О қу құралы > Суеубаев Ж. С

4.12 сурет
Қисықтан  нақты  қозғалыс  кедергісін  ҚР  темір  жолдарында  эмпириялық  формула 
бойынша есептеу қабылданған.  Н/кН:
\Уи 
= 700 
і
 
(4.18)
Я  
. 
І
мүнда, Я -  қисык радиусы, м.
Келтірілген  формула  жьшжымапы  қүрамның  механикалык  бөлігінің  ең  ыңғайлы 
конструкциясы 
үшін 
мемлекетіміздің 
темір 
жолдарында 
өткізілген 
зерттеулер 
қорытындылары негізінде алынған.
Вагондар және олардың қысқаша  техникалық сипаттамасы.
Темір  жолдарда  қолданылатын  вагондардың  барлығы  вагондар  наркін  (жүк  және 
жолаушы  вагондары)  қүрайды.  Пойыздың  өрге  шыққаны  мен  қисыққа  кіруінен  пайда 
болатын  қосымша  қозғалыс  кедергісінен  басқа,  бірнеше  жағдайда  осы  қозғалысқа  келергі 
жасайтын күштер пайда болады.  Бүл күпггер негізгі  қозгалыс кедергісін аныктауда өзгеріссіз 
болып  табылатын  атмосферлік  жағдайдың  өзгеруінен  пайда  болады  (4.2.3  қар.).  Пойыз 
қозғалысына  желдің  жылдамдыгы  мен  бағыты 
жалпы  қозғалыс  кедергісінід  көлемін 
көтереді.  Сыртқы  температураның  төмендеуі,  әсіресе  теріс  температуралы  облыстарда
Я I
осындай қорытындыға жеткізеді.
Тоннельде 
гі кимыл
Непзгі
Дөцгелеістін рельсқа 
сыргуынан үйкелу
Буксир
подшипниктсрі
уйкелісі
Тартым өткізу
элементтерін
үіікеЛісі
Пойыз қозғалысының кедергісі
Қосымша
Көмекші
Сырткыауа 
температурас ы
Орнъшан
қозғалу
Жол кедерпсі
Жылж. курам 
кедергісі
Қоршаган 
орта кедергісі
Дөнгелектің рельсқа 
жылжуынан үйкелісі
4.13 сурет. 
130

Пойыздың 
орнынан 
жылжуы 
кезінде 
болатын 
жылжымалы 
қүрамның 
подшипниктарындағы  маидың  қоюлануы  (әсіресе  сырткы  ауаның  температурасының 
төмендеуінен) қозғалысқа қосымша кедергі жасайды.
Ерекше  жағдайлар  пойыздың  тоннель  ішіндегі  кимылынан  пайда  болады,  ол 
пойыздын  тоннель  ішінен  поршень  секілді  ауаны  ығыстырып  шығу  әсерінен  болады. 
Қорытындысында қозғалыс кедергісінің жалпы класснфикациясы кестесін (4.13 сур.) мен [5] 
жеке қүрастырушылары көмегімен келтіреміз.
Құрамы  жағынан  жүк  вагондары  паркі  алуан  түрлі.  Вагонның  қүрылысы  оның 
қызметіне  қарай  анықталады.  ҚР  темір  жолы  жүк  вагондарының  негізгі  массасын 
төрткіндікті  Вагондар  қүрайды,  аз  мөлшерде  алтыкіндікті  вагондар  бар,  сегізкіндікті 
вагондар  қүрылысы  басталды.  Одан  басқа  да,  ірі  габаритті  жүк  тасымалында  транспортер 
деп аталатын көпкіндікті 
(12
 кіндікке дейін) вагондар қолданады.
Жүк  вагондарының  негізп типтері  болып:  кез  келген жүк тасымалы үшін —  жабық 
вагондар;  төгілгіш  заттар  (көмір,  руда,  кокс,  үсақ  тас  және  т.б.)  үшін  —   жарты  вагондар 
(шатырсыз  вагондар);  контейнерлер  мен  ірі  габаритті  жүк  және  орман  материалдары 
үшін —  платформалар; сүйық заттар тасымалы үшін —  цистерналар.
Бүл  тізімге  автомобиль,  тірі  мал,  битум  жэне  т.б.  тасымалына  арналган  жүк 
вагондарынын  барлык  түрлері  қамтылмаган.  Жүк  вагондарына  өзі  түсіруші  — хопперлер, 
изометриялық  вагондар  мен  баска  түрлер  жатады.  Ерекше  вагондар  тобын  секцияларға 
жинақталган  жэне  төмен  температураны  сақтап  түруга  арналған  (вагондар-мүздатқыштар) 
рефрижераторлы вагондар құрайды.
Жолаушы  вагондары  паркіне  алые,  облысаралык  және  қалааралық  катынас 
вагондары  кіреді.  Егер  алые  сапарға  арналған  вагондар да  жолаушылар  үйкысына  арналган 
арнаулы  орындар  болса,  облыс жэне  қалааралық вагондарда -  тек отыру орындары болады. 
Алые  катынас  вагондары  жүмсак  4  жэне  2  орындық  купелі  болады.  Соңғыларыньщ 
кысқартылган аты —  үйқы вагондары - ¥ В  (СВ спальный вагон).
Қатты  вагондар  32-36  орындық  купе  жэне  60  орындық  купеге  бөлінбеген  түрде 
жасалынады. Әрбір вагон жылу, жарык жэне ауаны айдау жүйесімен жабдықталған.
Жолаушы  вагондарына  сонымен  бірге  попгга,  багаж,  қызметтік,  вагон-мейрамхана 
жэне 
вагон-зертханалар, 
локомотивтарды 
колдану 
сынактарьгаа 
арналган 
-  
динамометриялык 
вагондар 
жатады. 
Вагондардың 
қүрылысы 
мен 
олардын 
номенклатурасымен толыгырак [
2
] танысуга болады.
Та рты м күші
ЭЖҚ қурылысының негізгі элементтері.
Электоровоздың тартым күшінің пайда болуын қарастырмас бүрын, оның қүрылысы 
мен негізгі элементгерімен танысу қажет (4.14 сур.).
131

4.14 сурет
 
| 
і
Электровоздың  қозғалғыш  бөлігі  әркайсысында  электровоз  сериясына  қарай  екі  не 
үш  дөңгелск  жүбы  2  бар  арбалардан  I  түрады.  Тартым  элктроқозғаткыштарын  3  арнайы 
ауыстырғыш  қорап  арқылы  кіндіктері  подшипниктарда  айналатын  букстарда  (сііеВисһ$е  -  
нем.  қорап)  орналасқан  дөңгелек  жүптарын  айналдырады.  Арба  рессорлы  асылу  арқылы 
букстарға сүйенеді, пружина 5 ретінде 4.14 суретте көрсетілген.
Электровоз  кузовы 
6
 рамалардан  7 және болатпен  қапталған темір қаңқадан түрады. 
Кузов рамасы арбаларға тірек 
8
 көмегімен сүйеніп түрады.  Рама үстінде  пойыздың прицепті 
бөлігін қүраммен біріктіретін автотіргелгіш 9 бекітіледі.
Кузовтың  екі  аяғында  электровозды  басқару  және  оның  жүмысын  бакылау 
қүралдарымен  жабдықталған  машинист  кабиналары  10  орналасқан.  Кузовтың  оралық 
бөлігінде жоғарывольтті камера 
11
  орналасқан, ол электровоз жүмысын реттеу үшін  қажетгі 
аппаратгармен  жабдықталған.  Бүл  аппараттар  машинист  кабинасынан  ара  қашықтықта 
басқарылады. 
* 
4
9
Машинист кабиналары мен  жоғарыволыті  камера  аралығында электровоздың жеке 
қажеттілігін  атқаруға  арналған  көмекші  машиналар 
12
  орналастырылады  (қысылған  ауаны 
шығаруға  арналган  мотор-компрессорлар,  тартым  қозғалтқышын  жэне  баска  жабдықтарды 
ауамен суытуға арналған мотор желдеткіштер).
Шатьфда  жанасу  жүйесі  арқылы  электровоздың  қуат  көзімен  үздіксіз  байланысын 
қамтамасыз етуші токқабылдағыпггар  13 орналасқан.
Электровоз үзындығын 
Іэ
 бір арбада орналасқан кіндіктер арасындағы автотіркелгіш 
кіндіктері  мен,  бүрын  айтылғандай,  қатты  база  деп  аталатын 
Һт
  және 
шеткі  дөңгелек 
'  жүптары -  электровоздың жалпы базасы 
Һэ
 арасындағы  кашықтыкпен  есептеу қабылданған. 
Электровоздық  бүкіл  ауырлық  күші  кузовтан  тіреулер  арқылы  арбаларға,  ал  олардан 
рессорлы асылғыш жөне букстар көмегімен -  дөңгелек жүптарьша беріледі.
Тартым куилініц пайда болуы
Электровоз арбасына эсер ететін күш жүйесін қарастырайық (4.15 сур.).
Электровоз  күрылысының  барлық  элементтерінің  массасы  дөңгелек  жүптарына 
орналасатын  ауырлық  күшін  қүраиды.  Бір  дөңгелек  жүбы  дөңгелектерінің  рельстермен 
жанасу орнында ауырлық күші 0 « , (4.15) өсер етеді.
132

г  !
Ньютонньщ бірінші заңына сәйкес бұл күш рельстардан дөңгелектерге О1*, салынған 
күшпен теңестіріледі, мүда модуль бойынша олар тең
ріспі = 
і
С
кпі
Айтайық,  дөңгелек  жүбына  айналу  сәті  Сиі  салынды.  Ол  бірі  дөңгелектен  рельсқа 
салынған  Ғ*д,  екіншісі  Ғвд»  —   арба  рамасьша,  немесе  арбаға  бекітілген  кіндік  мойнынан 
буксқа салынған  күш жұбы ретінде көрінуі мүмкін:
|Ғ«1 = |Ғ"кд|
Дөңгелектен  рельсқа  салынған  күш  рельстан  дөңгелекке  салынған  күшпен 
теңестіріледі,  ол  О  күшінің  болуынан  өзінің  физикалық  табиғатынан  үйкеліс  күші  болып 
табылады  |А| =  |Ғад|
Дөңгелектен  рельсқа  салынған  күш  оған  қатысты  сыртқы  күш  болып  табылады,  ол 
арбаның түсу қозғалысынын пайда болуына ықпал етеді:
|Ғ"«д| I Щ
I  |А| 
(4.19)
Осылайша,  Ғвд»  күші  үйкеліс  а{5қасында  рельстардын  дөңгелекпен  жанасу 
нүктесінде пайда болады, сондықтан жанасу тартым күші деп аталады.
Ғ »  = 2  С,п 
(4.20)
Вк
Егер  арбаны  рельс  үстіне  көтеріп,  дөңгелек  жүбьгаа  айналу  сәтін  қойса,  онда  ол 
айналады,  бірақ  ешқандай  түсу  қозғалысы  болмайды.  Бүдан,  тартым  күшінің  пайда  болуы 
тек қана дөңгелек пен рельстің жанаскан жерінде тіркеліс болса ғана мүмкін.
Егер  рельстарды  бекітпей,  арбаның  қимылсыздығын  қамтамасыз  етсе,  онда  Ғад 
күшінің эсер етуінен  кимылсыз арбаға қатысты рельстардың қозғалысы жүреді.
Айта  кетейік,  тартым  күшін  едөуір  дамыту  қажет  болған  қапталы  күрделі 
учаскелерде  арнайы  қүрылыстар  үйымдастырылған,  олар  Ғвд  күш  әсерінен  жолдың 
ығысуына  кедергі  жасайды.  25  м  жолда  осындай  20-40  жүп  қүрылыс  сапынған  ([2]-дегі  58 
және 59 сур.).
Электровоздың  жанасу  тартым  күші  (бүдан  былай  жай  “тартым  күші”)  тартымдық 
қозғалткышпен  жабдықталған  электровоздың  барлық  дөңгелек  жүбьгаан  дамитын  тартым 
күшінің козғалушы деп аталатын қосындысы:
Ғс =  I  Ғк.д = ЫолҒкд 
, 
(4.21)
1
 
А
4.15 сурет
133

Енді,  электровоз  автотіркслгіш  көмсгімсн  қүраммен  байланыстырылған  деп 
елестетейік,  байланыс орнында динамометр (күш өлшейтін жабдык) орнатылған.  Ол күштің 
қандай  мағынасын  көрсетеді?  Кузов  рамасына  Ғк тартым  күші  эсер  етсді,  ол  қозғалыетьщ 
себепкері.  Электровозға  козғалыс  кезінде  козғалысқа  карсы  бағытталған  козғалыс 
кедергісінің күші 
^ ' 0
 эсер етеді, сондықтан өлшенген күш
ҒА = ҒК-  № *
(4.22)
Бүл күшті автотіркелгіштегі тартым күші деп атайды.
)
Тіркелу күші
Тартым  күші  тек  дөңгелектердің  рельстармен  тіркелуінен  пайда  болатыны 
анықталған.  Егер дөңгелек жүбына салынған айналу сәтінің мағынасын үлкейтсек, онда Ғаді.
Ғцд
2
.... Ғвдп магынасын  қабылдайтын  Ғад тартым  күші де  үлғаяды,  мүнда  Ғкдп >....> Ғю# >  Ғаді
(4.16 сур.) 
і
Егер  Ғкд  берілген  жагдайда  Ттох  үйкеліс  күшінің  магынасынан  асып  түскен  болса, 
онда  дөңгслектің  рсльспен  тіркесі  бүзылады:  дөңгелетің  рельспен  сырғып  кетуі  пайда 
болады.  Бүл  процесс  бокстану  деп  аталады.  Бокстанудың  басталуы  келесі  жағдаймен
шартталады:
Ғкд>Ттах 
ІООООкпУк 
Ғқдсц
(4.22)
мүнда, - \|/к  - тіркелу коэффициента
Осылайша, тіркелу коэффициснті дөңгелектің рельспен жанаскан жеріндегі дөңгелек 
жүбы арқылы бокстанусыз дамыған ең үлкен тартым күшінің катынасы.
Өзінің  жаратылысынан 
тіркелу  коэффициенті  сырғу  үйкелісінің  коэффициенті 
болып  табылады.  Онын  маңызы  дөңгелек  пен  рельстің  материалы на,  үстіңгі  кабат  бетінін 
тазалығы мен ластануына,  ылгалдығына жэне баска да факторларға байланысты.
лЫх.
4.16 сурет.
4.17 сурет.
Дөңгелек  пен  рельстің тіркелумен  жүретін  процестер  өте  күрделі  және  алуан  түрлі. 
Тіркелу  коэффициентін  жэне  оған  эсер  етуші  факторларга  тәуелділігін  зерттеу  сонау  XIX 
ғасырдьщ  ортасында  басталған  (Пароди,  Пуаре  -  Франция)  жэне  осы  күнге  дейін
жүргізілуде.
Электровоз үшін түгел
ш = Ғ
±^ССЦ.
(4.25)
1000
 шл§
мүнда, Ғксц- электровоздың тартым күшінің тіркелуі шартымен барынша мүмкіндігі, кН;
Шдб -  электровоздың ауырлық күші ( т л вт).
134

Мағынасы  у   <  у к,  өйткені  электровоздың  ауырлық  күшін 
барлық  дөңгелек 
арлығында бірдей орналастыру мүмкін емес.  Сондықтан, дөңгелек жүптарының бір бөлігінің 
кіндігіне ауырлық магынасы аздау, ал басқаларына көбірек түседі.
Кіндіктер  арасында  ауырлық  күшін  орналастьфу  рессорлы  асылу  конструкциясы 
мен  оның  техникалық  қалпына  байланысты.  Одан  басқа,  қозғалыссыз  түрған  электровозға 
орнықтыру оның қозғалған сөтінде бүзылады.
Тәжірибелермен  негізінде  \|/  түсу  қозғалысының  жылдамдығына  у   (у)  байланысты 
екені  анықталды.  Бірақ,  растығында  ш  мағынасына  басқа  факторлар да эсер  етеді,  олардың 
әсері  мөлшерлік  бағамға  келмейді.  Көмекке  эксперимент  келеді.  Көптеген  тәжірибелер 
қорытындысында  ш  мағынасы  түрлі  қозғалыс  жылдамдығында  (4.17  кар.)  және  ол 
қорытындыны  математикалық  талдау  (4.2.4.  қар.)  жолымен  тіркелу  коэффициент!  есептік 
мағынасын аныктауға арналған эмпириялық формулаларды аныктайды:
\і/ р  0.281 
4 
10.0007У  \ 
(4.26)
50+20Ү
түрақты ток электровоздары үшін;
V 1 0,281  4 
- 0,0006
ү
 
(4.27)
50+6
ү
ауыспалы ток электровоздары үшін.
Әр түрлі ток жүйесіндегі элекровоздардың ш  мағынасының әр түрлі болуы олардын
Ч м  
л
 
1 
д . 
.  
*
 
Н
 
: '^ з | 
-к  
і 
•  У  
'
электр кестесінің ерекшеліктерімен түсіндіріледі, ол арнайы дербес пәндерде қаралады.
Тартымның барынша күші
Тіркелу шарты бойынша электровоз тарткмының барынша күші:
V  
Ғвд сц =   1 ООО у  Шл8 
(4.28)
Электровоздың тартымдык мүмкіндігін анықтайды.
Темір  жолмен  жүк  тасымалының  өсуі  пойыз  массаларының  өсуін  қажет  етеді,  ал 
козғалыс  үшін  элекровоз  дамытатын  тартым  күшін  арттыру  кажет.  Бүған  козғалушы 
электровоздын  кіндіктер  саны  мен  әр  кіндікке  келетін  массаны  көбейту  арқылы  жетуге 
болады.
Қапталы  жағынан  ауыр  жол  учаскелерінде  “к ө іт к ”  тартымды  немесе  бірнеше 
элекровоздарды  біріктіруін  пайдаланады:  бір  кабинадан  басқарылатын  (КБЖ  -   көптеген 
бірлік  жүйесі)  бір  тартым  бірлігіне  біріктіреді,  күрделі  тасымалда  косымша  локомотив
көмегімен итеріп  отыруды колданады.
Кіндікке ауырлыктың көбеюі негізінде рельска эсер етуші күш мағынасы жіберуімен
аныкталатын  темір жолдың мықтылығымен шектеледі.
Алайда, барлык жағдайда шектеуші болып бір кіндіктін тіркелу коэффициент! болып 
табылады.  Темір  жол  дамуыныц  эр  түрлі  кезсңінде  үсынылған  тіркелу  коэффициенты 
көтерудің  көптеген  эдістерінің тек  біреуі  ғана  қо^данылады  — электровоз  дөңгелегі  астына 
қүм төсеу.  Электровоздарда кысылған ауа кэмегімон арнайы қүбырлар арқылы доңгелек пен 
рельс  жанасқан  жерге  себілетін  қүмға  арналған  бункер  қойылған.  Себуді  қолмен  немесе
135

бокстау  пай да  болған  жагдайда  автоматты  түрде  машинист  орындайды.  Қүм  күрғақ  болуы 
абзал, жэне күрамында топырак болмауы тиіс.
Қазіргі  уақытта  ҚР  тсмір  жолдарында  локомотив  жабдыгы  үшін  шамамен  7  млн  тг 
көлемінде қаражат 3 млн т қүрғақ қүм жүмсалады.
Электр жылжымалы қүрамның классификациясы
ЭЖҚ -  ның нсгізгі  екі  түрі  бар:  пойыздың (қүрамның)  прицепті сүйретуге  арналган 
электровоздар  жөне  жүк  жөне  жолаушы  тасымалдайтын,  тартым  козғалтқышымен  жүрстін 
козғалыс бірліктері - элсктропойыздар. 
•
Электровоздар  атқаратын  қызметіне  карай  жүк,  жолаушы  жэне  маневрлі  болып 
белінеді.  Жүк  тасымалдауға  арналған  электровоздар  жолаушыға  карағанда  аздаған 
жылдамдықта үлкен тартым күшімен ерекшеленеді, маневрлі электровоздар аз жылдамдыкка 
есептелген.  Жүк  электровоздары  жолаушы  сиякты 
түрлі  кіндік  санымен-  торткіндікті, 
алтыкіндікті,  сегіз- және онекікіндікті  болып  жасалады  да,  бір  кузовты  болады  немесе езара 
байланысқан  бөлек  секциялардан  түрады.  Әрбір  электровоз  арбасы  екі  не  үш  деңгелек
жүбынан түрады. 
.  • 
Н Н І н І
Ток жүйесі жағынан ЭЖҚ негізінен екі типқа бөлінеді -  түрақты жэне ауыспалы ток
жүйесі.  Аздаған молшерде ауыспалы да, түрақты да ток жүйесінде жүмыс  істей беретін -  екі 
жүйелі  электровоздар  бар.  Мүндай  электровоздар  ҚР  темір  жолы  торабы  жолында  кызмет 
етіп  отырған  түрақты  ток  уакытысында  ауыспалы  токтың  да  кең  пайдалану  ссбсбімен  ток 
жүйесі  тоғысында  колданылады.  Батыс  Еуропада  халыкаралык  байланыста  әр  түрлі  елдің 
ток  жүйесінде  жүмыс  істейтін,  бірнсше  ток  жүйесіндс  (төртке  дейін) 
көпжүйелі 
электровоздар  бар.  Отандық  өндірістен  шыққан  электровоздардың  барлығында  бірдей 
әріптік белгі бар -  ВЛ (Владимир Ленин), олар электротехникалық өнеркәсіп Министрлігінің 
Новочеркасск  (НЭВЗ) 
жэне  Тбилиси 
(ТЭВЗ)  электровозкүрылыс  зауытгарында 
жасалынады.  Өнеркәсіп  көлігі  үшін  электровоздарды  Днепропетровск  электровозқүрылысы 
зауыты (ДЭВЗ) шығарады. 
' 
І
ВЛ  әріптерінен  соң жазылған цифрлар  шыгарылған  әр  кезеңге байланысты  әр түрлі 
мағынаны  білдіреді.  Мысалы,  электровоздардың  ВЛ19  жэне  ВЛ22  сандары  кіндікке түсетін 
ауырлықты,  ВЛ
8
,  ВЛ60,  ВЛ80 белгілеріндегі  бірінші  сан  кіндік санын,  скіншісі  әріп ретінде 
жазылып,  электровоз  ауыспалы  токқа  (о-  бірфазды)  арнапғандығын  көрсетеді.  Бірыңғайлык 
жасау  мақсатында  жолдар  байланысы  министрлігі  ток  жүйесі  түрі  мен  кіндік  санын  ғана 
белгілейтін бірдей белгі қолдануды үсынды, алайда, электровозды осылайша белгілеу жүйесі 
бүзылды.
Белгіде  сандардан  соң  жазылатын  әріптер  берілген  электровоз  түрін  көрсетеді: 
ВЛ80К  -   кремнийлі  түзеткішті  ауыспалы  токтьщ  сегізкіндікті  электровозы;  ВЛ80Т  -  
реостатты  тежеуішпен  жабдықталған 
тура  осындай  электровоз  (4.9.6,  а);  ВЛ80С  ВЛ80Т 
аналогиясы,  бірақ  оның  бір  машинист  кабинасынан  басқарылатын  жағдайда  екі 
электровоздың қосу мүмкіндігі бар.
Қазіргі  уақытта өнеркәсіп  түрақты  токтың онекікіндікті  В Л 15  электровозын  (ТЭВЗ) 
жэне ауыспалы токтың онекікіндікті ВЛ85 электровозын (НЭВЗ) шығаруға кірісуде.
ҚР  темір  жолының  жолаушы  электровоздары  паркін  негізінде  Чехияның  Пльзень 
қаласьгада  “Шкода”  зауытында  салынған,  сериялық  ЧС  белгілері  бар  электровоздары 
қүрайды.  Әріптік белгіден соң түрған сан ауыспалы да, түрақты да токта берілген серияның 
ретгік  санын  білдіреді.  ҚР темір  жолдарында  әр түрлі  молшерде  ЧС1,  ЧС2,  ЧСЗ,  ЧС4,  ЧС
6
, 
ЧС7,  ЧС
8
  жөне  ЧС11  сериясының  электровоздары  пайдаланьшады.  Мөскеу  -   Санкт-
136

Петербург  жылдамдық  желісінде 
ЧС200 
сериясының, 
200км/сағ. 
конструкциялык 
жылдамдығы бар электровоз дары жүреді.
Электропойыздар тартым қозғалтқышымен жабдықталған моторлы вагондардан (М) 
жэне  тартым  қозғалтқышсыз  прицепті  (П)  және  басқару  кабинасы  бар  бас  прицепті  (Пб) 
вагондардан  қүралады. .  Алгашқы  электропойыздар  П+М+П  кестесі  бойынша  қүралган 
секциялардан 
тұрды. 
Қазіргі 
электропойыздар, 
әдетте, 
онвагондық 
Пб+М+П+М+М+П+М+П+М+Пб  болып  орындалады.  Қажеті  болса,  жолаушы  саньгаа 
байланысты  пойызды  аз вагондармен  құрастыруға да болады,  бірақ екі  бас  вагонның болуы 
шарт.  Электропойыз арбалары екікіндікті.
Электропойыздардың  ЭР  (электропойыз  Ригадан)  деген  белгісі  бар,  олар  Рига 
электротехникалық  зауыты  (электр  бөлігінде)  жэне  Калининград  вагонқүрылысы  зауыты 
(механикалык  бөлігінде)  шыгарылады,  әріптік  белгіден  кейінгі  сан  серияның  реттік  санын 
білдіреді. Отандық темір жолдарда негізінен ЭР 1, ЭР2 (түрақты токта) жэне ЭР9П (ауыспалы 
токта)  электропойыздары  пайдаланылады.  Мәскеу-Санкт-Петербург  жылдамдық  желісінде 
ЭР200  электропойыздары  пайдаланылады.  Сонымен  катар,  еліміздің  жолдарында  үш 
вагонды  секциядан  тұратын  Ср  (Рига  секциясы)  сериясының  электропойыздары  жүреді. 
Отандық темір жол ЭЖҚ-ньщ  техникалық сипаттамасы  1  жэне 2 қосымшада берілген.
4.6 Тұрақты токтың тартымдық электрлік қозғалтқышы
Түрақты ток электроқозгалтқыиіы жумысының принциптері
Орта  мектептің  физика  курсынан  бойында  қуат  көзінен  І„р  электр  тогы  (4.18  сур. 
сызық)  өтетін  өткізгішті  В  индукциясымен  мангниттік  алаңда  орналастырса,  оган  осы  күш
багытында түсу қозгалысын шақыратын Ғпр күші эсер етеді.  Пайда болган күш (Ампер заңы 
бойынша), Н
(4.29)
мүнда, I -  ток купи (бүдан былац жай “ток”), А 
В -  магнит алаңының индукциясы, Тл;
Іпр - өткізгіш үзындыгы, м.
5-" 
І
4.18сурет  \
137

Күш  козғалысының  бағытын  “сол  қол”  ережесімен  анықтайды:  егер  магнит 
индукциясының  векторы  “алаканға”,  ток  векторы  -   сол  қолдың  созылған  саусағы  бойьша 
карай  бағытталса,  онда  бас  бармақ пайда  болтан  электромагнитгік  күштің қозғалу  бағытын 
көрсетеді. Аталған күш әсерінен өткізгінггің түсу қимылы жүреді. Мнемоникалық ереже. сол
қол -  қозғалтқыш.
электроқозғағыш  күш  (ЭҚК)
пай да болады. Ленц заңы бойынша, В.
ЕП
р 
В1пру
(4.30)
мүнда, V - өткізгіштің машина алаңындағы қозғалыс жьшдамдығы, м/с
I
4.19 сурет.
ЭҚК  багытын  (4.18  сур.  үздік  сызықша)  “он  кол”  ережесімен  анықтайды:  егер 
магнит индукциясының векторы “алаканга” багытталса, ал қозгалыс багыты артқа ишген бас 
бармаққа  сэйкес  келсе,  онда  оң  қолдың созылган  саусақтары  ЭҚК  қоректендіретін  багытты 
көрсетеді. Мнемоникалық ереже: оң қол -  генератор.
Егер екі АВ  мен 
СО
  өткізгіштерінен  (4.19 сур.) АВСЭ “белдікшесін” жасап,  О - О !  
N  жэне 
8
  полюстеріндегі  айналу  кіндігі  бар  болат  цилиндрде  орнапастырып,  қуат  көзіне 
косса, онда онымен Іпр ток жүреді де, оның өр қайсысына Ғпр күші (Ғпрі  АВ өткізгішіне және
СО
 Ғщ2-ге) эсер етеді.  Осылай, Ғпр1  -  Ғ„р2 күпггер жүбы “белдікшенің” Мр = ҒпрЭ (мүнда Б  - 
өткізгіштер  ара  қашықтыгы,  немесе  цилиндр  диаметрі)  сагат  тіліне  қарама-  қарсы 
бағытгалған айналу сәтін жасайды. Осы бағытта цилиндр “белдікшемен” Мр әсерінен айнала 
бастайды.
4
.
20
, 
а  суретінде  “белдікшенің”  көлденең  қиындысьшдағы  қалпы  бейнеленген.  + 
белгісі  ток  “бізден”,  ал  а  —  “бізге”  жүретінін  көрсетеді.  Осында  цилиндр  мен  полюстар 
арасындағы  ауа  саңлағында  В  =  Ф
/8
  индукциясын  жасайтын,  Ф  магнитті  ағысы  тоғысатын 
магнит  жүйесі  бейнеленген.  Белдік  0 - 0 ]   кіндіктерінде  бекітілген,  оқшауланған,  өзара  екі 
жарты  сақинамен  байланысқан.  Энергия  көзінен  алынған  ток  қозғалмайтын  щеткалар
•  •
арқылы жарты сақиналарға келтіріледі.
138

4.20 сурет
4.20, 
а  суретіндегі  “белдікшені”  өз  қалпынан  180°  қарай  ауыстырса,  жарты 
сақиналарға  2  қосылған  СЭ  жоғары  өткізгіш  4.20,  а  сур.  АВ  өткізгіштегідей  болып 
сақталатынына  оңай  көз  жеткізуге  болады.  Осындай  тұжырымдар  АВ  өткізгішіне  де 
қатысты.  Қорытындысында, айналу сәтінің бағыты бұрынғыдай болып қалады (4.20, б сур.). 
Осылай,  айналу  сәті  бағытының  түрақтылығьш  қамтамасыз  ету  үшін  әр  кез  белдікті  180° 
ауыстырған  сайын  өткізгіштегі  токты  өзгертіп  отыру  қажет.  Бұл  қызметгі  жарты  сақиналар 
щеткалармен  орындайды.  Қарастырылған  “белдікшенің”  айналу  процесі  келтірілген  электр 
қуатын  айналу  кимылының  механикалык  қуатына  тұрақты  ток  электрқозғалтқышы 
жүмысының принципі болып табылады.
Айта кетейік,  ЭҚК магнит алаңында “белдіктің” айналу кезінде токқа қарама қарсы 
бағытталған,  сондықтан  қозғалтқышта  оны  ЭҚКқарсы  деп  атайды.  Айналу  кезіндегі 
“белдікшедегі” ток,
Іпр  Ц - Е  
(4.31)
г
мүнда, II -  щеткаларға келтірілетін қуат; В
г -  “белдікшенің” белсенді қарсыласуы.  "
Кәдімгі  қозғалткышта  әр  қайсысы  керекті  сегменттерге  қосылған,  қозғалтқыш 
коллекторын  жасайтын  (жарты  сақина  орньгаа  бір  “белдікше”)  “белдікшелер”  якорінің 
көптеген орауын құрайды.
Турақты ток қозгалтңышы қурылысының негізгі элементтері
Электрқозғалтқыш  айналмалы бөлік -  якорь мен қозғалмайтын -  қалканнан тұрады. 
Екіполюсті  электрқозғалтқыштың  құрылысының  элементтерін  қарастырайық  (4.21  сур.). 
Якорь  Б я  диаметрлі  болат  цилиндр 
8
  түрінде жэне  арнайы  электротехникалык  болат  бөлек 
болат  табақтардан  жинақталған  жэне  пазаларында  якорь  орауын  қүрайтын  көптеген 
“белдікшелер”  орналасқан,  валда  11  бекітілген,  1я  үзындығымен  жасалған.  Якорь  валында 
бір-бірінен  оқшауланған  көптеген  сегменттер  түрінде  көрсетілген  коллектор 
2
  бекітілген. 
“Белдікшелер”  коллекторлы  пластиналарға  дәнекерленген.  Жоғарыда  қарастырылған  бір 
“белдікшедегі”  коллекторлы  пластиналар  саны  -   екеу.  Электр  қуаты  көзінің  II  күші 
коллекторға  2  қозгалмай гын  щеткаүстағыштарда  бекітілген  4  бүрыш  щеткалары  3  арқылы
келеді.
Якорь  валы  подшипникті  қалқандарда  9  орналасқан,  қозғалткыш  қалқанын 
6
  екі 
жақтан жауып түратын  подшипниктарда 
1
 мен 
10
 айналады.

Қозғалтқыш қалқанында басты полюстары  өзектері 7 бекітшген, олардьщ көмепмен
ф
якорь  мен  өзектердің  үсті  аралығында  жүретін  ауа  саңлақтары  арасында  магнитпк  алаң 
қүрылады.  Оньщ пайда болуы  үшін полюс өзектерінде  катушкалар  5  бекітілген,  катушкалар 
бойымен  ток  жүруінен  магнитті  ағыстың  себебі  болып  табылатын  Ф  (4.21,6  сур.  үзік
сызықтар) магнитқозғалтқыш күш (МҚС) пайда болады.
Ол  магнитгі  өткізгіштікті  көтеру  үшін  ферромагнитті  материалдардан  жасалған
машинаның магнитгі қатарында тоғысады.
4.21 сурет.
Түрақты ток машинасын  бейнелеуде кестеде  мемлекеттік бүкшодақтық стандартпен
•  қабылданған (ГОСТ -  МБОС) шартты белгілер қолд&нылған, 4.22 суретінде: 
а
 -  якорь орауы,
Щ
в
 жэне 
б -
 қозу орауы.

жүктеу/скачать 24,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: