
2.1. Теңіз көліктері, олардың ерекшеліктері және типтері 
Теңіз көліктері және мөлшери
Теңіз  көліктерін  көптеген  белгілеріне  сүйене  отырып  әртүрлі  түрлерге  бөледі: 
тағайындалуы бойъгаша, жүзу аймағы бойьгаша, қоздырғыш тегі бойынша және т.б.
Кемелерді тағайындалуы бойынша бөлу: көліктік, жүктік, зерттеу, спорттык жэне т.б.
Қазіргі  уақыггағы  теңіз  кемелері  -   теңізде  жүзушілердің  тәжірибелеріне  жэне  кеме 
құрастырғыштарды,  көп  ғасырлық  тәжірибелеріне  сүйене  отырып  құрастырылгандықтан
инженерлік қүрастырушы күрделірек.
Кеме  сипаттамаларына  өлшеулер,  яғни,  кеменің  ұзындығы,  ені,  сонымен  қатар 
толығымен жүк тиелгенде кеменің қандай тереңдікте болуы кіреді.
Ашык  теңізде  кеменің  қауіпсіз  жүзуін  камтамасыз  ету  үшін  (іп  һі§һ  §еаз)  кемеде  су 
үстінде  болатын  белгілі  биіктігі  бар  борт  болуы  тиіс.  Борт  биіктігі  халықаралық  жүк 
маркосының келісімімен орнатылады. Жүктік марка -  бұл кеме бортының ұзындығы.
Әртүрлі  жүзу  режимі  үшін  жүк  маркасы  эртүрлі  деңгейде  орнатылады.  Себебі,  жүк 
тиелгеннен  кейін  кеме  жүзуге  шыққанда  мұзды  теңіз  суында  өзінің  үстіндегі  бортын 
көбейтеді.  Сондықтан,  есептеулерде  жүк  маркасы  престелген  су  үшін  теңіздікінен  жоғары 
қойылады.  Жүк  маркасының  әртүрлі  биіктігі  түзу  аймағынан  және  мерзімінен  тәуелді 
орнатылады.
Порттарға  тоқтау  кезінде,  каналдардан  өту  кезінде  кеме  эртүрлі  пошлиндер  мен
төлемдерді  толеуге  міндетті.  Кеменің  колемі  регнстрлік  тоннамен  өлшенеді.  Регистрлік
й
ш
тонна 100 куб. фут (2.83 куб.м) тең.
Кейбір  елдерде  порттық  төлем  регнстрлік  тоннамен  алынбай,  кеменің  борт  бніктігін 
және енін, ұзындығын куб метрде көлемді шартьшда алынады.
Кеменің ең негізгі бипаттамасы больш жүктің сыйымдылығы табылады.  Оларды дәнді- 
дақылдар  сыйымдьшығы  немесе  кубатура,  бос  жүктер  жэне  п п к  кубатура  жэне  тағыбасқа. 
Контейнерлік тасымалдауды  жетілдіру үшін  контейнер  сыйымдылығы ұғымын  білу қажет, 
ол 20-фунттық контейнердің кеме сыю ықтнмалдылығымен аныкталады.
Кеменің  жүк  сыйымдылығы  мен  оның  дедвейтінің  (кбгр/т  немесе  кбм/т)  қатынасы 
дегеніміз  оның  жекеленген  жүк  сыйымдылығы.  Әртүрлі  жүктер  үшін  жекеленген  жүк 
сыйымдылығы  эртүрлі  кемелер  қолданылады,  мысалы  көлемі  аз  жүкті  тиеу  үшін  (руда, 
көмір) -  30-40 кбгр/т, көлемі үлкен жүкті тиеу үшін -  50-60 кбгр/т (әмбебап кеме).
Кеменің конструкциясы
Тасымалданатьш  жүктердің  сипаттамасьшан  тәуелді  кемелерді  келесідей  түрлерге 
боледі,  біріншіден,  кебу  жүктерді  және  сұйық  жүктерді  (танкерлер)  тасымалдау  үшін 
арналған кемелер.
Егер  кемені  қысқаша  қарастьфсақ  — ол  мұрындық  (мүрын)  жэне  артқы  жақтары  бар 
болат  қорапша.  Кеме  төбесінен  палубамен  жабылған.  Кебу  жүктерді  тасымалдау  кезінде 
палубада  тік  бұрышты  кескін  бар  -   жүк  люктері,  ол  арқылы  жүк  операциялары  жүзеге 
асырылады. Люктің арнайы шектеуі -  комингс бар.
Кеменің ішкі кеңістігі басты энергетикальгқ қондьфғыдан тұрады.  Кеме бортының ішкі 
жағында арнайы ілгіштер, кранштейндер бар, олар горизонталь түрде орналастырылған.
11

Кеме  трюмадан  баска  да  жүкті  таеу  орындарьша  ие.  Егер  басты  палубадан  басқа 
каркасты бөлшектер төмен болса, онда люкке сэйкес келетін екінші полуба бар.
Танкерлер. 
1і 
2 
1 
11  I  '  1  1
Сұйық жүктерді  тасымалдайтын  кемеде,  ягни,  танкерде кебу жүктерді  тасымалдайтын
кемеге  қарағанда  жүк  орналасатын  құрылғы  басқаша  болады.  Танкерде  палуба  астындағы 
кеңістік диаметралды жэне қиялап  бөлінген, оның саны танкердің өлшемінен тәуелді.  Ж үкп 
төгу кезінде танкерге  қүбыр жалғайды.  ГЭУ танкердің  артқы  жагында  орналасқан  мұнайды 
және мұнай өнімдерін тнеп, түсіру бойынша порттар өзара маршруттармен байланысқан.  Бұл 
кеме  кұрылысына  сәйкес  келетін  марпфуттың  тарлығына,  каналдарьша  және  габаритіне
байланысты болады.
Банкерлер 
- 
■
  '»  ...
Кебу  жүктерді  тасымалдауда  көп  тараған  көлік  түрі  -   банкерлер.  Банкерлер 
конструкциясы  бойынша  бір  палубты,  үлкен  лю кп  кеме.  Олардың  негізгі  жүктері  — көмір, 
дэнді-дақылдар, тыңайтқыштар, металдар, бокситтер, қанттар және т.б. 
г
«Панамекс» тнпті банкерлер ең көп тараған банкерлер санына жатады.
«Кейпсайз» тнпті  банкерлер  габариті  АҚШ-тан  Тынық мұхит аумақтарына көмір және 
дәнді-дақылдарды тасымалдау кезінде Панама каналдарына  кіруге мүмкіндік бермейді.
Рудовоздар, мұнай банкерлері. 
1В | Н н ^ В Н Н В
Рудовоздар 
-   трюмдарьпшң 
құрылысымен 
айрықшыланатын 
үлкен 
көлемді 
арнайыланған  жүк  тасымалдаушы  кеме.  Қарапайым  кемеге  жүкті  тнеу  кезінде  пайона 
бойынша трюм кеңістікте аз орынды алады.  Нәтижесінде кеменің ауырлық центрі тым төмен 
түскен болып табылады, ол кеменің толқын кезінде қүлап кетпеуіне мүмкіндік береді.
Рудовоздарда  өздеріне  тән  жүкті  тейтін  орны  жоқ.  Рудовоздар  тар  болғандықтан
* Ш
ж
 
.
балласттық пробегі көп.
Лесевоздар және коустерлер.
Лесовоздар  (гішЪег  саггіег)  дегеніміз  жүктерін  тасымалдау  үшін  арналған  кеменің  бір 
түрі.  Негізінде  бұл  кеме  аса  үЛкен  тоннаны,  көтере  бермейді  (котеретін  жүк  с алмазы  500- 
10000 т).
Жүк  көтеруді  жақсы  пайдалану  үшін  ағаштарды  сонымен  катар  палубада тасымалдау 
қолданылуда.  Палубадағы  жүк  кемедегі  жүктен  аспайды.  Палубадағы  жүк  агаш 
артқыштардан  артық  козғалысқа  төтеп  беретіндей  етіп  артуы  талап  етілген.  Сондықтан  да 
агаш артқьпптар палубаларды өте кең етіп құрастыруда. Лесовоз жүкті тасымалдауға қажетті 
затгармен толық қамтамасыз етілген. Жүкті палубада тасымалдаудың басқа да шарттары бар: 
палуба таза болуы керек, ягни, кеме қондырғыларынан бос болуы қажет.
I  
Әмбебап кемелер. Рефрнжераторлар.
Әмбебап  кемелер.  Негізгі  ерекшелігі,  онда  кем  дегенде  басты  жүк  пен  контейнерлер 
сыю  үшін  екі  палуб  болады.  Әмбебап  кемелердің  жүк  когеру  шамасы  150000т.,  баскаша 
айтқанда 5000-нан 25000 т  дейін.
• II
Рефрнжераторлы  кемелер  дегеніміз  көп  палубты  тоңазытқыштардан  түратын  кеме,  ол 
тез  бұзылатын  жүктерді  тасымалдау  үшін  қолданылады.  Рефрижератордьщ  жүк  тиейтін 
орнында  арнайы  жылу  изоляциясы  бар.  Ол  арқылы  азық-түліктерді  тасымадцай  аламыз. 
Кемеде  тасымалдау  кезінде  температуралық  режимді  тұрақты  ұстап  тұратын  тоңазытқыш 
қондыргылары орнатылған. Температуралық режим жүк тегінен тэуелді.
Рефрижераторлы 
жүктер 
жаңа 
технологиялар 
бойынша 
арнайьшанган 
жүк 
аудандарында 
тасымалданады 
-  
полелеглах. 
Сондықтан 
қазіргі 
уақыттағы
12

рефрижараторларға  деген  талап  —  пакеттегі  жүктерді  паллеталарда  тасымалдауға  білікті 
болуына қойылады.
Газовозы.  Кемелердің  арнайыланған  тобы.  Бұларды  негізінде  танкерлер  тобына 
жатқызады, 
себебі, 
газ  тығыздалган  түрде  тасымалданады. 
Бірақ  газовоздардың 
танкерлермен ешқандай ұқсастығы жок.
Газовоздардың  негізгі  жүгі  — табиги  газ  (ЬЫО),  жол-жөнекей  кездесетін  мұнай  газы 
(ЬРС), сонымен қатар аммиак.
Контейнерлер
Контейнерлік  теңіз  тасымалының  дамуына  байланысты  кеменің  жаңа  түрі  -  
контейнеровоздар  шықты.  Контейневоздардың  жүктік  сипаттамасы  оның  дедвейтімен 
анықталады.  Контейнеровоздар 
эртүрлі  тонналы,  соңғы  жылдары  стандартты  жиырма 
футтық контейнерлер 2000-3000 ток. қолданылуда.
Унифицирленген 
жүктерді 
тасымалдауды 
өркендету 
нәтижесінде 
контейнеровоздардың баска да түрлері пайдаланылуда.
Унифицирленген жүктерді тасмалдау үшін арналган кемелерге шехтеровоздар, лихтер- 
контейнерлерді тасымалдаушылар және ролкерлер.
2.2.Кемелердің  классификациясы.
Әдетте  кемелердің  мінездемесі  үшін  олардың  негізгі  белгілерін  қолданады.  Кемелерді 
негізгі  белгілер  бойынша  топтага  бөліу  кемелердің  классификациясы  деп  аталады. 
Классификациянын ең басты белгісі генералкемелердің тагайындалуы болып табылады.
в
і ■
Кемелердің тағайындалуы және басқа да белгілері бойынша 
классификациясы
' 
Кемелердің  өте  маңызды  белгілері  боАіп  олардың  тагайындалуы  табылады.
Кемелердің тагайындалуы  бойынша келесі топтарга бөлуге болады:  транспорттық,  қосалкы, 
арнайы,  балык  кәсіпшілігі,  эскери,  серуен  кемелері.  Транпорт  кемелері  жүктер  жэне 
жолаушылардың  тасымалдауы  үшін  арналган(2.1-ші  сурет).  Өз  кезегінде,  көлік  кемелері 
шағын топтарга бөлінеді: жүк, құйма жэне жолаушылар кемесі.
і»
А
і
і
о а м и
Ь*  ъ 
м
 
4
  #
м
4
| |   *  р  
Ш
  • 
V
і
з і .
2.1 .сурет Жолаушылар, автомашиналар және темір жол вагондарыу тасымапдауга арналган  паром
13

2.2. сурет  Круиз кемесі
Құйма  кемелерге  танкерлер,  газ  тасушы  танкерлер,  химовоздар  жэне  тагы
басқаларлардыжатады. 
■
  *, 
|§ 9
Жүк  кемелеріне  ерекше  жүктерді  тасымалдайтын  эмбебап  кемелер  жатады,  эр  турлі 
типтегі  үйілген жүктерді тасымалдау үшін  балкерлер  колданылады,  тез бұзылатын  жүктерді 
тасымалдауга  мұздатқыш  кемелер,  контейнер  тасушылар,  (көлденең  жүк  тиеуі  бар  кеме) 
ролкерлер,  жүк  таситын  паромдар,  лихтеровоздар  жэне  тағы  да  басқа  кемелер  жатады. 
Ерекше  шағын  топты  екі  түрлі  пайдалану  кемелері  құрайды:  мұнай  қаптамасы  жэне  мұнай- 
руда тасушылар.  Пайдаланудьщ бірқатар күрделілік себептеріне  баиланысты,(кемеде өрттер 
жиі  пайда болды...) бұл  кемелер түзу жэне  кері рейстегі жүк тасымалдаудың  кызығарлыктай 
идеясынын болуына қарамастан кең құлаш жая алмады.
Қосалқы  кемелер  транспорттык  жэне  баска да  кемелердің  жұмысын  қамтамасыз  етуге 
арналған.  Осы  топқа  буксирлер,  бункеровщиктер,  қалқымалы  крандар,  қайта  жүктегіштер, 
жабдыктаушылар, рейд кемелері, мұнай қоқыс жинақшылар жэне тағы  баскалар жатады  (2.3.
және 2.4. сурет) 
• 
•
2.3.  с у р е т  Қ а л қ ы м а л ы   к р ан

2.5. сурет Кемесі бар қалқыма док
Арнайы  топтағы  кемелерге  қалқыма  доктер,  қалқыма  бұрғылама  платформалар  жэне 
тағы  баска  ғылыми  кемелер,  оқу,  кабель  төсегіштер,  кеме  түбін  теревдететін  кұбыр 
салушыларды жатқызуга болады. 
*
Қалқыма доктер  (2.5.-шы  сурет)  кемелерді  көтеру және  су асты  корпустың бір  бөлігін 
N жөндеу үшін арналган.
Классификациялаудьщ басқа белгілеріне:  су бойынша жүзу ауданы, ауыр салмақты түр 
қондырғысы,  қозгағыштьщ  түрі,  судағы  қозғалыстың  сипаты,  корпустьщ  материалы, 
сәулетшілік - конструктивтік белгілер жатады.
Я
Я Г
тпіі
2.6. сурет Теңіздегі жолаушылар кемесі
2.4. сурст Буксир -  тилкач

Жүзу ауданы  бойынша кемелер  ішінара кіші топтарға бөлінеді:  жүзудің шексіз ауданы
- мұхиттар және (2.6.-ші сурет); ашык теңіз;  *
I.  Жүзу  ауданынының  шектеулілігі  —  толқын  биіктігі  3%  аспайтын  теңіздерде,  8,  5  м
тереңдікті қамтамасыз ететін, тұрган жерден  200 мнльдан аспайтын жагдайда;
II.  Жүзу  ауданының  шектеулілігі  -  толқын  биіктігі  3%  аспайтын  теңіздерде,  7  м 
тереңдікті қамтамасыз ететін, тұрган жерден  100 мильдан аспайтын жағдайда;
II.  АЖ  —аралас  (өзен-теңіздерде)  жүзудін  толқын  биіклгі  3%-дан  аспайтын,  6  метр 
тереңдікті  камтамасыз  ететін, ашык тенізде  тұрған  жерден  50миль,  ал  жабык теңіздерде  100
мильге дейінгі жагдайда;
III.  АЖ— аралас  (өзен-теңіздерде)  жүзудің толқын  биіктігі  3%-дан  аспайтын,  3,5  метр
терсңдіктің нақта шартын еспске ала отырып, тұрган жерден 50 мильге үзамаитын жагдайда; 
I I I . -порттық, рейд және жагалаудагы жүзудін накты шарттарына байланысты. 
Энергетикалық орнату түрі бойынша кемелердің классификациясы.
Қазіргі  кезде  азаматтыц  кемелерде  аз  айналымды,  өзінін  үнемділігіне  байланысты 
дизельдік  күш  берстін,  отынның  арқасында  төмен  мөлшердс  шыгындалатын,  арзан  отын 
түрін  пайдаланатын,  жогары  түрдегі  ПӘК-тің  үлкен  моторесурсы  таралган.  Машина 
бөлімшесінін  өлшемдерін  шектеуде  өлшемдері  кысқартылган  орташа  түрдегі  дизельдер 
орнатылады,  бірақ  бұрандаға  беру  кезінде  редуктор  кажет.  Мұндай  кемелер  теплоходтар 
(т/х)  деп  аталады.Үлкен  куат  қажет  болған  жагдайда.машина  бөлімшссінін  өлшемдерін 
шектеуде,  кемелерге  (бу  казандары  бар)  бу  турбиналары  немесе  газ  турбиналары 
орнатылады.  Мұндай  кемелер  бу  турбоходтары  (бтб/х,  тб/х)  жэне  газ  турбоходтары  (гтб/х) 
деп аталады.
Машина бөлімшесінің ең төменгі  көлемін  газды турбина түрғанда алуға болады, бірақ 
жогары  сапалы  жэне  кымбат  отынның 
ү ж е н  
шығыны  ксрек  болады.  Сондықтан  аз 
кемелердін  газтурбиналы  орнатылуы  болады. 
МО-ның  көлемнің  кыскартылуы  жүк 
таситын  бөлмелердің  көлемімен  анықталатын  кемелер  үшін  тиімді,  оларга:  ролкер, 
контейнерлер, лихтеровоідар жатады... 
* 
1  -
В
2.7. сурет Атом мұз жаргышы:  1  - еспелі қозгаушылардын бөлімшесі, 2 - дизель-генератор, 
3- атом бу I  өнімді орнату, 4 - бас турбогенераторлардың бөлімшесі, 5 - косалқы 
тетіктердің бөлімшесі
16

Перспектива  болып,  атомдық  күш  беретін  (2.7.-шы  сурет)  сонымен  қатар 
артықшылықтармен  нақтылы  кемшіліктерді  бірге  алатын  түр  болып  табылады.  Атомдық 
күш беретін  атомдық  кемелердің (а/к) саны сондықтан көп емес.
Егер  бұранданың таралуы  электромотор  болып табылса,  ал энергияны  ол үшін дизель
істеп отырса онда бұл кеме -  дизельді электроход (дэ/х).
Орнатудың  басты  күші  бар  немесе  жоқ болуына  байланысты  (қозғалткыштағы  еріксіз 
келтірумен)  барлык  кемелер  өздігінен  жүре  алатын  жене  өздігінен  жүре  алмайтьга  болып 
бөлінеді.  Қозғалтқыштын  түріне  қарай  кемелер:  еспе  винтті  (ең  көп  тараған  қозғалтқыш), 
қанаггы  қозғалтқьпп  (2.8.-шы  сурет);  (бұл  қозғалтқьпптар  кемеге  үлкен  маневрлікті 
қамтамасыз ет?еді, бірак КПД-сі бірнеше кіші);ебелекті винтпен;
Ш
  А
2.8,-ші суреіг Кеменін қозғалыс бағыты. Қозғағыш канат.
Суатқьпп  қозғағьпп  -  (жоғары  өнімдегі  насостың  үлкен  көлемдегі  суды  лақтырудағы 
реакциясы  кеменің  қозғалуын  тудьфады)  -  таяз  суға  қолданылады,  желкенді  -  (желкенді 
қозғағьпп), еспелі - (ескекті қозғағьпп), доңғалақты (қозғағыш - еспе доңғалақ).
Кеме қозғалысының сипаты бойынша бөлінуі:
- 
Олардың  қозғалысьга  қамтамасыз  ететін  және  су  астындғы  суды  ығыстырғышы 
корпустар(су  асты  кемелері);  кеменің  түбінде(СПК)  қанатында  ксменің  түбінде  қозғалыс 
уақытында  кемені  көтеретін  гидродинамикалық күш  пайда  болады,  ол  кемені  судан  толық 
итеруге, оның қозғалысын 50 түйінге дейін көтеруге мүмкіндік береді 
(2.9.-Ш І 
сурет);
(СВП)  эуе жастығында,  су астындағы желдеткіш комегімен қысым жоғарылап кеме  су 
үстіне  0,2  -   1,5  метрге  жоғарылайдығ  бүл  кеменің  қозғалыс  кедергісін  азайтады  (2.10.  -ш і
сурет);
Экранопландар — су үстіне жақьш аралықга ұшатын аппараттар (зерттеудің кезеңі жэне 
жобалануы),  қуатгың  кіші  шығынын  қамтамасыз  ете  отырып  к ө |
400 км/сағ-қа дейін) түбегейлі котеру. (2.11 .-ші сурет).
дөмик  С.Бөйсөмбаө» 
этындағы  ғылыми
\
кТдрайғыроа
ідағы  ПМУ-дІң
КІТАПХАНАСҺ
\
17

2.9.-Ш І 
сурет. Су асты канатты кеме.  1  - корпус; 
2 
- багандар; 3 - су асты 
канаттары; 4 - кеме жүрісінің деңгей сызыгы; 5 - тұрақтағы деңгей сызығы.
/
2.10.-ш\сурет. Әуе жастығындағы кеме.  1  - желдеткіш, 2-эуе ціахтасы, 3-әуе каналы, 4 - 
жүзгіштіктің бөлімі, 5-эуе жастығы, 6 -  желдеткіштің жұмыс істеуіндегі  деңгей сызығы,  «
7 - желдеткіш жұмыс істемеген күйдегі деңгей сызығы.
Корпустарының материалдары бойынша кемелер бөлінеді: 
құрыштан жасалған - қазіргі кемелердің көпшілігі;
жеңіл  қорытпалардан  -  ептеген  жэне  шапшаң  кемелер  (су  асты  қанаттары, 
әуе 
жастығы, қүткару шшопкасы және т.б.);
пластмассадан жасалған - ептеген кемелер, қайықтар; 
темірбетоннан жасалған - тұрақты, плавмастерлік, қалқымалы, пловодкалар; 
ағапгган жасалған -  ептеген, балық аулайтын, спорттық;
композитті  кемелер  -  екі  немесе  үш  материалды  корпустан  тұрады,  (қүраш+епті  - 
балқымалар жолаушылар,кемесі; бетон+құрыш -қалқыма және тағы басқалар).
2.3.Кемелердің сәулетшілік - конструктивтік түрлері.
Сәулетшілік  -  конструктивтік  кеме  түрлерінің  белгілері:  құрылымдарыньгң  бар  болуы 
және  созылмалылығы;  палубалардың  саны;  машина  бөлімшесінің  бөлінуі;  палубалардың 
ашылуы;  кеме  тұмсығының  формасы;  өте  аз  мөлшердегі  немесе  мол  су  бетінің  жиегі; 
корпустардьщ саны.
18

Жоғарғы палубада кеменің жиегінен жиегіне дейін жазылып жатқан мықты су өтпейтін 
конструкция  құрылым  деп  аталады  (жоғарғы  палубада).  Рубка  деп  -   (жоғары  палубада) 
жиектердің ені 4% -ға жетпейтін конструкцияларды айтамыз.
Құрылым  кеменің  су  асты  бөлігінің  көлемін  ілгерілетеді  -  жүзгіштіктің  қоры,
н
құрылымдардағы  паЛубаның  құймасын  жүрісте  кішірейтеді,  құрылымда тұрғын,  қоғамдық, 
қызметтік  жэне  басқа  үй-жайлар  жайласады.  Құрылымдардың  санына  жэне  орналасуына 
байланысты кемелер келесі архитектуралық түрлерді танып біледі
2.11. сурет. Кеменің түрлері сан және құрылымдардың орналастырылуына байланысты: 
а-палубалық кеме,б-багы, жоғары палубасы мен орташа кұрылымы бар үшкұрылымды кеме, 
в-екікұрылымды, г- Үлкейтілген багы бар екіқұрылымды, й- созылған жоғарғы палубасы бар 
екіқұрылымды, е-бірқұрылымды багімен, ж-бірқұрылымды жоғарғы палубасымен,
1-қосылған  қүрылымды, и-кЬартердитапды.
2.11. сурет  тек қана рубкасы болатын жұмсак палубалы кеме; 
уш  құрылымы  бар  трехстровные:  мұрын  (бак),  орташа  жэне  кормовые  (жоғары
палуба);
екі  құрылымы  бар  двухстровные:  бак,  жоғарғы  палуба,  бак  жэне  орташа  құрылым,
жоғарғы палуба жэне орташа қүрылым;
одноостровные құрылымның бірі ғана бар.
Егер  бак  орташа кұрылыммен  қосылса.  онда кеме  созылган  бакпен,  орташа  құрылым 
жогарғы  палубамен  косылса,  онда  бұл  кеме  созылган  жогаргы  палубамен.  Егер  құрылым 
кеменің барлык ұзындыгы бойымен созылып жатса, онда бұл кеме шылқыган құрылыммен.
Кеменің 
палубасы  деп  кеменің  ұзьша  бойьша  созылып 
жатқан 
көлденең 
конструкциясын  айтамыз  (палубага  қарганда  платформа  кеменің 
ұзындыгының  бір 
бөлігінде  орналасады).  Тағайындалуы  жэне  кеменің  мәлшерлеріне  байланысты  бір,  екі 
немесе  10-нан  аса  палубаны  иемдене  алады.  (бір  палубалы  кеме,  екі  палубалы  кеме). 
Жогарғы палуба кеменің су өткізбейтін тұйқталу палубасына арналса, ал тәменде орналасқан 
палубалар  корпус  көлемі  ішіндегі  көлденен  орналасқан  бәлімдер  үшін  арналған.  Кеменің 
архитектік  -  конструктивтік  түрі  (МО)  машика  бөлімшесінің  орналастырылуымен  бірге 
анықталады. Қазіргі кемелердің артқы жагында әдетте, машина бөлімшелері аралас (аралык) 
немесе МО-ға орташа орналасады.(2.12.-ші сурет). Соңгы жылдарда кеменің артқы бөлімінде
19

орналасқан МО  немесе аралық орналастырылумен кемелер жиірек ұшырасады, өйткені МО 
ның мұндай орналастырылуы жүкке, жүк операцияларына үй-жайға ыңғайлы.
2.12. сурет.  Кеменің ұзындығы бойынша машина бөлімінің орналастырылуының 
варианттары:а-орташа орналастырылу МО бойынша, б- МО бойынша аралық 
орналастырылу, е- МО бойынша кеменің арткы бөлімінде орналастырылу.
Белгілеріне,  сипатына,  архитектуралық  -   конструктивтік  түрлерше  жүк  кемелерінің 
жук  трюмаларының  үстіндегі  палубаның  ашьшу  дәрежесі  жатады.  Жүк  тиеу  ауданыньщ 
палубаларының  ашылуы  60-70%  асатын  (люктері  кеме  енінің  70-85%  дейін  болса),  ашық 
түрдегі  кемелер  деп  аталады.  Ашылуы  60%-дан  төмен  кемелерді  (ерже  бойынша  ескі 
кемелер) жабық типтегі кемелер деп атаймыз.
2.13.. сурет. кеменщ шеткі тұмсығының формалары
Тұмысктың  пішіні  жэне  кеменің  артқы  бөлігі  оның  түрін  аныктайтын  белгі  болып 
табылады. 
Тұмықтың  келесі  пішіндері  өте  жиі  ұшырасады(2.13.-шы  сурет),  көлбеген 
форштвень  мұрыны  (а);  мұзда  жүзетін  мұрынды  кеме  (б);  мұрыны  мүз  жарғыш  кеме  (в); 
клиперлік  мұрыны  мен  бульбосы  бар  жолаушылар  кемесі  (г);  бульба  сияқты  мұрын  (д); 
супертанкердің  цилиндрлік  мүрыны  (е);  кіші  кеменің  қасық  тэрізді  мұрыны  (ж).  Соңғы 
жылдарда  кеменің  кимьшына  су  кедергісін  төмендететін  бульбо  пішінді  мұрынды  кемелер 
жиірек ұшырасады, сонымен олар тұмсығына түсетін  дифференцияны  жеңілдетеді.
20

2.14,-ші сурет. Кеменің артқы бөліміндегі  шеткіліктщ формалары
Кеменің  артқы  бөлігіндегі  шеткіліктің өто  ежелгі пішіні  (2.14.-шы  сурет)  эллиптиялық 
немесе  кэдімгі  больш  бөлінеді.  Ол  ағылатын  (құрастыратын  төте)  су  асты  корпусының 
бөлігін сипатгайды және (ауысу сызығы суретте көзге ілінерліктей болады) су беті бөлігімен 
бейнеленеді.  Кеменің артқы бөлігіндегі крейсерлік формасы 
(2.14.-Ш І 
а сурет) сғысқа дейінгі 
кемелерге  тэн(  жолаушылар  кемесі,  крейсерлер...).  Бұл  пішін  кеменің  сырт  пішінін 
жақсартады,  бірак  жеткілікті  (қаптаудың  екі  ұшты  иіні)  құрылымда  өте  күрделі.  Транц 
пішінді  кеме  (2.14.-ші  в  сурет)  соғыстан  кейін  құрылған  кемелерге  тэн.  Кеменің  артқы 
бөлігінің  бұл  пішіні  құрылысты  ықшамдайды  жэне  шварттық қондырғылардың орналасуын 
жақсартады.
■1Н
2.15.-Ш І 
сурет. ЖолаушыЛар катамараны
21

2.16. 
Көп корпусты кемелер 
үстінде үлкен контейнер тасушысы "Трисек" (жобасы ) түрінде, гөмен^е - жолаушылар кемесі
Орнықтырақ тебіреністегі катамарандар палубаньщ едәуір үлкен аудандарын  ие болады 
және  артық  жолаушылар  үй-жайларын  немесе  жүкті  таратып  салып  қоюга  мүмкіндік 
береді.Үшсектілердің  екі  темекі  текті  корпустары,  машиналық  орнатулары  бар  олар  су 
астында  орналасқан,  ол  практика  жүзінде  судың  карсылык  күшін  азайтады  және  кеменін 
қозғалуына  кететін  уақытты  азайтады,  үшінші  корпустағы  шуды  басады.  Үшінші  корпус 
сутың  үсінде  орналасқан  және  коллон  көмегі  арқылы 
су  асты 
корпустарымен 
сабақтастырылады: бұл корпуста жоғары жылдамдыктағы  кемелер жолаушылар үшін тұрғын 
И   жайлар орналасады. 
1
2.4. Кеме ш аруаш ылығының регистрімен кемелерді жіктеу.
Кемені  жобалау,  оны  құрастыру,  корпустың  сауатты  техникалык  эксплуатациясы, 
механизмдары,  акауларды  жою  теңізде  кауіпсіз  жүзуге,  адам  өмірінің  қауіпсіздігін 
қамтамасыз  етеді.  Эксплуатация  кезінде  ақауларды  дер  кезінде  табу  жэне  оларды  жою, 
техникалық  талаптарға  сай  келуіне  жэне  мұқият  техникалық  қадағалаудан  өтуін  тексеру 
қажет.
Бүл  қадағалау  іс  жүзінде  кеменің  проекциялауы  және  құрастырылуынан  басталады 
жэне  барлық пайдалану кезеңіне  созылады.  Олар  (  Регистр  кеме  шаруашылығы,  веритастың
22

бюросы, Ллойдтың Регситрі және басқалары жатады) арнаулы классификациялық қоғамдағы 
техннкалық кадағалауды жүзеге асырады.
Орыс регистрінің белсенділігі  Ресейде  1917 жылдан басталды,  Ргесей федерациясыньщ 
кеме шаруашылығының регистріне айналган болатын.
Украинада  қадағалаудың  функциясын  Украинаның  1996  жылы  құрылған 
кеме 
шаруашылығының регистрі орындайды.
Регистр  теңіз  жэне  өзеннің  саудалық  кемелеріне  арналган  классификациялық  жэне 
техникалық  қадагалауына  арналган  жұмысты  орындайды,  жобаны  қарап  мақұлдайды  жэне 
жолаушылардың қауіпсіздігіне,  ксменің биіктік стандарттарының жабдықгамасына, мақсаты 
бар  техникалык  көмекті  және  қоршаган  ортаны  ластамауды  қадагалайды.  Регистр 
халықаралық  конвенциялардың  жагдайлары  жэне  Украина  үкіметі  атынан  техникалық 
қадағалаудын  орындалуын  қадағалап,  кемеге  конвенция  құжаттарын  береді.Техникалық 
қадағалау ережелері мен тагы басқалары қазіргі кезде жасалуда.
Ресей  Регистрі  кемелерлді  регистр  ережелерінің  конструкцияларына  сай  кесе,  ал 
техникалықжагынан  эксплуатация  шартына  сай  болса,  онда  олар  кемелері  бес  жылдық 
классқа бөледі.
Негізгі таптың түртіндісі:
КМА - өздігінен жүретін кемелер үшін;
КЕ А- өздігінен жүре алмайтын,  қозгалтқышының жиынтық  қуаттылыгы  100 кВт-тен
асатын кемел үшін;
К"А"- баска да өздігінен жүре алмайтын кемелер үшін.
Егер  кеме  ереже  бойынша  тұргызылып  жэне  регистрдің  қадагалауында  болса,  онда 
жұлдызша 
символ 
шеңберінің 
ішінде 
орналасады, 
егер 
Регистр 
мақ^лдамаган 
классификациялық  қогаммен  немесс  кадагалаусыз  тұргызылса,  онда  классың  әрштік 
белгіленуі  жақшага  алынады  (егер  кеме  регистр  мақұлдаған,  қадагалаудан  өткен  болса,
қосымша белгілер енгізілмейді).
Егер  кеме  мұзда  жүзу  үшін  қ&жетті  ныгайтылуы  болса,  онда  кеме  снмволына  мұіда
жүзу  категорияларының  кслесі  таңбаларының  бірі  қосылады:  ЛУ1,  ЛУ2,  ЛУЗ,  ЛУ4,  ЛУ5; 
ЛУ6, ЛУ7, ЛУ8, ЛУ9.
ЛУ1,  ЛУ2,  ЛУЗ  санатгагы  кемелер  -   сәйкссінше  0,  4  м  ,  0,  55  м-ден  0,7м-ге  дейінгі 
жуандыгы  бар  мұзга  айналган  арктикалық  смес  теңіздерде  жүзуге  арналған,  гаралуы 
қолайлы  санаттагы  кемелер.  ЛУ5,  ЛУ6,  ЛУ7,  ЛУ8,  ЛУ9  ЛУ4  санаттары:  Арктикалық 
теңіздердегі  жүзу  үшін  колайлы  кемелер.мұзжаргыштыц  артынан  жүзгенде  қалыңдыгы  1 
метр болатынбіржылдық мұздарда ЛУ4-ке рұқсат етіледі, ал көпжылдық мүздарда ЛУ8 және 
ЛУ9  кемелері  жүзеді.  ЛУ4-тің  дербес  жүзуінде  қыстыгүні  мүздың  капыңдыгы  0,  6  м-ден
аспауы тиіс, ал ЛУ9 үшін - 3 ,5  метр.
Егер  мұзжаргыш  ережелердің талабына  сай  келіп,  оны  канагаттандырып  отырса,  онда
мұзды  күшейтудегі  таптың  негізгі  символына:  ЛЛ6,  ЛЛ7,  ЛЛ8,  ЛЛ9  санаттары  қосылады. 
ЛЛ6  санаты  мүздың  қалындыгы  1,5  м-ге  жететін,  қыста  қататын  арктикалық  емес 
теңіздердегі мүзжаргыш операцияларды қадагалайды, ал ЛЛ9 санаты —мұз қалындыгы 4,0 м- 
ге жететін арктикалык теңіздерде қыскы-көктемгі навигацияда қадагалайды.
Суга  батпайтын  1...3-ке  дейінгі  суға  батуы  қамтамасыз  етілген  кемелердің  негізгі
бөлімінс ЬЫ -ЗІ таңбасы қосылады.
Жүзу  ауданы  шсктсулі  кемелер  үшін  (I;  И,  НСП,  ШСП,  ІП)  типті  бөлім  басында
көрсетілген тиісті таңбалар косы лады.
23

Машинаның қондырғысын автоматизациялауда, эрқашан тұрақгы қызмет көрсетушінщ 
қатысуынсыз  МО-да  немесе  орталық  постта  басқарады  және  символға  А1  типті  белп
косы лады. 
постган й р  операторМен МО-нын қатысуынсыз басқарудьщ пайдалануға
мүмкіндік беретін  автоматтандырудың көлеміне сәйкес келеді.
Егер  кеменің  навигациялык  жабдығы  кеме  ережелер  жабдығына  және  бір  адамның
жүріс көпірінде басқаруына сәйкес келсе, онда таптың негізгі символына - (ОВНМ ) танбасы 
косылады.
Белгілі  шартгарды  орындауда,  сөздік топтағы  сипатгама  косылады  оған:  тарткыш,  газ 
тасушы, жер снаряд, катамаран, контейнер тасушы, кен арба, химовоз жатады...
2.5  Негізгі типтегі кемелердің түрлері  және олардың ерекшелігі. 
Әмбебап және жүк кемелерді тағайындау жэне ерекшеліктері.
Ерте  кезеңдердегі  кеме  шаруашылығының  дамуында  барлық  жүктер  (сұйық  та- 
тарадағылар  да)  барлыгы  эмбебап  кемелерде  тасылды.  Техникалық  төңкерістен  кешн 
(құрыштан  жасалған  тұрқы  жэне  механикалык  қозғалтқышқа  ауысқалы)  арнайы  сұйықтық 
тасуға  арналған  (танкерлер),  жүктің  қаптамасын  тасуға  балкерлер,  ролкерлер  және  т.б. 
бөлініп  шыға  бастады.мамандандырылған  кемелер  ерекше  жүктерге  икемделген,  олар  ауыр 
жүк  жұмыстарының  жоғары  темпте  жұмыс  істеуіне  және  бағасын,  қолдану  үнемділігін 
қамтамасыз  етеді.  Бірақ  мұндай  кемелерге  кері  рейсте  жүктерді  жүктеуде  қиыншылықтар
пайда болады.
Әмбебап  жүк  кемелері  ерекше  жүктерді  тасымалдау  (қаптамадағы  жүктерді)  үш ш  
арналған,  сонымен  бірге  қаптама  жүктерді  эпизодттық  тасымалдау  (дэн,  тыңайтқыш...)  ,
:йнер,  жабдықтар,  техникалар...,  кері  реисте  жүктеуді  қамтамасыз  етеді.  ^  
5ап кемелер XX ғасырда мамандандырылған кемелермен бэсекелестік тудырдь: 
Үй-жайларЖ»ің  эмбебап  жүк  кемелерінде  орналасу  сұлбаЛі  2.17.-ші
суретге
көрсетілген
Г"
г
ш Г ,
М
1
2.17.-ші сурет. Әмбебап жүк кемесінің ортақ схемасы:1- форпик, 2-шынжырлы қалқан, 3 - 
диптанк, 4-жүк таситын трюм, 6 - екі еселі түбі бар цистерна, 7 - Коффердам, 8-арнайы бөлімше, 
9 - машина бөлімшесі,  10 - сспелі бөлімшенің туннвальсі,  12 - жоғарғы палуба (кұры лы м ),  13- 
орташа құрылым,  14 — бак (кұрылым ),  15 — рубка
24

Арнайы  қоймаларға  (трюм  жэне  твиндектер,  танкерлердегі  танктер)  жүкке  арналган 
койма немесе кеменің кейбір түріндегі қондыргылар жатады.
Қызметтік  баспанаға  машина  жэне  казандык,  тұтқалы  жэне  штурман  рубкалары  (бұл 
үй-жайлардан  кемемені  баскару  жүзеге  асырылады),  румпел  бөлімшелері  (мұнда  рөлді 
машина орналастырған), кеме ұстаханасы шеберхана жэне басқатипті қоймалар орналаскан.
Шаруашылық  үй-жайларға:  камбуз,  буфет,  қамба  құргақ  азық-түлік  сактайтын  қойма, 
ас  бөліме,  кір  жуатын,  кептіргіш  кеме  адамдарды  қызмет  көрсету  санитарлық-тұрмыстық
үшін мұздаткыш болатын бортында...).
Қоғамдық  үй-жайлар  ұжымдық  демалыстар  жэне  ас  қабылдауға  арналган,  олараға
(компания каюталары, комнадалар асханалары салндар, спортзалдар жатады).
Тұрмыстык 
үй-жайлар 
с анитар лы -тұр м ы стық 
жұмыстарга 
арналган, 
оларга 
(дәретханалар, қол жуатьш, душқа түсетін бөлмелер жатады).
XX  ғасырда  құрылған  эмбебап  жүк  кемелерінің  жалпы  түрі  2.18.-ші  суретте  көрініс
тапқан.
XX  ғасырдың  ІІ-ші жартысында люктердің өлшемі трюмдердің өлшемінен онша үлкен 
болған  жоқ 
Бұл  люктердің  ағаш  қақпактармен  жэне  брезенттермен  күптелуімен 
түсіндіріледі.  Брезентгің жэне қақпақгьщ үзілуі  иггормдық шартгарда кеменің батуына  экеп
сокты, сондыктан люктің өлшемдері де кіші болды.
Құрыштан  жасалган  люк  кақпакгарына  ауыскалы  бері  паубаны  улкейту  мүмкіндігі  туды 
(люк  ауданынын  трюм  ауданына  арақатынасы).  Нң  алгашкы  кадамдардын  бірі  кеме 
ұзындыгы  бойынша  люк  сандарын  көбейту  болды  .  Алайда  мұндан  эдіс  жеткілікті  тиімді 
болтан  жоқ,  өйткені  бұл  ретге  жүктерді  орналастырудың  күрделіліктср  пайда  болады, 
қақпактар саны және олардыңның тыгыздалуы созылымдылығы жэне саны үлкейеді.
Металл  люктері  бар  кемелерде  жүргізілген  эксплуатациялык  тэжірибелер  нәтижесінде 
палубада  үлкен  ойықтарды  жасауга  болатынын  ділелдеді,  егер  палубаны  және  бортты 
мықтап  бекіткен  жагдайда.  Бұл  ойықтардын  енінің  85%-га  үлкеюіне  мүмкіндік  береді 
(«ашйік  типтегі  кемелер).  Бұл  кемелерде  кран  жүктердб  трюмның  арткы  нүктесіне  коя 
алады,  практика жүзінде  палуба астындағы  жүк  көтергішті  шектейтін  және  ауыстыруга жүк 
штивкаларын кояды .
Жүк  тиеу  және  жүк  түсіру  ыңгайлы  болуы  үшін  жәнс  жаңа  замангы  ксмелерде  жүк  тиеу 
каркынын  көтеру үшін, трюмдарга көлденен орналаскан жәшік бортынын көлемін береді.
Кен  тасушылардың  тиімділігін  жогарылату  үшін,  кейбір  осы  типтегі  кемелерде  автокөлік 
тасымалдау  үшін  аспалар  орнатылган  (2.8.  6.  2-ші  сурет).  Тасымал  кұны  жағынан  олар  ^  
эмбебап  кемелерге  Караганда төмен,  мамандандырылган  кемелер  элемдік  фрахт  нарыгында 
конъюктураның өзгерісін жиі  айтып ескертіп  отырады.  Ал эмбебап  кемелер баска жүктердің
тасымалдануында қолданылады.
Балкерлердін  тиімділігін  жогарылатуга.автокөлік  тасымапы  үшін  аспалар  орнатылган 
болатын  . Бірак эксплуатациянын бұл тэжірибесі құрылымның тиімсіздігін дәлелдеді.
Көп салалы кемеле кен тасымалдауга, балкерлер катарынын тиімділігін жогарылатуга жэне
сұйыктык (мұнай) тасуга арналган.
25

6
II
26
2
.1
8
..
 
Ә
м
б
еб
ап
 
ж
үк
 
ке
м
е 
: 
1
-ж
о
ға
р
ғы
 
п
а
л
у
б
а
, 
2 
- 
ф
а
л
ь
ш
б
о
р
т
, 
3-
ж
үк
 
та
си
ты
н
 
жебе, 
4
-ж
ел
д
ет
у
 
ба
сы
, 
5
- 
ж
үк
 
та
си
ты
н
 
ж
ү
к
ш
ы
ғы
р
, 
6 
- 
б
а
ға
н
а
, 
7
-к
ай
та
л
ап
 
п
ай
д
ағ
а 
ас
ы
ру
 
к
а
за
н
ы
, 
8 
- 
РЛ
С
 
а
н
ге
н
н
а
с
ы
, 
9
 
б
ас
к
ар
у
ш
ы
 
р
у
б
к
а
, 
10 
- 
к
о
р
ш
а
у
, 
1
1
-ж
ел
д
ет
у
 
ке
ң 
қ
о
ң
ы
ш
ы
ты
 
л
е
е
р
и
н
н
а
с
ы
, 
12 
- 
ж
үк
 
та
си
ты
н
 
л
ю
к
т
ің
 
ко
мин
гсі,13 
- 
ж
үк
 
та
си
ты
н
 
л
ю
кт
ің
 
қ
ак
п
ак
га
р
ы
 
(л
ю
к 
аш
ы
қ 
к
ү
й
ін
д
е 
), 
14 
- 
ф
о
к
-м
а
ч
т
а
, 
1
5
-с
а
л
и
н
г,
(ж
а
б
у
л
ы
 
л
ю
кт
е 
), 
1
6
-л
ю
к 
к
а
қ
п
а
қ
т
а
р
ы
(л
ю
к
 
ж
аб
ы
қ 
к
ү
й
н
д
е
),
 
17 
- 
тү
м
сы
қ
 
т
а
а
р
т
о
н
, 
19 
- 
б
р
а
ш
е
н
п
и
л
ь
, 
20
 
- 
к
ү
н
к
а
ға
р
,

, 
2.19.. сурет. XX ғасырдын ортасының әмбебац жүк кемесі
? 
I*  * 
* I  ' ’ 
І  ' 
Іь 
* I  *  :^4, 
.1.1 
1  1 
1  • £
Бұл  кемелерді  пайдаланудың тэжірибесі  (кемелерде болатын өрттерден  кейін)  мұнай 
тасуга тиімсіз екенін көрсетті.
Кен  тасымалдаудагы  өте  перспективалы  кемелрдің  бірі  болып  кен  тасушы,  жүк 
ұаптамасыныц  контейнерін  санаса  болады.  Қосымшаға  алганда  (25000т  дейін)  кіші  жэне 
орта  жүк  көтергіпггігі  бар  бапкерлерде  дагарадай  және  ауыр  салмақты  жабдык.  металл 
құрылымы, түтік, орман жэне тағы басқапарларды ойдагыдай таснтынын ескеру керек.
Бұл  кемелер  астында  жатқан  езілудсн  корықпайтын  ауыр  салмақты,  габаритті  тагы 
баска  жүктерді  тиеу  үшін  өте  ыңгайлы.  өйткені  мұндай  кемелерде  палуба  аралык  жүк 
тасымалын қиындататын кондыргылары жоқ.
Контейнер тасушылардын негізгі  сипаты  - (кеме тасымалдай алатын  контейнерлердің 
саны).  Контейнсрлсрдің сыйымдылыгы:  оншакты контейнерлерден басталып  - 9000 шкалага 
дейін жетеді, мүхит аралык тасымалдауларда.
27

2.20. сурет. Бойлық қима, жоспар жэне көлденеңдік қима
Бұл  кемелердің  негізгі  белгілері  больш  (  бағдарлаушылар  арқылы  құрылған)  кеуек 
пішінді  палубалардың  85%-ға  дейінгі  ашылуы  болып  табылады.  Машина  бөлімшесі  жемде 
әдетге  жылжытқан.  Бұл  кемелер  контейнерлердің  ярустарыньщ  ү ж е н   ашылуына  жэне 
тасымалдауын (7 ярусқа дейін)  контейнер палубаларынқамтамасыз етеді. Бұл кемелер әдетте 
екі  багытты  палубадағы  үлкен  ойықтардың  мыктылығына  жэне  корпустардың  мыктылығы 
мен қаттылығына жауап береді.
ф
2.6. Лихтеровоздарды тағайындау және ерекшеліктері.
Жүк  орындары 
30  тоннаға  дейін  үкейтудің  жақсы  тэжірибесі  (40  футты 
контейнерлер)  ары  қарай  ірілеткенге те"мір  жіне  шоссе  жолдарының дамуы  кедергі  жасады.  ' 
Сондықтан  жүзбе  контейнерлерін  ойлап  тапты  ол  —  баржы  (лихтеровоздар),  кэдімп 
контейнерден  өлшемі  өте  үлкен.  Олар  лихтер  болғандықтан  тұнбалылығы  аз,  өндірушілер 
немесе  жүкті  гүтынушылардың  айлақтарына,  майда  суға,  өзеннің  жэне  теңіздің 
жабдықгалмалған порттарьша тартқыштардың көмегімен апарып салуға болады.
Лихтеровоз  жүйелерінің  барлық  түрлерінің  ерекшелігі  больш  олардың  өлшемі  мен 
қызметі,  баржыларыньщ  өлшемі  сэйкес  келетін  типті  аламыз.  Лихтерлердің  тасымалдануы 
үшін мамандандырылған кемелер жасалып құрастырылған, олар — лихтеровоздар деп атлады.

жүктеу/скачать 24,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: