О қу құралы > Суеубаев Ж. С

3.5.  Тепловоз қуаттарының берілісі
Локомотив тартымының жанама күшінің мөлшері локомотивтің жылжып келе жатқан 
дөңгелектерінің  рельспен  ілінісуімен  және  күш  қондыргысының  қуатымен  шектеле  алады. 
Локомотивтің  кертайғысын  болдырмау  үшін  жүріп  келе  жатқан  дөңгелектер  қүрсауындағы 
тартым күші орнықты ілініс жасайтын мөлшерден аспауы тиіс.
Локомотивтерді жобалау кезінде берілген жылдамдықта жетекші көтерілісте сағаттық 
тартылымның  жанама  күші  Ғк  шектік  Ғсц  мәнге  теңелуін  ескереді.  Шекті  мәнде 
дөңгелектердің  рельспен  орнықты  ілінісуі  қамтамасыз  етіледі..  Мүндай  жағдайда  есептік 
жылдамдық  порог  жылдамдығы  деп  аталады.  Магистральдық  локомотивтер  үшін  порог 
жылдамдығына сәйкес  келетін қуат дүрыс. Тартым күші Ғк (А-Б линиясы) жылдамдықтарды 
өзгерту диапазонында гипербола формасындағы қисық бойынша өзгеріп отырады.
Егер  тартым  күші  гипербола  заңы  бойынша  өзгеріп  отьфса,  онда  оның  порог 
жылдамдыгы  кезіндегі  мәні  алаңдағы  максимальды  жылдамдық  кезіндегіге  қараганда
бірнеше есе артық болады.
Локомотивтің  тартым  күшін  гипербола  бойьшша  өзгертуді  қамтамасыз  ету  үшін, 
жүріп  келе  жаткан  дөңгелектерге  энергияны  тікелей  не  кинематикалық  беріліс  аркылы 
беретін  қозгалтқыш  иінді  біліктің  айналу  жиілігіндегі  диапазонындагы  тепловоз 
қозғалысының  жылдамдықтары  диапазонына  сәйкес  келетін  қуаттың  түрақтьшыгымен 
сипатталуы  тиіс.  Бүл  кезде  айналу  кезеңі  иінді  біліктің  гипербола  заңымен  айналу 
жылдамдығына  қарай  өзгеріп  отырады.  Бірақ  қазіргі  дизель  қуаттары  иінді  білікпң  айналу 
жиілігіне  пропорциональды өзгереді  (3.16.  сурет).  Номинальды қуат айналудың номинальды 
жиілігінде гана жетеді, ал айналу кезеңі сыртқы сипаты бойынша аз гана өзгереді.
жартылаи
сипаттамасы
И^
м рх
IV
сыртқы  сипаттамасы
3.16. сурет. Дизельдің сыртқы сипаты:
Ре- тиімді қуат; 
иінді біліктің айналу жилігі; А-дизель жүмысының номиналды режиміне 
сәйкес келетін нүкте.
78

Сонымен  қатар,  әдеттегі  орындалатын  дизелъдер  реверсирленуге  бағынбайды,  яғни 
біліктің  айналу  бағытының  өзгеруіне  жол  бермейді.  Дизельді  іске  қосу  үшін  энергияның 
қосымша  көзі  қажет.  Иінді  біліктің  айналу  жиліктерінің  жэне  жүктемелердің  жұмыс 
диапазонда  дизель  үнемді  жұмыс  істемейді.  Отының  ең  аз  жеке  шыгыны  әдетте  айналу 
жиліктері мен номиналдықка жақын жүктемеге сэкес келеді.
Дизельді  тарту  қызметіне  ыңғайлау  үшін  тепловоздарда  дизель  білігімен  негізгі 
осътер  арасына  арнайы  аралык  қүрылғы  орнатады,  ол  тепловоздың  тартқыш  берлісі  деп 
аталады.
Берілістегі  иінді  біліктің  айналымының  мехникалық  жүмысы  (ол  қуатының 
түрақтылығымен,  айналу  кезеңі  мен  айналу  жилігінің  түрақтылығымен  сипатталады) 
тепловоздың  негізгі  дөңгелектерінің  айналуының  механикалық  жүмысына  өзгереді,  ол 
жүмыс ауыспалы айналу кезеңімен және дөңгелектер осінің  айналу жиілігімен сипатталады.
Гиперболалыққа 
максимальды 
жақын 
тепловоздың 
тарту 
сипаттамасын 
локомотивтерге  қойылытан  талаптарды  ескере  отырып  алу  үшін,  тартым  берілісін 
қамтамасыз ету тиіс:
- 
локомотив  қозгалысының  жылдамдығын  сатысыз  және  үздіксіз  өзгертетін  иінді 
біліктің  айналу  жилігін  өзгертудің  тар  диапозонындағы  дизельдің  жүмысы 
кезіндегі тартым күшін өзгертудің гиперболалық сипаты;
- 
ілініс  бойынша  шектеуге  жақын  тарту  күшінің  максималды  мәндерін  үзақ 
мерзімге жүзеге асыру мүмкіндігі;
реверсивті  емес  қозғалтқыштағы  локомотив  ревесивтігі  және  алдыңғы  не  артқы 
жүрістегі тарту сипаттамаларыньщ үқсастығы; 
негізгі дөңгелектер кертойғасын болдармау;
қажетті  қосымша  қүралдардың  көмегімен  дизельді  бос  жүргізу,  қозғалтқыш  пен 
қозғалудағы осьтерді түрақты жөне жүрген кезде ажырату;
- 
тепловоздың  барлық  жүмыс  режимдеріндегі  пайдалы  эсер  коэффициентінің 
жоғарылығы  және  және  түрлі  жылдамдық  дизельдің  қуатын  мейілінше  көп
V  
пайдалану;
бір постыдан көп бірліктер жүйесі бойынша басқару; 
беріліс пен дизель жүмысын толық автоматгандыру мүмкіндігі;
I  тежеу режимінде жүмыс істеу мүмкіндігі;
- 
дизель білігіне динамикалық жүктемелердің өсер етпеуі;
минимальды  салмақ  пен  габариттер,  төмен  қүрылыс  бағалары,  дефицит 
материалдардың  аз  жүмсалуы,  локомотивтерге  кызмет  көрсету  ыңғайлығы  және
минимальды пайдалану шыгындары.
Өзгерту  тәсілдеріне,  энергияны  дизельден  қозғалушы  осьтерге  беру  қүралдарына 
және 
конструкциялык 
орындауға  қарай  тепловоздарда  теориялық  түрде  тартым 
берілістерінің  төмендегі  типтерін  қолдануға  болады:  механикапық,  гидравликалық, 
гидромеханикалық,  электрлік,  электрогидравликалык,  электрмеханикалық  жөне  ауалық 
(газдық).  Бірақ  тепловоздарда  практикалық  түрде  тек  берілістің  негізгі  үш  түрі  ғана 
қолданылады: электрлік, гидравликалық жөне механикалық.
Механикалық  беріліс  қүрылысы  бойынша  ең  қарапайым  болып  табылады.  Бүл  — 
дизельдің  иінді  білігі  мен  тепловоздың  негізгі  осьтерінің  арасында  кинематикалық 
орналасқан редуктор. Тартым күшін реттеу үшін ^ажетті беріліс қатынасын өзгерте алу үшін
79

жылдамдықтар  коропкасының  бірнеше  ауыстыру  сатысы,  сонымен  қатар  реверсивтеу
м ү м к і н д і г і   б о л у ы   ТИІС.
Механикалық 
берілістің 
артықшылығы 
-  
конструкциясының 
оңайлығында, 
компактілігінде,  салмағының  аздығында,  дайындау  құнының  төменділігінде,  пайдалы  эсер 
коэффициентінің  жоғарылығында.  Бірақ  механикалық  берілістің  кемшіліктері  де  бар.  Беру 
сатыларының  саны  шектеулі  болғандықтан,  тепловоздың  тартым  сипаттамасының  түрлі- 
сатылы сынақ линия, ол гиперболадан көп ерекшеленеді (3.17. сурет).
3.17. 
сурет. Үш сатылы механикалық 
берілісі бар тепловоздың тартым сипаттамасы.
Сипаттаманың  сатылығы  жылдамдықтың әр 
сатысының жылдамдық диапазондарындагы дизель 
қуатын  толық  пайдалануды  қамтамасыз  етпейді. 
Басқа  кемшілігі  -   беріліс  сатыларын  ауыстыру 
кезінде  күшті  толық  жоғалту.  Сондықтан  қозгалыс 
кезінде 
жылдамдықтарды 
ауыстыру 
беріліс 
бөлшектерінің  динамикалық  жүктелу  асқындыгын 
болдырады. 
Механикалық 
берілістер 
қазіргі 
кезеңде 
автоматтристер 
мен 
мотовоздар 
да, 
сонымен  қатар  қуатты  аз  маневрлік  тепловоздарда
да қолданылады.
Г идравликалық  беріл істі  тепловоздарды  дизель  қуаты  жүріп 
келе  жатқан
■
і
дөңгелектерге  жабық  кеңістікте  айналудағы  сүйықтық  арқылы  беріледі.  Дизель  энергияны 
гидравликалық  сорғыға  береді,  ол  тепловоздың  дөңгелектер  жүбымен  байланысқан 
гидравликалық  қозғалтқыштарға  қысыммен  беріледі.  Қозғалтқыштан  сүйықтың  сорғыға 
қайтып келеді. Дизель мён дөңгелектер арасында қатты байланыс болмайды. Гидравликалық 
іліс  ретінде  гидравликалық  мапшналар  пайдаланылады,  олар  жартылай  не  толығымен 
трансформацияланады және иінді біліктен айналу кезеңін  тегіловоздың қозғалушы осьтеріне 
береді.
Гидравликалық машинапар сорғыдан ротациялық, поршеньдік немесе ортадан тепкіш, 
жүмысшы  органның  механикалық  энергиясын  өзгерткіштен,  ротардың,  поршеннің,  ортадан 
тепкіш  дөңгелектің,  иінді  білікпен  кинематикалық  байланысқан  дизельден,  гидравликалық 
қозғалтқыштан,  ротациялық,  поршеньдік,  трубиналық  жүмысшы  сүйықтықтың  энергиясын
т
жүмысшы  органның  механикалық  энергиясына  өзгерткіпгген  (ротор,  поршень,  турбинаның 
жүмысшы дөңгелегі) түрады.
Гидроберіліспен  берілетін  қуат  жүмысшы  сұйықтықтың  қысымын  оны  жүмсау 
көлеміне  шығарумен  анықталады.  Қысым  мен  жүмысшы  сүйықтықтың  шыгынының 
қатынасына  қарай  гидроберілістер  гидростатикалық  (көлемдік)  -   жоғары  қысымды,  онда 
оксиалды -поршеньдік агрегаттар пайдаланьшады (сорғылар мен гидроқозғалтқыштар) жөне 
гидродинамикалық  -   төменгі  қысымды  (онда  лопастық  агрегаттар  пайдаланылады)  болып 
бөлінеді.
Гидростатикалық  берілістсрде  жүмыс  сүйықтың  жоғары  қысымдарының  сссбінсн 
беріледі.  Гидростатикалық  берілістер  түрлі  техникалық  қиындықтар  болғандықтан  күш 
берілістері  ретінде  қолданыла  апмайды.  Бірақ  мүндай  қуаты  аз  берілістер  қосымша 
агрегаттардың жетегі үшін пайдаланьшады.
80

Г идравл икал ық 
беріл істердің 
электрл ік 
бсріл іскс 
қарағанда 
бірқатар 
артыкшылыктары бар:  аз габариттік  көлемдері,  салмағы және қуат бірлігінің қүны, сонымен 
қатар түсті  металдардын  аз  жүмсалуы.  Энергияның  гидроберілістерде өзгеруі  кезінде  үлкен 
шығын болады да, тепловозға көп отын жүмсалады.
н
Гидродинамикалық  берілістерде  (3.18.  сурет)  ортадан  тепкіш  сорғы  Н  энергияны 
козғалткыштан білік  1  арқылы ала отырып, қүбыржолдан 4 сұйықты сорып алып, оны қүбыр 
жол  арқылы  радиалды  турбинаға  Г  айдайды,  одан  сүйық  қүбыржолға  4  қайтып  оралады. 
Сүйық жабық контурда 4-Н-5-Т-4 аққан кезде оның энергиясы үйкеліс пен күйынның пайда 
болуы  әсерінен  жоғалады.  Сондықтан  4  және  5  қүбыржолдардағы  үйкеліске  кететін 
шығынды  азайту  үшін  олардың  көлденең  кесіктерін  үлғайтуға  тура  келеді,сонда  ағу 
жылдамдығы  төмендейді.  Құйынды  жоғалтуларды  азайту  үшін  бағыттауыш  аппарат 
(диффузар) НА  1  пайдаланылады.  Бірақ турбина алдында бағыттауыш НА 2 аппаратында ағу 
жылдамдығы қайтадан сүйықтың кинетикалық энергиясын үлғайту үшін көтерілуі тиіс.
3.18. сурет. Гидроаппараттар схемасы
а -  гидроаппараттар схемасы;
б — гидротрансформатордьщ конструктивтік схемасы; 
в -  гидромуфтаның конструктив™ схемасы.
Қазіргі  гидродинамикалык  берілістердегі сорғы жэне турбина дөңгелектері,  сонымен 
қатар  бағыттауыш  аппарат  в  агрегатқа  бірікпршген,  ол  агрегат  гидротрансформатор  деп 
аталады.  Гидротрансформатордьщ  негізгі  білігшде  соргы  дөңгелегі  отырғызылған,  бүл 
гидротрансформатор  дизель  білігімен  косылган.  Егер  гидротрансформатордьщ  ішкі  қуысы 
жүмыс  сүйығымен  толтырылмаған  болса,  онда  білік  жэне  онда  отырғызылған  турбина 
дөңгелегі  негізгі  біліктен  бөлектенеді.  Гидротрансформатордьщ  жүмыс  сүйыгымен 
толтьфылған  корпусында  айналып  түрған  сорғы  дөңгелегі  кысыммен  жүмыс  сүйығын 
турбина дөңгелегінің күректеріне береді,сөйпп айналу кезеңін береді. Турбина дөңгелегінен
81

сұйық  бағыттауыш  аппаратқа  келіп  түседі  де,  қозғалыс  бағытын  өзгертш,  қаитадан  сорғы 
дөңгелегіне  әкелінеді.  Жетектегі  біліктен  бүраушы  сөт  тиісті  дөңгелектер  жүйесі  аркылы 
жөне карданды біліктер жүйесі аркылы тепловоздың қозғалыстағы осьтеріне беріледі.
Гидротрансформаторлар  жетектегі  білік  пен  негізгі  біліктің  айналу  жиілігінің 
қатынасына  қарай  бүрау сәтінің колсмін жатық өзгертс алады.
Егер  сорғы  жэне  турбина  дөңгелектері  агрегатта  біріксе  (бағыттауыш  аппараты 
жоқ),  онда  ол  гидромуфта  деп  аталады.  Гидромуфта  тек  бүрау  кезеңін  береді,  оны
трансформацияламайды. 
1Н IШ |Н   В М 91 лмЛц^)
Гидроберілістерде  жүмыс  сүйыгы  ретінде  минералды  май  пайдаланылады,  бірақ 
дизель отыны да колданыла алады.
Қажетті тартым сипаттамасын алу үшін жэне пайдалы  эсер  коэффициента алу үшін 
гидродинамикалық берілістер түрлі комби нация лар түрінде орындалады.
Электрлік  берілісі  бар  тепловоздарда  генератор  дизельдің  механикалық  энергиясын 
электрлікке озгертеді,  ол  энергия  тартым  электрқозғалтқыштарының  көмегімен  қайтадан 
механикалыққа трансформацияланады  және  механикалык  күрылғылар  арқылы тепловоздың 
қозғалушы осьтеріне беріледі.
Бүрау  сәті  мен  дизельдің  иінді  білігінің  айналу  жиілігінің  озгерулері  генератор  және 
тартым электр қозғалтқыштарының си паттам ал ары н таңдау арқылы болады.
Электр  тогының  түрі  бойынша  берілістер  бола  алады:  түрақты  токтың,  айнымалы- 
түрақты токтың және айнымалы токтың. Тепловоздарда түрақты ток кеңінен қолданылады.
Қазіргі  түрақты  токтың  электр  берілістері  төмендегі  электр  машиналарынан 
жиналады:  негізгі  генератордан  Г;  қозғалтқыштардан  -   қуаты  аз  арнайы  генераторлардан, 
олар 
негізгі 
генераторларының 
қоздыру 
тогын 
шығарады; 
тартым 
электр 
қозғалтқыштарынан  ЭД;  қоздыргыш  орамдарына  және  баскару  тізбектеріне  қорек  беретін 
косымша  генераторлардан,  аккумулятор  батареяларынан  және  негізгі  генератордың 
сипаттамаларын  жаксартуға  арналған  қуаты  аз  қосымша  қүрылғылардан.  Қосымша 
генератор  және  коздырғыш  әдетте  бір  корпуста бірігеді  де,  екі  машиналы  агрегат жасайды, 
ол  негізгі генератор білігінен козғалады.
Берілген  жүмыс  режиміндегі  дизель  куатын  толық  пайдалану  үшін  негізгі  генератордын 
қуаты түрақты болып қалуы тиіс, яғни негізгі генератор қыспақтарындагы кернеу тоқ күшіне 
карай  гипербола  заңы  бойынша  өзгеруі  тиіс.  Генератордың  сыртқы  сипаттамаларының 
(дизельдің максималды  еркін қуатына сәйкес  келетін  сипаттама)гиперболалыкка жақындауы 
электр машиналарын арнайы таңдау аркылы болады.
ТЭД  біліктерінің  айналу  жиілігі  жэне  тепловоз  қозғалысының  жылдамдығы  ТЭД 
қыспақтарындағы кернеу мөлшерімен анықталады.
Түрақты токтьщ электр берілістері орындалады:
1) ТЭҚ тізбекті -параллельді жалғануымен
2) ТЭҚ түрақты параллельді-тізілулі жалғанумен
3) ТЭҚ түрақты параллельді жалғануымен
Токтың  берілген  параметрлерінде  негізгі  генераторлардың  қыспақтарьшда  ТЭҚ 
жүйелі  жалғануы  кернеудің минимальді  мәнімен  және  қыспақтардағы токтың максимальды 
күшімен  сипатталады;  параллельді  жалғану  кезінде  кернеулер  максимумға  (максимальды 
жылдамдыққа);  ал  ток  күші  минимумға  жетеді.  Тепловоздарда  бір  не  екі  магнит  өрісінің 
әлсіреу сатысын қолданады.

3.19. сурет. Түрақты тоқты беру схемасы.
Тепловоздарда  электр  берілісін  қолдану  дизельдің  иінді  білігі  мен  дөңгелектер 
жұбыиың  арасында  байланысты  болдырмайды.  Дизельдің  иінді  білігінің  айналуының 
тұрақты  жиілігі  мен  орнатылған  белгілі  тепловоз  жылдамдығы  кезінде  зәкірдің  айналу 
жиілігі 
п  
кернеуімен 
V 
аньпсгалады жэне магнит ағынымен Ф анықталады, дизельдің білігінің 
айналу жиілігіне тәуелді болмайды:
т
 м н і
п =
  —
- ----------------—
с
,
ф
мұндагы Ія  жэне Кя  - ток пен зәкір тізбегіндегі кедергі;
Се - тұрақты коэффициент.
Тұрақты тоқ берілістерінің орындалуы оңай, олардың аралық буындары жоқ, пайдалы 
әсерлер коэффициенті және реттеу қасиеттері жогары.
Бірақ  тепловоздардың  секциялық  куаты  өскен  кезде,  тартым  генераторлардың 
сенімділігі  төмендейді.  Сондықтан  қуаты  үж ен  тепловоздарда  айнымалы-тұракты  және 
айнымалы ток берілістері қолданылады.
Айнымалы-түрақты  ток  берілісінде  (3.20.  сурет)  тартым  генератор  Г  айнымалы 
токтың  синхрондық  генераторы  түрінде  орындалған,  ап  тартым  электрқозгалтқышы  ЭД  - 
түрақты 
тоқтың. 
Айнымалы  токты  түрақтыга 
өзгерту 
үшін 
генераторлар 
мен 
қозғалтқыштардың  арасында  түзеткіш  қондырғы  ВУ  орнатылған,  сондықтан  берілістің 
жалпы пайдалы эсер коэффициенті төмендейді.
Айнымалы токтың берілістері мейлінше қуатты болады (3.21.  сурет), олар қуаты 4400 
кВт жэне одан да кэп тепловоздарда қолданылады. Айнымалы ток ТЭҚ дүрыс жүмыс  істеуі 
үшін  кернеу мен айнымалы ток жиілігі  бір мезгілде ретгелуі тиіс.  Сондықтан генератор мен 
қозгалтқыш арасында жиілік өзгерткіш ПЧ қосылады.
\
3.20. сурет. Айнымалы-түрақты ток берілісінің схемасы

3.21. сурет. Айнымалы ток берілісінің схемасы.
3.6. Дизельдіц  қосалқы жүйелері. 
г 
Тепловоздардың отын жүйесі
Отын  жоғары  қысымды  сорғыға  тепловоздың  отын  жүйесінен  келіп  түседі.  Бұл 
жүйеде отын сақтауға арналган бактар жэне  отынның қыздырылуы  мен сүзілуін қамтамасыз 
ететін,  дизельге  сорғылармен  берілетін  құрылғылар  орнатылған.  Елімізде  шығарылған 
барлық  тепловоздардьщ  отьш  жүйесіндегі  негізгі  агрегаттардың  орналасу  схемасы  бірдей. 
2ТЭ10В тепловозының отьш жүйесінің принципиалдық схемасы 3.22. суретте көрсетілген.
*
Н
3.22. сурет. 2ТЭ10В тепловозының отын жүйесінің принципиалдық схемасы
1 -бак; 2-лас отынның қуыс жайы; 3- сорғыш қүбыр; 4-отынды шала тазалау сүзгісі; 5- 
шайқағыш сорғы; 6-электр қозғалтқыш; 7-реттелгіш клапан; 8-толық тазалайтын сүзгі; 9- 
төмен қысым коллекторы;  10-ағызғыш қүбыржол;  11-кран;  12-отын қыздырғыш.
84

Сүзілген  отынды  отын сорғысына үздіксіз беру қосалқы  отын жүйесімен  қамтамасыз 
етіледі.  Ол  бір,  екі  не үш  отьга  сақтауға  арналған  бактан,  шайкағыш  сорғыдан,  сүзгілерден, 
отын  қыздырғыштардан,  клапандардан  жөне  қүбыр  жолдардан  түрады.  Отынды  дизельге 
өкелетін агрегаттар мен қүбыржолдардың орналасу схемасы барлық тепловоздарда бірдей.
•  
%
 I
Отын  бактан  1  торлы-тығылған  сүзгілер  4  арқылы  (шала  тазалауға  арналған) 
шайкағыш сорғымен (тампонмен) 5 сорылып, 2-3 кгс/см  қысымымен айдалады.
Шайкағыш сорғы мен отын коллекторының  9 арасында 5-6 кгс/см  -қа  клапан 7  және 
отынды  толық  тазалайтын  сүзгі  8  орнатылған.  Тепловоздарда  киіз-саңылаулы,  киіз  және 
торлы  сүзгілер  қолданылады.  Бүл  фильтр  ластанған  жағдайда  немесе  отьга  түтқырлығы 
үлғайған  жағдайда  клапан  7  отынның  бір  бөлігін  қүбыр  арқылы  ал  кері  отын  багына 
өткізеді.
Коллектор  9  арқылы  отын  2-3  есе  артық  өтеді.  Отын  бакқа  қүбыр  немесе  отын 
қыздырғыш  арқылы  12  кері  оралады,  сонда  баюга отынның қажетгі  35-50° С температурасы 
үсталып түрады. Отын қыздырғыш  12 -қарапайым қүбыр тәрізді жылу алмастырғыш. Екі тор 
арасында  бекітілген  қүбырлар  арқылы  дизельден  ыстық  су  ағады,  ал  қүбырлар  арасымен 
отын  ағады.  Қүбыр  арқылы  қыздырылған  отын  эжекциялық  қүрылғыға  келіп  түседі  де, 
бактан  сорылатын  мүздай  отынмен  араласады.  Тепловоздың  отын  жүйесінде  жылыту 
қазанымен бірге осы қазанның отын багы да болады.
Тепловоздардың  көбіне  отын  бактары  бүрандамалық  байланыстың  көмегімен 
тепловоз  рамасының  ортаңғы  бөлігінің  астына  бекітіледі.  Мүндай  конструкция  оларды 
дайындау технологиясын оңайлатады және бакты жөндеуді де жеңілдетеді.
Соңғы кезде отын бактарын раманың немесе салмақ түсетін кузовтың күш схемасына 
қосу  тенденциясы  көзделуде  (2ТЭ116  тепловозы).  Осылай  тепловоз  рамасының  салмағын
щ
қомақты азайтуға болады.
Май жүйесі
Май жүмыс  істейтіі^ бөліктерге тепловоздьщ қосалқы май жүйесінің  көмёгімен келіп
Щ
түседі. Жүмыс процесі кезінде май ластанады да, 75-85°С дейін қызады. Ластану табандыққа 
үнемі жүмыс істеу бөліктерінен босаған май ағу салдарынан болады.
Тепловоздьщ  май  жүйелерінің  схемалары  шамамен  бірдей  (3.23.  сурет).  Май  дизель 
табандығынан  1  (картерден)  мүздатқышқа  9  бағытталады  (ауа-радиатор  секцияларына 
немесе  су-май  жылу  алмастырғышқа),  онда  онын  температурасы  15-20°С  төмендейді. 
Салқындатылған  май  саңылаулы  сүзгіден  6  (шала  тазалау  сүзгісі)  өтеді,  май  таратқыш 
коллекторға  3 
келіп  түседі  және  одан  әрі  иінді  біліктің  подшипниктеріне,  таратқыш
біліктеріне, поршеньдерге жөне басқа бөлшектерге барады.
Д100  типті  дизельде  екі  май  таратқыш  коллектор  -  үстіңгі  және  астыңғы  коллектор
бар,  олардан  май  жүмыс  істейтін  бетті  майлау  жөне  поршеньдерді  салқындату  үшін  келеді.
Майдың  жартысы  (10-15%)  айналу  кезінде  толық  тазалау  сүзгісінен  7  өтеді,  содан  кейін
дизель табандығына түседі. Сүзгілеу материалы ретінде мақта-мата үштары (ТЭМ  1, ТЭМ 2),
сүзгі  қағаздары  (ТЭЗ,  ТЭ  10)  немесе  картон,  саңылаулары  кішкентай  торлар  (ТГМЗ)
қолданылады.  Қосымша толық тазалау сүзгі ретінде  көптеген тепловоздарда центрифугалар
орнатылады (2ТЭ10В, ТЭП70).
Бірнеше  сүзгінің  болуы  жүйенің  конструкциясын  күрделендіреді.  Толық  ағымды
тазалайтын сүзгілерді пайдалану бағытынын болаішағы мол (ТЭП 70 тепловозы).
Жылыту  қазаны  бар  тепловоздарға  май  жылытқыштар  орнатылады,  олар  қыста
қосылған  кезде  немесе  өшірілген  дизельдерде  қолданылады.  Соңғысында  жылытылған
85

майды  бүкіл  жүйе  бойынша  немесе  шектелген  контурмен  айдау  үшін  (мүздатқыш 
секциясынан басқа)  аккумулятор батареяларьшан жетегі  бар айдау сорғысы пайдаланылады. 
Дизельдегі  майдьщ  қысымы  белгіленген  қысымнан  төмен  түскен  кезде,  май  қысымының
Ф
релесі жүмыс істеп кетеді. Ол отынның дизельге түсуіне және оньщ тоқтауына әкеледі.
Д100 типті сияқты кейбір дизельдерде май қысымьгаың екі релесі бар. Оньщ біреуі 
негізгі генератордың қозуьш төмендетеді, яғни, дизельді бос жүру режимінің жүмысына 
ауыстырады, екіншісі — отынның дизельге беруін тоқтатады, яғни оны тоқтатады.
3.23. сурет. Тепловоздьщ май жүйесінщ схемасы
1  — дизель табандығы (картер); 2 — майды жіберу алдында айдауға арналған сорғы; 3 — 
май  тар^тқыш  коллектор;  4  — негізгі  айналдыру  сорғысы;  5 
ыстық  май  қүбыржолы;  6  — 
майды шала тазалау сүзгісі;  8 — салқындатылған  майдың қүбыр жолы;  9 -  тоңазытқыш;  КУ- 
май  жылытқыш;  11  — центрифуга  соргысы;  12  — центрифуга;  13  -   майды  май  жылытқыш 
арқылы айдау соргысы. 
ма. ж і м һ р а і р Я И У ш й Ш
Су жүйесі
Дизель  детальдарын,  су-май  жылуалмастыргыштарда  майды  салқындатуга  арналган 
үрлеу  ауасының  жылу  алмасуына  арналган 
су-су  жүйесіңде  айналады.  Бүл  жүйе  бір 
мезгілде  машинист  кабинасын  жылыту,  отын  мен  майды  жылыту  үшін  қызмет  етеді.  Су 
жүйелері  ашык  және  жабық  болады.  Жабық  жүйелер  судың  дизельден  шығуы  кезінде 
жүйедеп  су  қысымын  үлғайту  арқылы  температурасын  көтеруге  мүмкіндік  береді.  Орташа 
температуралы  және  жоғары  температуралы  жүйелер 
қолданьшады. 
Олар  жылу 
айналымының  2-2,5  есе  үлғаюына  және  тоназытқышты  кішірейтуге,  оган  жүмсалатын 
куатты  азайтуға  мүмкіндік  жасайды.  Сонымен  бірге  май  температурасы  өседі.  Жоғары 
температуралы 
жүйелер 
ТГ16, 
ТГ8102 
тепловоздарында 
қолданылады. 
Барлық 
тепловоздардың ашық су жүйелерінің принципиальдық схемалары бірдей (3.24. сурет).
Су ортадан тепкіш сорғымен  3  тоңазытқьшітың радиаторлар 5  секциясынан сорылып, 
салқындатылған  су  коллекторына  1  айдалады.  Одан  әрі  су  дизельдің  цилиндр  төлкелерін 
салқындату  үшін  барады.  Қыздырылған  су  ыстық  судың  коллекторына  2  көтеріледі,  ары 
қарай тоңазытқыш  секцияларына,  машинист кабинасын жылытуга арналган  калориферге  12,
86

отын  жылытқышқа  жэне  май  жылытқышқа  көтеріледі  (су  жылытқыш  қазандары  бар 
болғанда). 
.  у  . 
...  ’ 
?; 
*  Ж 
г
Су  жүйесінде  кеңейткіш  бак  7  бар.  Ол  су  қүятын  мойынтесікпен,  су  өлшегіш 
әйнекпен 
және 
сигналдық 
ауыстырып 
қүятын  қүбырмен 
жабдықталған. 
Судьщ 
температурасын аэротермометрлер бақылайды.
Кейбір  тепловоздарда  су  жүйесіне  су  жылыту  казаны  8  орнатылған,  олар  майдың, 
судың,  дизель  отынының  және  қозғалтқышы  жүмыс  істемейтін  тоңазытқыштың  жүмыс 
температурасын  үстап түрады.  Бірак пайдалану тәжірибесінде  мүндай  қазандар өз қызметін 
атқара  алмағандары  аныкталды  және  шығарылатын  тепловоздардын  көбісінде  оларды 
қолданбайды.'
3.24. 
сурет. Тепловоздың су жүйесінщ схемасы 
1 -  салқындатылған су коллекторы;  2 -  ыстық су коллекторы; 3 -  айналдыру сорғысы: 4, 6, 5
— тоңазытқьпшъщ су секциялары (радиаторлар);  7 — кеңейткіш бак;  8 -  су жылытқыш қазан;
9 — май мен отын жылытқыштар;  10 — кері клапан;  11 — қазан сорғысы;  12 — калорифер.
Тоңазытқыш  жәнетепловоздардың ауа жүйесі
Дизельдің  жылытылу  бөліктерін  суы  жэне  майы  бар  тоңазытқышқа  барлык 
жылынатын  отынның  25-30%  жіберіледі.  Егер  де  дизельдің  қыздырылатьга  бөлшектері 
(төжелер,  поршеньдер,  цилиндр  қақпақтары,  бүріккіштер,  газ  тарату  клапандары) 
салқындатылмаса,  олар  тез  тозып,  бүзылар  еді.  Тепловоз  мүздатқыштары  ауа-радиаторлық 
жэне су-май жылу алмастырғыштар қолданылатын аралас болады.
Ауа  —
радиатор  жүйелерінде  (3.25.  сурет,  а)  су  мен  май  3  жэне  4  секцияларда 
салқындатылады.  Аралас типті  тоңазытқыштарда  (3.25.  сурет,  б)  су  ауа радиаторларының 5 
жэне  6  секцияларында  салқындатылады,  ал  май  —  қүбьфлы  су  жылу  алмастыргышта  3 
салқындатылады.  Қазіргі  пп>іғарылатын  тепловоздарда  салкындатудың  аралас  жүиелері
қолданылады. 
\
87

Тоңазытқьпп  конструкциясын  қүру  кезінде  оның  салмағын,  көлемін,  желдеткіш  пен 
сорғыға  жүмсалатын  қуатты  азайтуға,  жүмыс  істеу  сенімділігін  үлғайтуға  тырысады. 
Радиаторлар  мен  жылу  алмастырғыштардың  түтіктері  мыстан  жасалатын  болғандықтан
тоңазытқыш салмағьгаың азайтылуы маңызды.
Майды  салқындайтын  су,  су-май  жылу  алмастырғышын  пайдалану  кезінде  ауа
радиаторларына 
(су 
секциялары) 
келіп 
түседі, 
онда 
салқындатылып, 
қаитадан
жылуалмастьфғышқа  оралады.  Су-май  жылуалмастырғыштары  май  тоңазытқышына
металдың аз жүмсалуына және  қуат шығынын төмендетуге  мүмкіндік  береді  жөне жүмыста
сенімді. 
Су-май 
жылуалмастырғыштары 
бар 
салқындатудың 
аралас 
жүиелерінде
тоңазытқышқа кететін шығын ауа-радиатор жүйелеріндегіге қарағанда 30-40% аз.
3.25.. сурет. Тепловоз тоңазытқьпптарыньщ жүиелері:
V
а  -   су  мен  майды  салқындатудың  ауа-радиаторлық  жүйесі:  1  -   ыстық  май;  2  -   май 
сорғысы;  3  -   май  секциялары;  4  -   су  секциялары;  5  -   су  сорғысы;  6  -   май  таратқыш 
коллектор; 7 -  салқындатылған су коллекторы;  8 -  ыстық су коллекторы; 9 -  желдеткіш.
б 
-   су-май  жылуалмастырғышьгмен  салқьшдату  жүйесі:  1  -   ыстық  май;  2  -   май 
сорғысы; 3 -  жылуалмастырғыш; 4 -  жылуалмастырғыштың су сорғысы;
5  -  жылуалмастырғыштың  суын  салқындатуға  арналған  секциялар;  6  -  дизель  суын 
салқындатуға арналган су секциялар; 7 — су сорғысы; 8 — май таратқыш коллектор;
9 -  салқындатылған су коллекторы;  10 -  ыстық су коллекторы.
Секциялардан  (радиаторлардан),  су-май  жылуалмастырғыштардан  (салқындатудың 
аралас  жүйелерінде),  желдету  дөңгелегінен  (немесе  дөңгелектерінен)  жэне  онын  жетегінен 
түратын  қүрылысын  қарастырайық.  Тоңазытқьпн  секциялары  арнайы  шахтада  орнатылған. 
Су жэне май  секциялары  коллектормен  біріктірілген.  Тоңазытқыш  шахтасының жалюзилері, 
олардың  ашылуы  мен  жабылуы  (толық  не  жартылай)  тоңазытқыш  секцияларына  келіп
түсетін ауа көлемін ретгейді. 
г. 
' 
Ч 
?
Су-май жылуалмастырғыштары (3.26. сурет) корпустан 3, екі коллектор дан 6 және екі
қүбыр  торларынан  1  түрады,  оларға  түтіктер  пісірілген.  Түтіктермен  салқындатылған  су 
ағады,  ал  түтіктердің  арасымен  (корпуста)  ыстық  май  ағады.  Қүбыр  торларының  біреуі 
коллектор  мен  корпус  арасына  қатгы  бекітілген,  ал  екіншісі  түтіктер  үзартылғанда  жылжи 
алады.
88

3.26. сурет. Су-маи жылуалмастьірғышы:
1 -  қүбыр торлары;  2 -  бекіту кронштейні; 3 -  корпус; 4 -  май шығатын патрубок; 5 — 
резеңке  тығыздау  сақиналары;  6  — коллекторлар;  7  — бу-ауа  қоспасын  шығаруға  арналған 
штуцер; 8 -  бөгет; 9 -  суды төгуге арналған штуцер.
Жылу  алмастырғыштардың жеке  конструкцияларында  қысқа  бүрленген  қабырғалары 
бар  түтіюгер  қолданылады.  Егер  түтікпң  ішшде  турбулизаторлар  орнатылған  болса,  онда 
жылуалмастыру  артады.  Бүл  жағдайда  май  ағыны  түгіктердің  ішімен  өтеді,  ал  су  олардың
арасында айналады.
Тепловоздарда  бірден  төртке  дейін  мүздатқыш  үстіне  желдеткіш  орнатады,  олардың 
6-8  лопастары  бар.  Тепловоздардың көбісінде желдеткіш дөңгелегі дизельдің иінді  білігінен
аралық жэне кардан біліктерімен редукторлар арқылы айналдырылады.
ТЭП70 
тепловозында 
тоңазытқыш 
желдеткішінің 
гидростатикалық 
жетегі 
пайдаланьшады.  Иінді біліктен желдеткішке жетек М62, 2ТЭ10В тепловоздарында ауыспалы 
толтьфудың гидродинамикалық жалғастырғыш арқылы жүзеге  асырылады.  Бүл жетектердің 
термореттегіштері  болады,  олар  желдеткіш  бніігінің  айналу  жиілігін  өзгертіп,  түрақты

температураны 
сақтайды. 
Қазіргі 
тепловоздардьщ 
барлығында 
сұйықтар 
дизелін 
салкьшдататын температураны автоматтық реттеу жүйесі (САРТ) бар.
Тепловоздың  ауа  жүйесі. 
Тепловоздардағы  қысылған 
ауа  автотежегіштер, 
электрпневматикалық  контакторлар,  айналу  жиілігін  ретгеу  механизмінің  шүрасы, 
тоңазытқыш 
жалюзилерінің 
жетегі 
үшін 
пайдаланылады. 
Жүйелерді 
компрессор
коректендіреді, ол ауаны 8 кгс/см2  қысыммен коректену магистраліне айдайды.
Автоматика  жүйесіне  түскен  ауа  ауасүзгіштері,  электрпневматикалық  әйнек 
тазалағыш  шүралар,  тифондар,  тоңазытқыш  жалюзиінің  жетегінің  ауа  цилиндрлері  және 
желдеткіш жетегінің жалғастырғын қосу цилиндрлері аркылы өтеді.
Автоматиканьщ қалған  күралдары үшін  ауа қысымы  максималды  қысым  клапанында
4,5-5,3  кгс/см2  дейін  төмендейді.  Мүндай  қүралдар  мен  механизмге  жатады:.  реверсор 
жетектері,  айналу  жиілігін  реттеудің  электрпневматикалык  клапандары,  қүмсалғыш  жетегі. 
Электрпневматикалық  шүра  арқылы  ауа  ауатаратқыштарға  беріледі,  одан  әрі  бүріккіштерге 
барады, олар қысылған ауамен күмды тепловоз дөңгелектерінің астына қүбырлармен береді.
3.7.  Локомотивтердің механикалық бөлігі 
Дөңгелектер жүбы мен буксалар
Дөңгелектер жүбы - жылжымалы қүрамның ен жауапты бөлігі.  Ол жылжымалы қүрамнан 
бүкіл жүктемені қабылдайды. Локомотивтер мен моторлы вагондардың дөңгелектер жүбы 
қозғалтқыштардан берілетін айналу қозғалыстарын пойыздың басу қозғалысына 
түрлендіреді.
Дөңгелектер жүбы осьтен, екі дөңгелектер орталығынан, бандаждардан, бір не екі үлкен 
тісті дөңгелектен және тартқыш редуктордың подшипникті торабынан түрады.
Осьтің.  үзындығы  бойынша  түрлі  диаметрлі  көлденең  .кесігі  бар  3.27.  суретте 
көрсетілген:  букса  мойнақтары  1,  жағалау  3  және  жағалау  алды  2  бөліктер  (оларға 
дөңгелектер жүбын жаншымалайды), ішкі мойнақтар 4 жөне ортаңғы бөлік 5.
3.27.  сурет. ВЛ60, ВЛ80 жэне ВЛ10 электровозының дөңгелектер жүбының осі
Букса мойнақтары  1  оларға букса подшипниктерін орналастыру үшін қызмет етеді. Ең 
үлкен  диаметр  жағалау  бөлігінде  3,  оларға  дөңгелектер  орталығы  4  жаншымаланған,  онда 
тісті  дөңгелек  отырғызылған.  Ортаңғы  бөлік  мотор  -осьтік  подшипниктер  (тартым  электр 
козғалтқыштарының)  үшін  тіреу  қызметін  атқарады.  Букса  мойнақтары  мен  жағалау
90

бөліктсрінің арасында аралық жагалау алды бөліктер 3 орналасқан, олар мойнақ диаметрінен
(180 мм) жағалау бөлігінің диаметріне (235) ауысуын қамтамасыз етеді.
Локомотивтерде  және  моторлы  вагондарда  негізінен 
дискілі  және  шабақты 
дөңгелектер 
орталығы 
қолданылады. 
Шабақты  дөңгелектер 
орталығы 
қүрсаудан, 
шабақтардан  және  күршектен  тұрады.  Мұндай  дөңгелектер  орталығы  ВЛ19,  ВЛ22М,  ЧС2, 
ЧС4 
электровоздарында,  2ТЭ136  тепловозында  және  электропойыздарының  моторлы 
вагондарында қолданылған.
Дөңгелектердің  дискілі  орталықтардан  25Л///  мартен  болатынан  ортадан  тепкіш 
тәсілмен  қүйылады.  Дәңгелектің  сыртқы  бөлігі  -қүрсау  -ішкі-күпшек-келесі  бандаж  және 
осьпен түйіндесу үшін механикалық өңдеуден өтеді.
Дөңгелектер  орталығына  ыстықтай  бандаждар  кигізіледі,  олардың  сырғанау  беті 
кейін  өңделіп,  оған  коникалық  кескін  беріледі.  Бандаждардың  материалы  ретінде  сапасы 
жоғары комірсутекті болат қолданылады, өйткегі бандаж соғылуларға төтеп беру үшін катты 
және  түтқыр  болуы  тиіс.  Бандаждың  сыртқы  беті  рельске  тиеді  және  сырғанау  беті  деп 
аталады.  Бандаждардың  ішкі  жағында  шығыңқы  бағыттағыш  жол  бар,  олар  локомотивтің 
рельстерден  шығып  кетуіне  кедергі  етеді.  Бандаждардың  коникалық  болуы  электровоздың 
қисықтармен өтуі үшін кажет. Қисықтарда сыртқы рельстің үзындығы ішкіге қарағанда үзын 
болады, және бір оське отырғызылған дөңгелектер әр түрлі  қашықтықтарды жүріп өтуі тиіс. 
Бандаждардың  сырғанау  шеңбері  бойынша  диаметрі  түрақты  болса,  сыртқы  рельспен 
сырғанайтын  бір  дөңгелектің  сырғанап  отуіне  ықпал  жасайды  да,  бандаж  тез  тозады. 
Қисыктардың  ортадан  тепкіш  күштің  әсерімен  қозғалу  кезшде  дөңгелектер  жүбы  сыртқы 
рельс  жаққа  шығады.  Ал  сыртқы  дөңгелек  сьфғанаудың  үлкен  шеңбері  бойынша  сьфғиды, 
ішкі  —  кішімен.  Нәтижесінде  дөңгелектер  сырғанамай  айналудың  бір  жиілігінде  түрлі
■
жолдармен өтеді.
Стандарт кескін (кесік) (3.28. сурет) бағыттағыш жолдан  1  және екі коникалық беттен 
түрады:  негізгі  — 1:10  конустықпен  (1:20  еңіс)  және  бүйірлі — 1:3,5  конустықпен  (1:7  еңіс), 
сбнымен қатар 45° бүрышпен бүйіржақ фасканың. 
'
V
91

3.28. сурет. Дөңгелектер жүбы бандаждарының кескіні (пішіні)
Бандаждың  сыртқы  беті  цилиндрлік,  белдемесі  2  бар  және  пружиналық  сакинаға 
арналғаң ойығы 3 бар, ол бандажды құрсауда фиксациялайды. 
>-
Бандаж  дөңгелектер  жұбының  ең  көп  тозатын  бөлігі.  Тозудың  негізгі  түрі  -   сырғу 
бетінің  жүрістік  желінуі,  яғни  оның  пішінінің  дүрыс  нысанын  жоғалту,  сонымен  қатар
бағыттағыш жолдың тозуы (қырқылуы). 
^
Тартым жылжымалы құрамның дөңгелектер жұбы (3.29.  сурет) «Жол табаны  1520 мм
темір жолдары тартым жылжымалы құрамның дөңгелектер жүбын құрау және күту бойынша
нұсқаулық» талаптарына  жауап  беруі тиіс.  Әр дөңгелектер  жүбының  осінде  құрастырылған
уақыты мен орны жөнінде, белгілер және жоғарыда аталған нүсқаулықпен белгіленген басқа
І п і -~ 
9 
Пв  Я   -
да мәліметтер  көрсетшуі тиіс.
3.29. сурет. Электровоздың дөңгелектер жүбының қүрылысы:  1 , 5 -  бандаж, 2 -  
дөңгелек орталығы; 3 -  күтішек; 4 -  диск; 6 -  ось; 7 -  бандаж сақинасы.

Буксалар  жүктемені  локомотавпен  дөңгелектер  жұбының  осьтеріне  беру  қызметін 
атқарады.  Олар сонымен қатар тарту және тежеу күнггерін қабылдап, оларды арба рамасына 
береді. Буксалар болаттан құйылған корпустан, 25 ЛІІ болаттан құйылған подшнпниктерден, 
лабиринт сақиналары мен детальдардан тұрады.
Букса  корпусы  подшипниктер  мен  мойнақты  балшық  пен  ылғалдан  қорғайды,  ол 
ЖРО майымен толтырылған.
Подшипниктердің  ішкі  жэне  сырткы  сакиналары  бар,  олардың  арасындағы 
сепараторда  -   роликтер  бар.  Ішкі  сақиналарды  мойнаққа  тартып  орнатады,  сыртқы 
сақиналарды -  еркін етіп  орнатады.  Мойнақ диаметрі,  подшипниктердің көлемі жүктемемен 
және жылдамдықпен анықтапады.
3.8.  Вагондар 
Вагондардың жалпы құрылысы
Қызметі  мен  типіне  карамастан  барлық  вагондар  торт  негізгі  элементтен  (тораптан) 
тұрады:  кузов  1,  жүру бөлшектері  4,  согу-тарту  құрылгылары  2, тежеу жабдықтары  3  (3.30. 
сурет).
Вагон  кузовы  жолаушыларды  немесе  жүкті  орналастыруға  арналган.  Кузов 
конструкциясы 
вагон 
типіне 
байланысты 
болады. 
Кузовтардың 
барлығының 
тасымалданатын  жүктің  сақталуына  жэне  жолаушылар  жагдайын  жасауға  қажет 
қүрылгылары болады.
Кузовтардың  барлыгының  тасымалданатын  жүктің  сакталуына  жэне  жолаушылар 
жағдайын  жасауга  кажет  қүрылғылары  болады.  Вагондардың  көбінің  кузовтарының  негізгі 
рама болып табылады. 
,
3250
 
. 
ЭООО
 
.___
3250
 
.
3.30. сурет.  Кузов көлемі  1403м универсальды жабық жүк вагонының негізгі элементтері
Жолаушы  вагонының  кузовы  рамадан,  бүйірлі  абыргалардан,  еденнен,  шатырдан, 
терезелерден  жэне  қажетті  ішкі  жабдықтардан түрады  (электр  жабдыктары,  жылу,  желдету, 
жары к  беру,  сумен  камтамасыз  ету  жүйелерінен,.жату  жөне  отыруга  арналган  дивандардан, 
багаж  сөрелерінен).  Ашык  типті  жүк  вагондарыгіың  кузовтарынын  еден  төсемі  бар  рамасы 
бүйірлі  қабырғалары  мен  борттары,  ал  жабык типті  жүк  вагонының — қосымша  шатыры  да
93

болады.  Орамасыз  конструкциялы  цистерналардың кузовы -  казан болып табылады, рамалы
конструкцияның -  казаны бар рама. 
«-. ■
>
Жолаушы  изометриялық  жэне  бірқатар  арнайы  жүк  вагондарының  кузовтарынын 
жылуоқшаулағыштары  бар,  олар  кажет  температура  режимін  ұстап  тұрады.  Вагон  -  
хопперлердің  ерекшелігі  —  кузов  болып  табылады.  Вагон  -   думпкарлардың  жүкті  түсіру 
кезінде еңкейетін кузовы жэне кузов еңісі кезінде артқа шалқайатын борттары болады.
Жүру бөлшектері кузов тіреуінің қызметін атқарады жэне вагон қозғалысын рельспен 
жүрудің  қажет  қанығымен  багыттайды.  Жүру  бөлшектеріне  арбалар  жатады,  олар 
дөңгелектер  жүбынан,  буксалардан,  серіппегіштік  ілінуден,  рамалардан,  серіппегіш  үсті 
арқалықтарынан  және  басқапардан  түрады.  Осьтен  жөне  оган  сапталган  екі  дөңгелектен 
түратын  дөңгелектер  жүбы  вагоннан  рельстерге  берілетін  барлық  күштерді  қабылдайды. 
Дөңгелектер  жүбы  түтастай  илемделген  болат  дөңгелектерден  қүрастырылады,  олардың 
пайдалану сенімділігі жогары, сырганау шеңбері бойынша диаметрі  1050 жэне 950 м.
Дөңгелектердің  сырганау  бетінің  формасы  коникалық,  ол  қозгалыс  кезінде 
дөңгелектер жүбының жолтабанда орташа қалыпты сақтауына ықпал жасайды.
Вагон дөңгелектері оське олардың қүрсауларының ішкі вертикальды жақтарының 
арасындағы қашықтык қалыптағы жолтабандары бар вагондар үшін  1440 мм қүрады.
ТМД  жолдарында  подшипниктер  (мойынтіректер)  үшін  осьтердің  стандарт  типтері 
колданылады. Осьтердің мойнактары подшипниктер арқьшы вагоннан қысым қабылдау үшін 
арналган.  Осьтің дөңгелек  күпшегі бекітілген бөлігі  күпшекасты  бөлікке ауысуын жасайды. 
Буксалар  вагоннан  қысымды  осьтердің  мойнақтарьша  беру  үшін,  сонымен  катар  вагон 
қозгалысы  кезінде  дөңгелектер  жүбының  бойлық  және  көлденең  жылжуын  шектеу  үшін 
қызмет  етеді.  Конструкциясына  карай  буксалар  роликті  подшипниктері  бар  жэне  сырганау 
подпшпниктері бар деп бөлінеді.
3.31. сурет. Дөңгелектер жүбы:
‘  1  -  вагон осі; 2 -  күпшекасты бөлік, 3 -  күпшекалды Бөлік; 4
— ось мойнағы; 5 -  борт.
Жолаушы 
және 
жүк 
вагондарында 
роликті 
подшипниктерді  пайдалану  тәжірибесі  олардың  сырганау 
подшипниктеріне 
қарағанда 
артықшылықтарының 
көп 
екенін  көрсетті:  буксаларды  күту  бойынша  жүмыс  көлемін 
күр  азайтады,  майлау  материалының  шыгыны  азаяды.  Қағу 
материалының,  түсті  металдардың  қажеттілігі  жойылады, 
пойыз  қозгалысына  кедергі  азаяды,  эсіресе,  орнынан 
козгалган 
кезде. 
Барлық 
түтастай 
металл 
жолаушы 
вагондары және жүк паркының көп бөлігі роликті подшипниктермен жабдықталған.
Тегіс  емес жолдан өту кезінде соғылуларды  жүсарту жэне  вагон тербелістерін азайту 
үшін  вагон  рамасы  мен  дөңгелектер  жүбының  арасына  серіппелі  элементтер  жүйесі  жөне 
тербеліс өшіру жүйесі  (серіппегіштік  іліну) орналастырылады.  Серіппелі  элементтер ретінде 
шүра  серіппелері,  табак  серіппегіштер,  резеңке-металл  элементтер  жөне  пневматикалық 
серіппегіштер колданылады.
Серіппегіштер  болаттьщ  арнайы  сорттарынан  жасалады  жэне  термикалық  өңдеуден 
отеді. 
-  I  •  I
94

Табақ серіппегіштерін біріне бірі салынған болат жолақтардан қүрайды, ортасынан 
олар сүқпамен және қамытпен жалғанған.
Тербеліс  өшіргіштері  вагондардың  тербелу  амплитудаларын  азайту  не  өшіруге 
бағытталған  күштерді  күруға  арналған.  Жүк  вагондары  үшін  ЦНИИ-ХЗ-0  типті  арбалао 
кеңінен  қолданады,  олардың тербеліс  өшіргіштері  фрикциялық.  Екі дөңгелектер жүбынан  1 
баска  бүл  арбанын:  ортаңғы  бөлігінде  серіппегіш  жиынтық  3  орналастыруға  арналған 
ойықтары  бар  коробкалы,  кесікті  болаттан  қүйылған,  бүйір  жактары  және  үштарында 
буксаларға  5  арналған  ойықтары  бар,  серіппегіш  үсті  арқалығы,  шүберігі, тежеу  қүрылғысы 
жөне тербеліс өшіргіші 4 (3.32. сурет).
3.3 2.сурет. ЦНИИ -  ХЗ-0 типті арба
Темір  жолмен  қозғалыс  кезінде  жүру  бөлшектерінің  қабылдайтын  күштері  арбаға 
сүйенетін  вагон  рамасына  беріледі.  Вагон  рамасы  кузов  негізі  жөне  салмақ  түсетін 
конструкция  болып  табылады,  олар  өзара  қатгы  байланысқан  бойлық  және  көлденең 
арқалықтардан түрады. Рамага согу-тарту қүралдары мен тежеу жабдықтары бекітіледі.
Вагон  кузовының формасы  оның кызметіне байланысты болады және конструкциясы
бойынша ол сан түрлі болады.
Соғу-тарту  қүрылгылары  вагондардың  өзара  ілінісуіне  және  локомотивпен  ілінісу 
үшін  қызмет  етеді,  сонымен  қатар  локомотивтен  тарту  күшін  беру  жөне  ілінісу  кезінде 
немесе  режимдердің  өзгеруі  кезінде  пайда  болатын  согылуларды  жүмсарту  үшін  қызмет 
егеді.  Қр  жөне  ТМД  елдерінің  темір  жолдарындагы  вагондарда  согу  -тарту  қүралдары 
ретінде  автотіркегіш  қүрылғысы  қолданылады.  Оны  вагон  рамасынын  консольды  бөлігіне 
қояды.
Тежеу  жабдықтары  қозғалыс  жылдамдыгын  азайту  үшін  және  оны  орнында  үстап 
түру  үшін  арналған.  Тежегіштер  кол  жөне  автоматтық  болады.  Жүк  жэне  жолаушылар 
парктерінің вагондары автоматтык тежегіштермен жабдықталган, ал вагондардың жартысы —
 
қосымша  жөне  қол  тежегіштерімен  жабдықталган.  Автоматтык  тежегіштер  локомотивпен 
іске  қосылады  (стопкранмен).  Қүрам  ажырап  кеткен  жағдайда,  тежегіпггер  адамныц 
катысуынсыз,  автоматты  түрде  жүмыс  істеп  кетеді.  Тежеу  жабдықтарының  жартысы  кузов
рамасында, жартысы вагон арбаларында орналасқан.
Тежеу  жасайтын  қүралдарга  жатады:  ауа  таратқыштар,  тежеу  цилиндрлері,  косы мша 
резервуарлар, тежеу колодкалары бар түтқалы беріліс жөне вагонаралық жалгау жеңдері.
95

Атмосфералық  жауын-шашышшаш  қорғауды  талап  ететін  түрлі  жүктер  жабық
вагондармен тасымалданады (3.33. сурет). 
*
Кузовтың  бүйір  кабырғалары  металдан  жасалган,  ол  бүрыштық,  шүберіндік,  аралық, 
есіктік тағандар  мен  қиғаш  тіреулерден түрады,  олар  үстіңгі  байлаумен жалғанып, раманың 
бүйір  аралықтарына  тіреледі.  Бүйіржақ  кабырғалардың  омега  төрізді  кесіктегі  ені  230  мм, 
биіктігі  100  мм  және  қалыңдығы  6  мм  тағандары  бар.  Бүл  тағандар  үстіңгі  байлаумен  және 
үш аралығымен жалғануы аралық тағандарды пісіріп орындалған. Еденнен 2050 мм биіктікте 
штампталған  металл  қақпақтары  бар  люктер  орналасқан.  Қақпақтар  астынан  ілмектерге 
бекітілген, үстінен түтқасы бар серіппелі  ілініспен жабдықталған.  Жылжымалы  есігі ені  200 
мм  есік  ойығын  жабады.  Есіктің  металл  каркасы  астау  тәрізді  және  зат  тәрізді  ені  6  мм 
пішіндерден түрады және  қалыңдығы  35  мм,  22  мм тақтайлармен  қапталған.  Есік пен  кузов 
арасының  лабиринттік  тығыздалуы  вагонның  астықтың  ағып  кетуіне  кедергі  жасайды. 
Қабырға бойындағы есіктер рельіспен оңай жылжиды. Есіктің астыңгы жағында түсіру люгы 
бар.  Түсіру  кезінде  астықтың  есікті  қысуы  бірте-бірте  азаяды  да  (алдын-ала  люк  қақпағын 
ашу  есебінен)  есік  толығымен  түсіруге  ашылады.  Үстінен  есіктің  рельспен  тірелу  бөлігі 
металл зонтпен есік ойығының барлық үзындығы бойынша жабылған.
3.33. сурет. Жабық вагон
1  -  бүрыштық тағаны; 2 -  шүберіндік тағаны; 3 -  аралық таганы; 4 -  есік таганы; 5 -  
қигаш-тіреулер; 6 -  үстіңгі ораулар; 7 -  түсіру люгы; 8 -  бүйірлі люгы; 9 -  алынып- 
салынбайтын жабдықтар.
Вагон  рамасы  екі  боййлық  бүйірлі,  екі  шүберінді,  төрт  көлденең  жөне  екі 
тереңдетілген  арқалыкпен  қүрылған,  олар  вагонға  эсер  ететін  негізгі  күштерді  қабылдайды. 
Шүберінді  жөне  үш  арқалықтарының  арасында  №14  швеллерден  жасалган  қигаштіреулер 
орналасқан,  олар  вагон  рамасына  бойлық  күштерді  береді.  Раманың  ортаңгы  бөлігіне 
шүберін  арқалықтарының арасына төрт бойлық  арқалық орнатылган,  олар  еден төзімділігін 
арттырады.  Қабырга  арқалығы  екі  зат  -   тәрізді  пішіндегі  жүріс  пішіндерінен  түрады, 
қабырға арасындағы қашықтық 350 мм. Болат розеткалар орнатылган жерде үш арқалықтары 
тереңдетілген,  бүл  автотіркегіштің  180  мм-ге  шыгуын  қысқартады  және  ілініскен 
вагондардағы 
вагонаралық 
кеңістікті 
азайтады. 
Қабырга 
арқалығының 
шүберінді 
арқалықпен  жалғану  жеріне  болаттан  қүйылған  отливкалар  бекітілген,  олар  раманың
96

пятникті  торабын  күшейтеді.  Шүберінді  арқалықтың  астыңғы  табағына  ортаға  пятник 
бекітілген,  ал  үштарына  -   сырғанағыпггар  (скользундар)  бекітілген.  Пятник  рамадан  бүкіл 
күшті  арбаларға  береді  (бүйір  күштерінің  эсер  етуі  кезінде)  -жел  мен  ортадан  тепкіш 
күштерін.  Қабьфға  арқалығының  консальды  бөлігінде  автотіркегіштің сіңдіру аппараты  бар 
қүрылғы бар.  Вагон рамасына тежеу жабдықтары орнатылган. Барлык көлденең арқалықтар, 
сонын ішінде шүберінді жөне үштык, бойлық арқалықтармен пісіріліп жалғанған.
Қалыңдығы  55  мм еден тақтайлары төрттсн жалғанған және раманың арқалықтарына 
бүрандамалармен  бекітілген.  Еден  төсемі  бүкіл  периметр  бойынша  болат  бүрыштармен 
45x45x4 мм армирленген.
Темір  жолдарда  төрт  осьті  жартылай  вагондар  кеңінен  таралган,  оның  кузовы 
фермелік  типте  және  штампталған  табақтар  мен  тагандардан  пісіріліп  жалғанған  түтастай 
метал.  Рама  бойынша  ұзындыгы  12,7  м  жөне  базасы  8,65  м  жартылай  вагондардың 
кабырғалары  вертикальды  және  едені  горизонтальды,  әр  жағынан  7-ден  орналасқан  люк 
қақпақтарынан  жасалған.  Төрт  осьті  түтастай  метал  жартылай  вагонның  (3.34.  сурет)  жүк 
көтергіштігі  65  т,  пісірілген  конструкциялы,  бүйірлі  қабырғалардан  түрады.  Бүйір  жақ 
қабыргалары  екі  жақты  есіктермен  қүралган,  олар  вагонның  ішіне  қарай  ашылады  және 
оларды  бекітуге  арнапган  жаппалармен  жабдықталған.  Люктардың  метал  қақпақтары  (14 
дана) кабырғалы арқалыққа ілмекпен ілінген жэне горизонталъды еден қүрайды.
3.34.  сурет.  Жартылай вагон:  1  -  бүйіржақ есігі;  2 — шүберінді таган;  3  -  аралық тағаны; 4 -  
көлденең гофрирленген табақ; 5 -  автотіркегіш; 6 -арба; 7 -  тежеу  жабдықтары.
Люктің  қақпагы  болат  гофрирленген,  қалыңдығы  6  мм  табақтан  өзірленген  және  оны 
күшейтетін  элементгер  арқалықтар  мен  бүрыштықтардан  түрады.  Оган  бір  жагынан  үш 
ілмек  бекітілген,  екінші  жагынан  екі  бүрыпггық  пісірілген.  Түсіру  кезінде  люктің  қақпагы 
раманың  көлденен  аралықтарына  пісірілген  тіреулеріне  тіреледі  де,  330  еңістегі  бүрышпен 
еңіс тегістігін  қүрайды.  Люк  какпагын  жабу үшін  торсиондар  қолданылган, олар қақпақтың
көтергіштерін қысады:
Жартылай  вагондар  (ферменді  типтегі)  бүйір  және  бүйіржақ  қабыргаларының
күрылысымсн  срскшеленеді.  Бүйір  кабырга  фермадан  түрады,  ферма  екі  бүрыштық,  екі
шүберінді,  бес  аралық  тагандардан,  алты  қиғаиі\ тіреуден,  үстіңгі  ораудан  жөне  раманың
астыңгы  бүйірлі  бойылык  арқалығынан  түрады  жөнс  қалыңцыгы  40  мм  тақтайлармеи  ішкі
97

жагынан  қапталған.  Тоқтайлар  бұл  элсменттерге  бүрандамалармен  бекітіледі.  Бүйір  жақ 
қабырға астыңғы жөнс үстіңгі ораулардан  құрылған, апты тағаннан түрады.
Жартылай  вагон  кузовының  рамасының  екі  зат  төрізді  №31  пішіннен  қүралған 
кабырғалары  бар,  олар  №19  двутаврмен  күшсйтілген  жөне  де  коробкалы  кесіктегі  екі 
шүбсрінді  арқалыгы,  екі  арнайы  кесіктегі  үштық  аркалыгы,  бүйірлі  бойлык  арқалыктары 
жөне  төрт  көлдснең  двутаврлы  аркалыктары  бар.  Бүл  жартылай  вагондардын  арбалары 
типтік болады.
Төрт осьті  платформаларының (жүк  көтергіштігі  65 т) типтік арбалары және төрт өсті 
вагондармсн  салыстырганда күшейтілген  рамасы  бар.  Пісіру  рамасы  1  қабыргалық  және  екі 
бүйірлі арқалықтардан  қүралган, олар №60 екі двутаврдан әзірленген.
Рама  мен  борттар  болаттан  жасалған.  Раманын  барлық  аркалыктары  вертикальды 
жөне  бойлық  горнзонтальды  күштерді  қабылдайды.  Кузов  қалыңдығы  55  мм  тақтайлардан 
күралған екі бойлык жене екі үштық 3 метал бүрандамалармен күралган еденмен жасалған.
Еден  тақтайлары  тығыздалған.  Бүл  судын  (агынын)  ағып  кетуін  камтамасыз  етеді. 
Еденнін  төменінін  тақта  үштары  бүрыштыктармен  армирленген.  Бүл  тиеу  жене  түсіру 
кезіндегі  закымданудын  алдын  апады.  Борттарды  үзынынан  орналастырылған  астау тәрізді, 
қалындығы  3  мм  табақтардан  жасалған  гофрлардан  штамптайды.  Бойлык  борттардың  2 
биіктігі  500  мм,  ол  төрт  секцнядан  түрады,  олардын  үзындығы  (әркайсысының)  3263  мм. 
Агаш  материалдарын  тасымалдау  кезінде  тағандарды  орнату  үшін  бүйірлік  жене  үштык 
арқапықтарга  қажырмалар  мен  жүк  жабындарын  үйлестіруге  қажет  сақиналар  пісірілген, 
үштык  бортгар  3  биіктігі  400  мм.  Сауыт  тәрізді  гофралар  вертикальды  орналасқан.  Бүл 
борттардың  қаттылығын  жөне  бүйірлі  арқалыктардың  төзімділігін  төмендетеді.  Бойлык 
борггардың  жапкыш  қүрылғысы  болатын  күйылган  тіреуі  бар  державкадан,  ілмектен, 
валиктен  жөне  сынаудан  қүралған.  Борттарды  ашу  кезіндегі  амортизациялаушы  қүрылғы  -  
сына, ол борт табағына тіреледі.
Контейнерлік 
тасымалдаулардың 
кеңінен 
қолданылуына 
байланысты 
жүк 
кетергіштігі  60  т,  үзындығы  18  м  жене  базасы  14  м  үзартылған  ііпатформалар  күрылған. 
Платформаның  металл  рамасы  бар,  оған  контейнерлерді  бекіту  үшін  тіреулер  пісіріліп 
жапсырылған. 
■
Транспортерлер  ауыр  салмақты,  олар  үлкен  жене  габаритсіз  жүктерді  тасымалдау 
үшін  арналған  жене  формасы  ерекше,  үштық  аркалыктарға  тірелетін  салмак  түсетін 
аркалыгы  балансир  бар,  ол  бірнеше  екі  осьті  жене  үш  осьті  арбаларды  жалғастырады. 
Транспортерлердің горизонтальды  тиеу  алаңы  бар  (салмак түсетін  негізгі  аркалык-  кедергісі 
теңдей  білеу);  ортаңғы  белігінде  темендетілген  тиеу  алаңы  (негізгі  арқалык  консальды 
бөліктерінде иілсді де, тасымалданатын жүктің ауырлық орталыгын темендетеді) бар.
Цистерналарды  рамалар  конструкциясы, осьтігі жене тасымалданатын  жүктердің тегі 
бойынша  топтастыруга  болады.  Цистерналар  рамалы  жене  рамасыз,  терт  жене  сегіз  осьті 
болып  белінеді  жене  жалпы  қолданудағы,  арнайы  цистерналар  (қышқылдық,  битумдык, 
цемент),  сүйытылған  газдарды,  сүт  жене  баска  газдар  тасмалдауға  арналған  цитерналар 
болып болінеді.
Терт  осьті  рама  (жалпы  қолданудағы)  ақ  жене  қара  түсті  мүнай  өнімдерін 
тасымалдауға арналған,  олардың сыйымдылығы  72,3  м  жүк көтергіштігі  60 т., 3.35.  суретте 
берілген.
98

3.35. сурет. Мүнай өнімдеріне арналған төрт осьті цистерна:
1- казан, 2- қалпақ, 3- түбі, 4 - қамыттар, 5- тежеу жабдықтары
Түтастай  пісірілген  конструкциялы  цистерна  қазанының  ішкі  диаметрі  Зм,  ол  төрт 
бойлық табақтан және түбінен түрады.  Үстіңгі  және ортаңғы табақтардың қалыңдығы  8мм, 
астыңғынікі  -Пмм,  Сферикалық  формадағы  2  түбінің  қалыңдығы  табақтан  штампталады. 
Цистернаның  барлық  пісіру  жігі  түйісіп  жасалған.  Қазан  мен  түбі  бір-бірінің  үстіне 
жалғасқан.  Қазанның  ортаңғы  бөлігінде  қақпағы  бар  қақапақ  болады,  ол  температура 
өзгерген  кёзде  қосымша  сыйымдылық  қүрады,  гидравликапық  соғылулардың  бір  бөлігін 
өшіреді.  Қалпақ арқылы сүйықтықты төгеді және қүяды, онда басқарудың қажет қүралдары 
орналасқан.  Қазан рамаға екі қамытпен бекітіледі, олар вертикальды жылжып кетуден үстап 
қалады және қабырғалы арқалыққа фасонды лапалар көмегімен бекітіледі, олар горизонтаһь 
бойынша  шығып  кетудің  алдын  алады.  Қамыттарды  тартып  кигізу  жалғастырғыштармен 
реттейді, олар шүберінді арқалықтардың жанына екі жағынан орналасқан.
Қазан  типтік  төгу  қүралымен  жабдықталған,  олар  қазанның  жағына  орналастырылған 
және  де  сақтандырғыш  клапанмен  жабдықталған,  ол  қалпақтың  қасына  орналасқан.  Толу 
деңгейін  люк  қалпағынын  белдемесібойынша тексереді,  ол  130  мм-ге тереңдетіліп  пісіріліп 
жапсырылған.  Белдеменің  астыңғы  қақпағьгаа  екі  сегментгік  тақтайша  бекітілген. 
Қалпақтың  қақпағы  сегіз  бүрандамен  бекітіледі.  Бензинге  жөне  аязға  шыдамды  резіңке 
сақина қалпақ мойнағьшьщ тіреу бетіне орнатылған.  Цистернапардың екі типтік арбасы бар: 
максималды  статикалық  иілген  және  серіппегіштік  ілінудің  қатысты  үйкелісінің 
коэфициентімен.
Жолаушы  түтастай  метал  вагон,  үзындығы  23,6м  ,  базасы  17  м,  ені  3,106  м.  Оның 
негізінде  вагондар  жасалады  (жобасы,  ішкі  жабдықтары,  кузов  пен  рама  конструкциясы, 
жүру  бөлшектері  әр  түрлі).  Ішкі  жобасы  жолаушы  вагонының  типі  және  қызметімен 
анықталады.  Жолаушы  пойыздардың  вагондарының  отыруға  арналған  және  жататьга 
орындары ыңғайлы, дәретхана бөлімдері дүрыс орналасқан, жақсы жарықтандырылған және
ішінің өңдеу түстері көзге жағымды.
Түтастай  метал  жолаушы  купеленген  вагонының  38  орны,  9  төрт  орындық  бір  екі 
орындық  купе  бар.  Қызметтік  бөлім  дегеніміз — электр  жабдықтарының таратқыш  қалқаны
99

бар  екі  орындық  купе,  онда  төсек-орынға  арналғаншкаф  бар  және  бүл  купе  поиыз 
бригадиріне не электрмантеріне арналган.
3.9.  Автотіркегіш құрылғы 
Төрт осьті вагондардың автотіркегіш құрылғысы 
Автотіркегіш құрылғының қызметі мен типтері.
Автотіркегіш  құрылғының 
соғу-тарту  жабдықтарына  жатады  және  вагондардың 
өзара,  не  локомотивтер  мен  ілінісуіне,  оларды  бір-бірінен  белгіпі  бір  қашықтықта  устауга 
арналган  және  де  қозгалыс  кезінде  пайда  болатын  созу,  қысу  күштерін  жүмсарту  және 
беруді  қабылдауға  арналган.  Бұл  жабдықтың  қалпына  пойыздар  қозгалысының  қауіпсіздігі
төуелді.
Бұл жабдық біріккен құрылгыларга жатады, онда соғу жэне тарту-тіркеу құралдарының 
барлық  функциялары  қосылган.  Темір  жолдардың  жылжымалы  қүрамын  автотіркегішке 
ауыстьфуга  дейін  ол  бөлек  құралдармен  жабдықталган,  онда  согу  құралдары  ретінде 
буферлік  жинақтар  орнатьшатын,  ал  тіркегіш  кұралдар  ретінде  -шұралы  упряжь 
орнатьшатын.  Қазіргі  конструкциялы  вагонньщ әркайсысында  автотіркегіш  құрылгының  екі 
жиынтығы орнатылган, олар вагон рамасының ұштарына орналастырган.
Жылжымалы  құрамды  автотіркегішке  ауыстыру  локомотивтердің  тарту  күшін  тиімді 
падалануга, пойыз салмағын үлгайтуга және темір жолдардың тасу және өткізу қаблеттілігін 
арттыруға,  тіркеушінің  ауыр  да  қиын  еңбегін  жеңілдетуге,  пойыздардың 
қүрастырылу 
процесі мен вагон айналымын жыдцамдатуга, буферлік жиынтықтарды алып тастау есебінен 
вагон ыдысын азайтуға, бүйірлік және үнггық арқалықтарын женілдетуге мүмкіндік береді.
Автоматтьіқ тіркегіпггер үш типке  бөлінеді:  қатты  емес,  қатты жэне  жартылай қатты. 
Автотіркегіште  (3.7  сурет)  ілініскен  корпустардын  вертикальды  багытта  қатыстық жылжуы 
болады. 
_ 
' 
‘
Бойлық  осьтерінің  биіктерінің  айырмашылықтары  бар  жагдайда  қатты  емес 
автотіркегіштерді 
сатылы  етіп  орналастырады,  бірақ  горизонтальды  қалпы  сақталады. 
Горизонтальды  тегістіктің  онда  жылжуы  констукциясы  бойынша  оңай  шарнирлермен 
автотіркегіш  корпусьшьщ  үнггарында  қамтамасыз  етіледі.  Қатты  автотіркегіштер  (3.36. 
сурет)  вертикальды  тегістікте  тіркелген  корпустардың  қатыстық  жылжуын  болдырмайды. 
Мүдай  автотіркегіштердің  корпустарьгаың  үнггарында  күрделі  шарнирлер  болады,  олар 
қатыстық вертикальды жэне горизонтальды бүрыштық жылжуларды қамтамасыз етеді.
Жартылай  қатты  автотіркегіштер  (3.7  б  сурет)  бір-бірімен  жүмыс  процесінде  қатты 
емес  автотіркегіштер  ретінде  өзара әсерлеседі,  бірақ  вертикальды  жылжулар  сақтандыргыш 
кронштейндермен  шектелген,  олар  корпустардың  кіші  тістерінде  орналасқан.  Жартылай 
қатты  автотіркегіштар  рамасының  консульды  бөлігі  үзартылган  вагондарда  қолданылады 
(сегіз  осьті  және  кейбір  мамандандырылган  вагондар).  Автотіркегіш  түрлерінің  әр 
қайсысының артықшылықтары мен  кемшіліктері  бар, сондықтан  қайда  мейлінше тиімді деп
есептеледі, сол вагонда қолданылады.
Қатты  автотіркегіштердің  артықшылықтарына  жатады:  ауа  магистралы  мен  электр 
линияларының  автоматтық  жалгаудың  оңайлығы;  вагонның  ілінісетін  беггердің  арасында
100

3.36. 
сурет. Ілініскен автотіркегіштердің жылжу схемалары: 
а -  қатгы емес типті; б -  жартылай қатты типті; в -  қатты типті
саңылаулар  және  соғылулар  аз  болу  салдарынан  вагонның  мейлінше  жатық  жүруі; 
автотіркегіштің  жұмыс  механизмін  бөлшектердің  аз  жылжуы  нәтижесінде  жеңілдету; 
вагондар қозғалысы кезіндегі шуды азайту, бүл жолауіпыларға жағдай жасау үшін маңызды.
большой  зуб
Қатты  емес  автотіркегіш  артықшылықтары:  биіктігі  бойынша  бойлық  осьтердщ 
айырмашылықтары  бар  вагондардың  ілінісуін  қамтамасыз  ету;  әсіресе,  бос  вагон  мен 
тиелген  вагонның  тіркелуі;  күрделі  үштық  шарнирлерінің  болмауы;  автотіркегіш 
салмағының  аз  болуы,  конструкцияның  оңайлыгы.  Қатты  емес  автотіркеғіштер  жер  үсті 
темір жолдарының вагондарында қолданылады, ал қатты -  метрополитен вагондарында.
Вагондардын типіне  қарай  автотіркегіш  қүрылғылар төрт,  алты және  сегіз  осьті  жүк 
вагондарьгаа  арналған  конструкциялар^а,  сонымен  жолаушы  вагондарына,  электр-дизель  , 
пойыздарына арналған конструкцияларга бөлінеді.
Төрт осьті жүк вагондары типтік қатты емес автотіркегішімен (СА -  3) жабдықталган.
Төрт  осьті,  базасы  үлкен  вагондар  (рефрижераторлық,  жолаушы,  т.б.)  С А  -  3  жартылай 
қатты 
емес 
автотіркегішпен 
жабдықталады, 
ал 
сегіз 
осьті 
жүк 
вагондары 
-  
модернизацияланган С А -  ЗМ автотіркегішпен жабдықталады.
Торт  осьті  вагон дардың  автотіркегіш  қүрылгысы.  С А  -   3  типті  жүк  вагондарының 
автотіркегіш  қүрылғысы  қабырғалы  арқалықтың  консальды  білігінде  орналасады. 
Автотіркегіш  қүрылғысының  негізгі  бөлшектері  (3.8  сурет):  механизм  детальдары  бар 
автотіркегіш  корпусы,  соғу-орталық  қүралы,  упряжка  қүрылғысы,  тіреулер  жөне  ажырату 
жетегі.
Автотіркегіш  корпусы  13  вагондарды  іліністіру жэне  ажырату үшін  арналған,  соғу -  
тарту  күштерін  упряжка  қүрылғысына  беру  және  қабылдау  үшін  арналған.  Корпус  соғу 
розеткасының 9  терезесіне  орнатылган және  өзіне  қүйрығымен  сынаның  8  көмегімен  тарту 
қамытымен  6  жалганган.  Автотірегіш  корпусы  (3.9  сурет)  -   бос  фасон  отливкасы,  ол  бас 
жақтан  жэне  сағадан  түрады.  Бас  жағының  ішінде  автотірегіштің  механизм  детальдары 
орналасқан. Ол бөліктін  1  үж ен жэне 4 кіші тістері бар, олар жалгана отырып, аша қүрайды. 
Кіші  тістің  жэне  ашаның  бүйіржақ  беттері  қысу  күпггерін  қабылдайды,  ал  тарту  күштері 
үлкен және кіші тістердің артқы беттерімен беріледі.
101

Ашаның  вертикальды  қабырғасында  кіші  тістің жанында  құлыпқа  3  арналған  терезе 
бар,  ал  жанында  -   құлып  үстауға  2  арналган  терезе.  Бас  жақтың  үстіңгі  бөлігінде 
шығыңқылық  5  бар,  ол  сіңіру  аппаратының  толық  қысылуы  кезіндегі  қатты  согылуды 
қабылдайды да,  оны  розетка арқылы  вагон  рамасына  береді  (3.8  сурет).  Кіші тіс жақтан бас 
жақтың  ішінде  өзін-өзі  ажырату  қүлпынан  сақтандырғышының  үстінгі  иығы  үшін  таяқша 
жасалған, ал үлкен тіс жақтан қүлып үстағышты ілуге арналган шин бар. Бас жақтың төменгі 
бөлігінде  автотіркегіш  шыгыңқылыгына  арналган  тесіктер  жасалган  және  көтергіш  валикп 
қоюга арналган горизонтальды тесік бар.  Бос сағада сопақ саңылау 6 жасалган (3.9 сурет), ол 
сына  үшін  қажет,  сына  корпусты  тарту  қамытымен  жалгайды.  Саганың  бүйіржагы  7  согу 
күштерін  беру  үшін  қызмет  етеді  және  оның  беті  цилиндрлік  болады.  Тістердін
Орталықтайтын  қүрал  автотіркегіш  корпусынан  артық  энергияны  қабылдайды  және 
автотіркегіш корпусынан орталықтайды.
Қүралдың  (3.37.  суретті  қара)  соғу  розеткасы  9,  екі  маятниктік  асгіасы  11  және 
орталықтайтын  арқалығы  12  бар.  Соғу  розеткасы  9  алдыңғы  тіреумен  біртүтас  жасалған 
және  раманың  үштық  арқалығына  пісірілген.  Розетканың  автотіркегіш  корпусын  қоюға 
арналган  терезесі  және  маятникті  аспаларға  арналған  тесіктері  бар.  Орталықтайтын,  омега 
тәрізді  формадагы,  екі  тегістікті  және  екі  шектегіші  бар  (бойлық  және  бүйірлі)  арқалығын 
орнына қою кезінде бойлық шектегіш соғу розеткасының астыңғы вертикальды қабырғасын 
қармайды.  Бүйірлі  шектегіштер  автотіркегіш  корпусын  көлденең  багыттағы  максимальды 
еңістерде үстап түрады.  Маятник аспалары  11  өзек тәрізді  болады, диаметрі 25  мм,  екі  үшы 
бар  (үстіңгісі  мейлінше  кең  және  астыңғы).  Аспалар  үстіңгі  үштарымен  соғу  розеткасына 
тіреледі, ал астыңгыларына орталықтайтын арқалық жатқызылған.
горизонтальды проекциясы ілу контуры деп аталады.
4  5  6 
7 
6
9
3.37. сурет. Төрт осьті вагонның автотіркегіш  қүрылгысы
102

3.38. сурет. Қатты емес автотіркегіштің жинақталған корпусы
Автотіркегіштің артқы  1  және алдыңғы  9 тіреулері  созу мен  қысу  күштерін  рама мен 
вагон  кузовына  беру  үшін  қызмет  етеді.  Алдыңғы  тіреу-розеткамен  қосылып  П  тәрізді, 
қатгылық  кабырғалары  бар  коробка.  Алдыңғы  тіреудің  тіреу  тегістіктерінен  кабырғалы 
арқалыққа  625  мм  қашықтықта  артқы  тіреу  1  бекітілген  және  пісірілген  (3.38  сурет).  Төрт 
осьті  вагондардың  (жабық  вагондар  мен  цистернапар)  артқы  тіреулерін  пятникүсті
коробкалармен біртүтас етіп жасайды.
Упряжка  қүрылғысы  тіреулерге  автотіркегіш  корпусынан  бойлық  күпггерін  береді 
және  олардың  әсерін  жүмсартады.  Ол  алдыңғы  және  артқы  автотіркегіш  күрылғысының 
тіреулері арасына қойылады жэне тарту қамытынан 6, сіңдіру аппаратгарынан 5, сынаудан 8, 
тіреу  плитасынан  7  және  сынаның  күшейту  бөлшектері  мен  үстап  түрушы  тақтайшадан 
түрады. Тарту қамыты мен сіңдіру аппаратының астыңғы тіреуі -  үстап түратын тақтайша 4. 
Тарту  қамыты  6  дегеніміз  -   ішінде  сіңдіру  аппараты  мен  тіреу  плита  орналасқан  рамасы. 
Қамыттың бас жақ бөлігінде сынаға арналған саңылау бар. Негізгі астыңғы бөліктің астында 
бүрандаларга арналган тесіктері бар прилибтер орналасқан, олар сынаны қүлаудан сақтайды. 
Қамытгың  тіреу  алаңы  күшейткіш  қабырғалармен  жабдықталған.  Тарту  қамытының 
сынасының  астыңғы  бөлігінде  кемершіктер  бар,  сына  олармен  бүрандаларға  тіреледі. 
Сынаның бүйір беттерінің үстіңгі бөлігіндегі ойыктар оның салмағын азайту үшін жасалған.
Ажырату жетегі  автотіркегіштерді  ажьфату үшін  қызмет етеді.  Жетек дегеніміз 
екі 
иыкты  түтқа  3,  оны  кронштейн  2  үстап  түрады,  кронштейннің  сөресі  және  державкасы  10
бар. Тізбек  14 қысқа иықты көтергіш  15 валигімен жалғайды.
Автотіркегіш  қүрылғысының  сенімділігі  мен  үзақ  мерзім  қызмет  етуін  қамтамасыз 
ету  үшін  оның  негізгі  тораптары  мен  бөлшектерін  (автотіркегіш  корпусын,  тарту  қамытын 
және  тіреулерді  )  төмен  лигерлі  20ГФЛ  немесе  20ГЛ,  200ФЛ  болаттардан  жасайды.  Бүл 
болаттардың  термикалық  өңдеуден  кейінгі  сипаттамалары:  төзімділік  шегі  530-550  Мпа, 
қатыстық  үзаруы  18%,  қатыстық  таратлуы  30%  және  20°С  температурадағы  соғу
түтқьфлығы 0,49 МДЖ/м  .
Тіреу  плитасы  және  қүлыптың  сақтандьфғьшіы  штампталып  38  ХС  (ГОСТ  4543)
болаттан  жасалған.  Механизмнің  басқа  бөлшектері,  орталықтайтын  арқалық  және
ажыратқыш жетегінің кронштейндері 2 0 II көміртекті болаттан қүйылған.
СА-3 автотіркегіш механизмінің қүрылысы мен жұмысы 
Автотіркегіш механизмі  (3.39. сурет) дегеікіміз — қүлып  1, қүлып үстағыш 2, өзінен 
өзі ажыраудан сақтандырғыш 3, қүлыпты көтергіш 4, көтергіш валигі 5 жэне болт 6.
103

Құлып  1  екі  ілініскен  автотіркегішті  жабуға  арналған.  Ол  -   конфигурациясы  күрделі 
бөлшек.  Оның  жабу  бөлігінің  қалыңдауы  қүлыптың  ашадан  сығылуьша  кедергі  жасайды. 
Қүлыптың  үсті  сақтандырғышты  асып  кою  үшін  қызмет  ететін  шиппен  б  жабдықталған. 
Қүлыптың астында радиальды беті  а бар,  ол қалтаның түбіне тіреледі және онымен домалай
алады. 
\
 ^
Қүлыптың  ортаңғы  бөлігінде  сопақ  саңылау  в  бар,  ол  арқылы  көтергіш  валигі 
өткізіледі.  Қүлыптың  астьгада  бағытгағыш  тіс  г  жөне  сигналдық  өскін  д  орналасқан,  ол 
қызыл түске боялған.
Қүлып  үстағыш  2  сақтандырғышпен  бірге  3  қүлыпты  астыңғы  қалыпта  ілініскен- 
автотіркегіштерде  үстап  түрады,  ал  көтергішпен  4  бірге  оны  істіңгі  калыпта  ажыратылған 
автотіркегіштерде  вагондарды  оталдыруға  дейін  фриксациялайды.  Қүлып  үстағыштың 
лапасы  ж,  сопақ саңылаулы  с  және тең  салмағы  т  бар.  Қүлып үстағыпггың лапасы  қатарлас 
автотіркегішпен  өзара  әсерлеседі.  Жиналған  механизмде  лапа  теңсалмақтың  әсерімен 
автотіркегіш  ашасына  шығады.  Сопақ саңылау  с  қүлып  үстағышты  шипке  асу  үшін  қызмет
етеді, ол корпус қалтасының ішінде орналасқан.
Сопақ  саңылаудың  астында  ажыратқьпп  бүрыш  р  бар,  ол  қүлып  көтергішімен  өзара 
әсерлеседі. 
' 
,  >л' У’*
Сақтандырғыш  3  екі  иінді  рычаг  формасында  болады.  Автотіркегіпітің  ілініскен 
қалпындағы  үстіңгі  иіннің  бүйір  жағы  у  қүлып  үстағыш  тең  салмағының  тіреуімен 
жабылады  да,  қүлыптың  қалта  ішіне  кетуіне  кедергі  жасайды  және  автотіркегіыггі  өзін-өзі 
ажырап  кетуден  сақтайды.  Астыңғы  мүсінді  иін  е  көтергішпен  автотіркегіпггердің ажырауы 
кезінде  өзара  әсерлеседі.  Сақтандырғыш  саңылауы  оны  қүлып  1  ппшіне  асу  үшін  қызмет 
етеді. 
л. 
...
Көтергіш 4 сақтандырғыштың үстіңгі иінін көтеру үшін қызмет етеді және оны қүлып 
үстағышпен бату қалпьшда үстап түрады. Көтергіштің екі саусағы болады, олардың жалпағы
3  астьщғы  иіннен  сақтандырғыштың  үстіңгі  иінін  көтеріп  бүрады  да,  қүлыпты  қалта  ішіне
/
А
3.39. сурет. Автотіркегіш механизмінің бөлшектері
104

алып  кетеді,  ал  жіңішке  саусак  к  қүлып  үстағыштың  ажырағыш  бүрышымен  өзара 
өсерлеседі.
Көтергіш 5  ролигі  қүлақ көтергішін бүру үшін және көтергішті  вертикальды  қалыпта 
үстап  түруға  арналған.  Валиктің  ортаңғы  бөлігінде  квадрат  кесік  бар.  Валик  балансирі  Г 
оның бастапқы қалпына оралуын жеңілдетеді.  Саңылау и  валик балансирін жетек тізбегімен 
жалғау үшін, ал ойык о -  жабу бүрандасын бронттау үшін қызмет етеді. Валиктің өзегі жуан, 
жіңішке  цилиндрлік  жэне  квадрат  бөліктері  бар.  Қүралған  автотіркегіштегі  валиктің 
цилиндрлік белігі корпустың вертикальдық қабырғаларының саңылауларына орналасады,  ал 
квадрат  бөлігі  көтергіштің  4  тиісті  саңылауларына  л  кіреді.  Бүранда  б  екі  гайкамен  және 
шайбалармеи  көтергіш  валигін  бекіту  үшін  механизм  бөлшектерін  жинапган  қалыпта  үстап 
түру үшін қш мет етеді.
Автотіркегіш  механизмін  жинау  жэне  бөлшектеу.  Алдымен  корпус  қалтасы 
тексеріледі, онда ботен заттар болмауы тиіс. Содан кейін күлып көтергішін 4 қалтаға салады, 
ал  кабырғаның  оң  жағында  орналасқан,  яғни  үлкен  тіс  жақтан,  сосын  корпус  қалтасын 
шипке  сопак  санылаумен  күльш  үстағышты  2  асады.  Қүлып  1  шиналарына 
8 
сактандыргышты  3  кіргізеді  де  қүлыпты  корпусқа  кіргізеді.  Жіңішке  өзекпен  астыңгы 
мүсінді  иінге  е  сақтандырғыштың  3  үстіңгі  иіні  у  соре  үстіне  орналасатындай  етіп,  ал 
бағыттағыш  тіс  г  корпус  қалтасының  түбіндегі  саңылауға  кіретіндей  етіп  қояды.  Сосын 
қүлыптың қозғалмалы екенін оны қолмен басып тексереді.  Бүл кезде қүлып ішке еркін кіріп, 
бастапқы  қалпына  оралуы  тиіс.  Қүлып  үстағыштың  қозғалмапы  болуы  да  осылай  оның 
лапасына басып тексеріледі.
Осылай  тексерілген  механизмді  бүрандамен  б  бекітеді,  оны  корпус  пришвінің 
саңылауына үстінен қояды,  сонда ол көтергіш  5  валигінің ойығы арқылы өтуі тиіс. Астынан 
жапырақ шайбасы мен гайка қояды. Механизмді кері жүйеде бөлшектейді.
СА-3  автотіркегіші  камтамасыз  етеді:  вагондардың  үрылысуы  кезіндегі  автоматтык 
ілініс;  жылжымалы  қүрамды  адамның  вагондар  арасына  кіруінсіз-ақ  ажырату  және 
механизмді  ажыратылған  қалыцта  үстап  түру;  механизмді  ілініске дайын  қалыпқа  қадтару; 
кездейсок ажьфаған автотіркегіштерді қалпьша келтіру; маневрлік жүмыстар жасау («буфер! 
қалпына), ол кездегі үрылысуда автотіркегіштер жалғанбаулары тиіс.
Ілінісу үшін автотіркегіштер түрлі қалыптарда болуы тиіс: олардың осьтері бір түзуде 
орналасады; осьтер вертикаль немесе горизонтальбойынша ығыса алады.
Осьтердің  вертикальне  горизонталь  бойынша  ығысу  жүк  пойызында  100  мм.  Дейін 
болады,  жолаушы  жүрдек  пойызында  50  ммдейін,  ал  горизонтальды  бағытта  175  мм  дейін 
болады, ол кезде вагондардың сенімді автоматтык ілінісуі қамтамасыз етіледі.
Автотіркегіпггердін  ілінісуі  келесі  тәртіппен  орындалады.  Вагондардың  үрылысуы 
кезінде  бір  автотіркегіштердің  бойлық  осьтері  қабаттасып  қалған  кезде  қүлыптар  бір  бірін 
басады.  Соның нәтижесінде қүлыптар корпус қалтасының ішіне кетеді, олармен бірге қүлып 
сақтандыргыштары  жылжиды,  олардың  үстіңгі  иіндері  сөрелермен  сырғиды  да  қүлып 
үстағыштардың тең салмақтарының еңістері үстімен отеді.  Ашада әрі карай жылжи отырып, 
кіші  тістер  қүлып  үстағыштардың  кіші  тістеріне  басып,  оларды  бүрады.  Сол  кезде  қүлып 
үстағыштардың  теңсалмақтары  саңтандырғыштардың  үстіңгі  иіндерінің астына орналасып, 
оларга тіреу жасайды.
Автотірегішті  ажырату үшін  корпус  қалтасының ішіне  қүлыптардың біреуін  болса да 
алып  кету  жеткілікті,  сонда  кеңістік  босап,  кіші  тістердің  ашалардан  шығуына  мүмкіндік 
береді.  Ол үшін рычагты бүрумен тізбек комегі аркылы  котергіш валигін бүру кажет.  Сонда
105

валиктің  квадрат  бөлігіне  отырғызылған  көтергіш  көтеріліп  өзінің  жалпақ  саусағымен 
астыңғы  мүсінді  иінге  басады  және  оның-  успнгі  иенін  құлып  ұстағыштың  теңсалмақ 
тіреуінен  жоғары  көтереді.  Сөйтіп  сақтандырғыш  қосылады.  Ары  карай  айналу  кезінде 
көтергіштің  жалпақ  саусағы  3  қүлып  шығыңқылығына  сүйене  отьфып,  оған  басады  да 
қүлыпты  қалтаның  ішіне  алып  кетеді.  Көтергіпгпң  жіңішке  саусағы  астынан  ажырату 
бүрышының  горизонтальды  қырына  басады.  Сопақ  саңылаудың  арқасында  ол  жоғары 
көтеріліп,  көтергіштің  жіңішке  саусағын  ажьфату  бүрышының  вертикальды  қьфының 
жанынан  өткізеді.  Астынан  басудан  босатылған  қүлып  үстағыш  өз  ауырлығының  әсерінен 
сопақ  саңылаудың  арқасында төмен  түседі.  Қүльш  үстағыш  теңсалмақ  өсерінен  бүрылады, 
оның лапасы  ашаға  шығады,  ал  ажырату  бүрышы  көтергіш  пен  қүлыпты  босатады,  олар  өз 
аьфлығының әсерімен төмен түседі де, механизмнің келесі  ілініске дайындығын қамтамасыз
етеді. 
‘  I ' 
! 
.  Чч
Егер,  автотіркегіштер  қателесіп  ажьфатылған  болса,  механизмнің  ілініскен  қалпын 
күлып  үстағышты жоғары  көтеру жолымен қалпьша келтіруге болады,  ол арқылы  жүқа өзек 
өткізіледі  де  онымен  күлып  үстағыш  лапасын  басады.  Сопақ  саңылаудың  арқасында  қүлып 
үстағыш  көтеріледі,  ал  механизм  бөлшектері төмен  түседі  -  автотіркегіштер  ілініскен  және 
өзінен өзі ажырап кетуден сақтандырылған. 
* г-» ^
 
-щ и  <
 і 'У* *
  э  *ш«*
Маневрлік  жүмыс  кезінде  вагондарды  автотіркегіштердің ілінуінсіз  итеру  қажеттілігі 
туады.  Ол  үшін  автотіркегіш  механизмін  «буфер»  қалпына  қояды.  Ажырату  жетегімен 
көтергіш валигін бүрады, ал жетек түтқасын кронштейн сөресіне жатқызады.ондай жағдайда 
механизм  детальдарды  ажыраған  қалыпта  болады.  Механизмді  ілшусіге  дайын  болуы 
калпына келтіру үшін түтқаны кронштейн  сөресінен  алып,  оны  вертикальды қалыпқа түсіру 
қажет, түтқаның тегіс бөлігі кронпггейннің вертикальды ойығына қойылады.
ф
ЭР200 жүрдек пойызы вагондарының автотіркегіш қүрылғысы
• 
ЭР  200  жүрдек  пойызының  вагондарында  ңатгы  типті  автотіркегіш  қолданылады,  ол
Шарфенберг  жүйесіндегі  автотіркегішінің  бір  түрі  болып  табылады  (3.40.  сурет).  Ол 
болатган  қүйылған  корпустан  19  түрады,  корпустың  ішінде  қүлып  жүйесі  орналасқан,  оған 
валикке  5  бекітілген  қүлып  17  кіреді,  валик  төлкелерде  6  айналып  түрады  және  қүлыпта 
орнатылған  сырға  2  кіреді.  Итеру  серіппесінің  әсерімен  қүлып  валикке  5  катысты  сағат 
стрелкасына қарсы бағытта бүрылуға талпынады.
Корпуста  сонымен  қатар  блоктау  қүрылғысы  орналасқан,  ол  тартылымнан  20  жөне 
блоктау  механизмінен  18  түрады.  Ажырату  жетегі  рычагган  16,  түтқадан  15  түрады. 
Ажыратудан  кейін түтқа  арнайы  ілгекке  ілінеді,  ол  ілгек  автотіркегіштің  астыңғы  бөлігінде
орналасқан.
Автотіркегіштің  корпусының  бас  жағында  коникалық  орталыктайтын  шығынкы  3  бар, 
ол  цилиндрлік  бөлікке  ауысады.  Симметриялық  коникалық  орталықтайтын  шыгыңқыға 
кажетті  тереңдік  орналасқан.  Автотіркегіштің  коникалық  тереңцікке  қарай  еңкеюі  кезінде 
алдын ала орталықтандыру бағыттауыш мүйізбен  1  қамтамасыз етіледі.
106

3.40. Сурет. ЭР 200 жүрдек пойызының автотіркегіші
Автотіркегіш метал пакеттер  13  резіңкелерінен түратын, тарту бүрандасының 9 және 
валиктің 8  көмегімен тартылған амортизатормен  жалғаскан.  Автотіркегіштің горизонталдық
ф
қалпына табақ серіппегіштер 7 мен тарту гайкасыныц  14 көмегімен жетуге болады.  Бүл кезде 
А ара қашықтығы бақылауға алынуы тиіс және 30.. .40 мм шегінде болуы тиіс.
Қысу күштері амортизаторларға стакан  10 арқылы беріледі. Автотіркегіштің вагон өсі 
бойынша  орналасуы  орталықтайтын  сер.іппелі  элементтерін  2 2 , ретгеумен  қамтамасыз 
етіледі.
Автотіркегіш  күрылғы  вагон  рамасына  қапфалар  11  көмегімен  бекітілген,  олар 
амортизатор  12 корпусьшың кажет саңылауларына кіреді. Автотіркегіштің жүмысы: ажырату 
үшін түтқа  15 көмегімен тросты тартып, түтқаны  16 1 қалыптан II қалыпқа бүрады. Қүлып  17 
қатарлас  автотіркегіштің  сырғасын  2  бүрады  және  босатады.  Бүл  кезде  блоктау тартылымы 
20 II  қалыпқа жылжиды.  Автотіркегіштер ажыратылды.  Механизмді жыраған қалыпта үстау 
блоктау  механизмінің  (3.41.  сурет)  көмегімен  жүзеге  асырылады,  ол  механизм  корпустан  2, 
итергіштен  1 және серіппеден 3 түрады.
Итергішке  пластина  бекітілген,  ол  үшін  корпуста  арнайы  жырық  бар.  Блоктау 
механизмінің  курпусының  астында  серіппе  асты  тіреу  7  орналасқан,  ол  блоктағыш
тартылымды 5 корпус шығыңқысына 5 қысады.
Ажыратылған  қалыпта  блоктау  тартылымы  6  өзінің  шығыңқысымен  8  корпус 
шыгыңқысымен  5  өзара  әсерлеседі  де,  қүлыпты  ажыратылған  қалыпта  үстайды.  Өзара 
әсерлесетін  автотіркегіште  де  осындай  процес  болады.  Ілініскен  қалыпта  екі  сырға  да 
тартылған.  Контактідегі  автотіркегіш  беттерінін  арасьгадағы  саңылаулар  тақдалынған. 
Автотіркегіштердің  ілініскен  қалпы  сырғаның  күлып  валигінің  көлденең  осьінің  артына 
орналасуы арқасында қамтамасыз етіледі. 
1
107

3.41. сурет.  ЭР200 жүрдек пойызы  вагонының автотіркегішінің блоктау механизмінін
схемасы
3.10.  Ш етел автотіркегіш терінің  конструкциясы
АҚШ,  ҚХР,  КХЛР,  Жапонияның  жылжымалы  қүрамында  бүру  қадауылы  бар
тіркегіштер  кеңінен  қолданылуда,  олардың  конструкциялары  жеңіл,  бірақ  олар  толығымен
*(■ і
автоматгық  емес,  тіркелуі  кезінде  (жабық  қадауылдарымен)  олардың  біреуінде  қадауылды 
ашу керек.
3.42.  суретте  американдық  автотіркегішінің  бөлшектерінің  ілінісу  алдындағы  және 
ілініскен  қалыптағы  орындары  көрсетілген.  Қкдауылдың  1  ілініскен  қалыптағы тұйықталуы 
құлыппен  2  жүзеге  асырылады,  ол  корпус  3  пен  қадауыл  1  арасында  орналасады,  ол 
қадауылдың ашылуына және автотіркегіштің ажырауына кедергі келтірмейді.
3.42. 
сурет.  Америка  автотіркегішінің  ілінісу  алдында  және  ілініскен  қалпында:  а  -  
қадауыл  жабық  болған  кезде  екі  автотіркегіпггің  де  ілінісуі  мүмкін  емес;  б  -   бір  қадауыл 
ашық,  екіншісі  жабық  -   ілінісудің  болуы  мүмкін,  автотіркегіпггің  жабық  қадауылдың  бір
108

жүктеу/скачать 24,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: