О қу құралы > Суеубаев Ж. С

т
к ө л і к
‘ьі
»ІЬІГ 
«   • »
ш
н и
*  'П:‘ аУ  N
• 
*
•!II
Ш
4К
; *М,¥>
X
ТЕХНИКАСЫ
44
Лч .
2.
О қу құралы
>

Суеубаев Ж.С.
КӨЛІК ТЕХНИКАСЫ
Оқу қүралы
С
Э В Е Р О
I
Алматы
2015

У Д К  629. (075) 
Б Б Қ  39.33-04Я73 
С  85
П ікір ж азғандар:
У мбеталиев Н.А.- Қазақ ұлттық аграрлық университетінің «кафедра меңгерушісі» 
профессор, т.ғ.д. 
Н
Турдалиев А. -  Қазақ ұлттық политсхникалык  унивсрситстінін  «Машинажасау 
институтының директоры  » профессор, т.ғ.д.
Ж үнісбеков П .Ж .- Казақ ұлттық аграрлық университетінің  профессоры, т.ғ.д.
С 85  СУ ЕУ БА ЕВ   Ж А Л ҒА С
К олік  техннкасы :  (Оқу құралы) - Алматы,  «Эверо», баспасы, 2015.- 436 б.
І8ІЗДІ 978-601-7238-17-9
Үсынылып  отырган  оқу  құралында”Көлік  техникасының”  жалпы  құрылысын, 
қызметін,  эрекеттік  кагидаларын  және  казіргі  зманғы  техникалардың  (автомобиль, 
электровоз, 
тепловоз, 
кемелер,құбыр) 
механизмдері 
мен 
жүйелерінің 
түрлі 
конструкдиясының  қызметі  мен  негізгі  жұмыс  істеу  қағидаларымен  толық танысу,  меңгеру
' 
I  ^   * * 
£ 
* 
° 
,  
ч *  
’ 
* 
■  
** 
Щ,-
болып табылады.
“Көлік  техникасы”  оқу  кұралы  «050713-Көлік,  көлік  техникасы  жэне  технологиясы», 
«050901-Жол  қозғалысын  ұйымдастыру  және  көлікті  пайдалану»  саласында  дайындалатын 
'студент  бакалавр,  магистрант  және  осы  салада  жұмгіс  жасайтын  мамандарга  арналган  оку 
құралы.
“Көлік  құралдары” пәнінің багдарламасына сай жазылған.
У Д К  629. (075) 
Б Б Қ  39.33-04Я73
І81ДО 978-601-7238-17-9
ө
|ҒЫ> ов 
ПМУ-ДІҢ 
Бейсембае  * 
і  > м.пыми
НАСЬ
© Орталық -Азия университеті, 2015 
© Суеубаев Ж.С., 2015 
© «Эверо» баспасы, 2015

АЛҒЫ  СӨЗ
Үсынылып  отырған  оқу  құралында  теміржол,  автомобиль,құбыржолы,су  көліктерінің 
жалпы  құрылысын,  қызметін,  әрекеттік  қағидаларын  және  қазіргі  көлік  техникаларының 
механизмдері  мен  жүйелерінің  түрлі  конструкциясыньщ  қызметі  мен  негізгі  жұмыс  істеу 
кағидаларымен толық танысу, меңгеру болып табылады.
“Көлік техникасы”  оқу  кұралы  -   «Көлік,  көлік  техникасы  және  технологиясы»,  «Жол 
қозғалысын 
ұйымдастыру 
және 
көлікті 
пайдалану» 
саласында 
дайындалатын 
бакалвр,магистрант  студентгерге  жэне  осы  салада  жұмыс  істейтін  мамандарға  арналған 
оқулық.
Көлік  құралдары  пәнінің бағдарламасына сай  жазылған.  Жүйелер  мен  механизмдердің 
жұмыс  істеу  принциптері  мен  құрылысына  байланысты  материалдарды  баяндау  қазіргі 
заманғы 
автомобиль,су,құбыр,теміржол 
көліктерінің 
конструкцияларынъщ 
нақты 
мысалдарымен 
жүйеленіп 
белгіленген, 
ол 
өз 
кезегінде 
оқушыларға 
теміржол, 
су,қүбыр,автомобиль кұрылысы туралы жақсы білім алып,  «Көліктерді  техникалық жарату», 
«Жылжымалы  кұрамды  пайдаланудың  теориялық  қасиеті»  пәндерін  және  басқа  да  техника 
саласындағы пәндерді жақсы игеруге мүмкіндік береді.
Көліктің  ғылыми-техникалық  және  экономикалық  маңызды  проблемасы  болып  оның 
бөлек түрлерінің  кешенді  дамуы  мен  нақты  байланысы табылады.  Маңызды  критерийледің 
бірі  болып,  әдетте  минимум  қаражат  салым  мен  эксплуатациялық  шығын  есептеледі. 
Қаражаттық  салымдар  тұрақты  қүралдар  мен  жылжымалы  күрамға  кеткен  шығыннан 
түрады:  бір жолдық темір жолдың қүрылысыныңі  км 500-600 мың ш.б., автомобиль жолы -  
300-500 мың ш.б. тұрады. Өзен көлігі бүл шығындар темір жолға қарағанда 6-7 есе, ал құбыр 
көлігі -  2-2,5  есе төмен. Алайда, нақты бір жағдайда аймақ бойынша көлік қызметін көрсету 
мәселесін шешуде басқа факторлар есепке алынуы ықтимал.
Қазақстанда  көліктің  барлық  түрлерін  бірыңғай  жиынтыққа  жинаған  күшті  көлік 
жүйесі  қүралған.  Біздің  мемлекетіміздің  бүкіл  тарихы  бойы  үкімет  осы  жүйенің  дамыуна 
үлкен назарын аударып отырды.
Әлеуметтік-экономикамен  бірге, 
көлік  жүйесі  басқа  міндеттерді  орындайды: 
экономикапық  біркелкілік  пен  республикалардың  одақтық  бірлігін  қамтамасыз  етеді, 
халықаралық сыбайластықты тереңдетеді және кеңейтеді, қауіпсіздікті нығаитады.
Қазіргі  кезеңде  көліктің  дамуы  кез  келген  елдің  өндіруші  күштің  өсуімен  және  оның 
сьфтқы  қатынастарымен 
байланысты.  Дүниежүзілік  көлік  тасымалында  кейбір  көлік 
түрлерінің  үлесі  шығысеуропалық  мемлекеттерде:  су  көлігі  -  23%,  жер  үсті  көлігі  -  64%, 
жөне басқа түрлері -  13% қүрайды;  өнеркәсібі аса дамыған мемлекеттерде сәйкес түрде -  62, 
27,  және  11;  даму  үстіндегі  елдерде  -   84,  10  және  6.  Жер  шарының  70%  алатын  дамып 
жатқан  мемлекеттердің  жер  үсті  көлігі  өлсіз,  ол  дүниежүзілік  инфрақүрылымның  5% 
қүрайды.
Соңғы  жылдары  жүкті  темір  жол  көлігінің  есебінен  қүбыр  арқылы  тасымалдау  өсті. 
Темір жолды, жолаушыларды автокөлікпен тасымалдау едәуір “ыгыстырды”.
Соңғы  кезде  дүниежүзілік  қауымдас  мемлекеттердің  көлік  жүйесі  интеграциясы 
жүруде жөне тереңдуде
з

1.  КӨЛІК ЖӘНЕ  КӨЛІК ҚҮРАЛДАРЫ ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ  МӘЛІМЕТТЕР
1.1. 
Еліміздің 
экономикасындагы  көліктің рөлі. 
Көліктің 
түрлерін 
салыстыру
Қазіргі заман  когамынын дамыған  коліксіз өмір сүруі мүмкін емес. Әлемдегі үлкен 
континенталды ел болып табылатын Қазақстан Республикасы үшін онын маңызы зор. 
Қазақстан экономикасы үлкен территорияда орналаскан бірынгай  кешсн болып табылады.
Қазіргі  замандағы  ендіріс  көлемдерінде  көлік  желісінін  көмегінсіз  бүл  экономикалык 
бірлікті  қамтамасыз сту мүмкін смсс, бүл бірлік жеке беліктер -  экономикалык аудандардын, 
өндірістік-территориялық  кешендердің  шаруашылык  өрекеттестіктерінін  тиімділігімен 
анықталады. 
Көліктің 
дамуы 
еліміздегі 
экономиканың 
дамуымен 
байланысынын 
тығыздылыгы  соншалыкты,  көлік  желісінің  күрылысы  мен  кенеуіне  тек  жеке  өнеркәсіп 
ксшснінін  орналасуы  ғана  әсср  стіп  коймай,  келіктік  байланыстарды  ссксре  отырып  жаңа 
өнеркөсіп  кешендерін  салу  экономикалык  түрғыда  тиімді  болып  саналады.  Қазақстанда 
түратын  халыктары  аз  аймақтар  әлі  дс  болса  көп,  ол  жсрлердің  койнауында  көптеген 
минералдық  байлықтар  жатыр,  орасан  зор  ормандары  және ауыл  шаруашылыгына  колайлы
жер қорлары бар.
Көлік  -   материалдық  өндірістің  маңызды  салаларынын  бірі.  Ол  шаруашылыктың 
өндірістік  процесінің  бір  белігі  болып  табылады  жене  оны  енімді  түтынатын  жерге 
жеткізумен  аяқтайды.  К.Маркс  көрсеткендей,  көлік  өндіріс  процесінде  жаңа  заттай  өнім 
шығармайды,  кеңістікте  жылжуды  орындайды,  ол  көлік  өнімі  болып  табылады.  Сонымен 
катар колікке экономнканын баска салаларына ұксамайтын кейбір ерекшеліктер тэн:
Біріншіден, келік және заттай өнім  шыгармайды, айналым  процесінің шегіндегі өндіріс 
процесінің жалғасы болып табылады.
Екіншіден,  келік  әнімі,  жүк  пен  жолаушылар  тасымалы  -   көлік  өнімінен  белінбейді. 
О нк жинауға, оның қорын күруға болмайды. 
'
Үшіншіден,  көлік  өнімінің  қүрамында  шикі  зат  жок.  Оның  өзіндік  күнындағы  еңбек 
ақының үлесі өнсркәсіпкс Караганда екі есе артық.
Амортизация  жанармай  және  электр  энергиясына  кететін  шығын  кәліктің  бүкіл 
пайдалану шығындарының жартысын қүрайды.
Төртіншіден,  көліктің  дамуына  бөлінетін  каржының  айналымы  ауыл  шаруашылығы 
мсн  өнеркәсіптің  дамуына  бағытталған  каржының  айналымынан  ерекше.  Көлік  нарқында 
жаңа зат түріндегі тауар өткізілмейді, көлік өнеркәсібінің өндірістік процесінің өзі өткізіледі. 
Сондықтан  көлік  жүйесі  жүмысының  сапасына  және  тиімділігіне  койылатын  талаптар  тек 
оның нарықтық өнімдеріне,  колік өрекетінің сонғы  нәтижесіне ғана қатысты  болып  коймай. 
тікелей келіктің ендірістік процесінс де катысты болады.
Қазіргі заманда келіктің дамуы  кез келген елдің ондірістік күштің өсуіне және сырткы 
байланыстарға  тәуелді.  Әлемдік  жүк  тасымалдарын  жүзеге  асырудағы  көліктін  кейбір 
түрлерінің үлесі  қүрайды:  Шығыс-Нуропа  елдері  үшін  су -  23%  жер  үсті  -  64%  және  басқа 
түрлері -  13%. Өнеркәсібі дамыған елдер үшін -  62, 27  және  11; дамушы елдер үшін -  84,  10 
және 6.
Жер  шарының  70%  алып  жатқан  дамушы  елдердің  әлем  инфрақүрылымының  5% 
күрайтын  әлсіз  жер  үстіндегі  көліктік  желісі  бар  (2).  үкіл  әлемде  9800  порт  бар,  оның  100 
халықаралық  қатынаста  жүреді,  15950  аэропорт  бар,  оның  ішіндегі  1020  -   халықаралық.
4

Статистикалық  мәлімет  бойынша  әлемдегі  жер  үстінің  1  км  8,8  метр  темір  жол 
жолдары,  103 метр автомобиль жолдары және 0,4 метр ішкі су жолдары.
Линиялық көліктік инфрақұрылымды жеке  елдерге,  континенттерге және аймақтарға 
бөлу  біртекті  емес.  Африкадағы  темір  жол  линияларының  тығыздығы  бұрынғы  СЭВ 
елдеріне қарағанда  15 есе аз.
Біркелкі  болмау  себептері  -  өнеркөсіптің  даму  деңгейінің  және  шикі  зат  қорларьш 
игерудің әр түрлі болуы, географиялық орналасу ерекшеліктері.
Республикадағы  көліктің  мейлінше  динамикалық  дамуы  өткен  ғасьфдьщ  70-80-ші 
жылдары  байқалады.  ТМД  елдерінің  экономикасының  түсуі  1990-шы  жылдары  басталып, 
көліктің барлық түрлері үшін тасымалдау көлемінің жалпы төмендеуіне әкеліп соқты.
Қазақстанның  көліктік  жүйесі  еліміздің  барлық  территориясында  орналасқан  үлкен 
жөне күрделі кешен болып табылады.
Көлік  шаруашылығына  100  деген  вокзал  мен  жүк  алаңдары,  ондаған  локомотив 
деполары,  көптеген  азаматтық  авиацияның  аэропорттары,  бірнеше  ірі  теңіз  және  өзен 
порттары,  оншақты  пристаньдар  мен  аудару  базалары,  түрлі  көліктің дүрыс  жүмыс  істеуіне 
қажетті көптеген басқа қүрылғылар кіреді.
Осы  қүрылғылар  мен  қүрылыстардың  жылжымалы  қүраммен  бірге  алғандағы  қүны 
еліміздегі барлык негізгі өндірістік корлардың 20% тең келеді.
Қазакстан  Республикасы  Агенттігінің  мәліметтеріне  сәйкес  2002-ші  жылғы 
статистика бойынша көліктің барлық түрінің жүк  айналымындағы  темір жол көлігінің үлесі 
56,9% қүрады; қүбыр жол - 27%; автомобиль -  16%; өуе -  0,02% жөне өзен - 0,02%.
Тасымалдауға  үсынылатын  негізгі  тауарлық  өнім  көмір,  бидай,  мүнай,  кен, 
минеральды  тыңайтқыпггар  сияқты  үйілетін  және  қүйылатын  жүктер  болып  табылады. 
Оларды автомобильмен тасымалдау тиімсіз.
Статистикалық  есептеудің және  автомобиль  көлігімен  орындалатын  жүк  айналымын 
бағалаудың  қиындығына  байланысты  үлестерді  бөлудегі  болатын  кейбір  қателіктерді 
ескерген жөн. 
1 
'
Қазақстанның  орасан  зор  ресурстарын  мобилизациялаудағы  көліктің  ролі  өте 
маңызды, оның экономикалық маңызы төмендегі негізгі факторлармен анықталады:
-Батыстан  Шығысқа  3000  км,  ал  Солтүстіктен -Оңтүстікке  1700 км-ге  көсілген 
Республиканын орасан зор территориясы;
- Қазақстандагы  жүк  тасымалының  алыстығы,  ол  ТМД  бойынша  орташа 
көрсеткіштерге тең десе де болады;
- Үлкен  қашықтықта тасуды талап  ететін,  шығарылагын  онімдер  -  көмір, темір 
рудасы,  мүнай  өнімдері,  металлургия  өнеркөсібінің  жөне  ауыл  шаруашылығының 
өыімдері (бидай, жүн, ет т.б.).;
- Қазақстаның  көліктік-географиялық  орналасуы,  ол  арқылы  транзиттік 
жүктердің қатты ағындары жүреді.
Көлік  экономикалық  салалар  арасындағы,  шығарушы  мен  түтынушы  арасындағы 
байланысты  қамтамасыз  етеді.  Көлік  желісі  мейлінше  дамыған  болса,  жүктер  белгіленген 
жерге  тез  жетеді.  Бүл  өндірістің  ырғақты  жүмыс  істеуіне  ықпал  етеді.  Көліктің  арқасында 
еңбекті халықаралық бөлу де дамиды.
Көліктің  өрбір  түрінің  (қүбыр  жол  көлігінен  баска)  белгілі  бір  уақытта  орындаған 
жұмысы жүк айналымымен жөне жолаушы айналымымен өлшенеді.
Жүк  айналымы  дегеніміз  -  жүктің тасымалданатын  ара  қашықтығына  тасымалданған 
санының жиынтығы және ол тонна-километрмен  көрсетіледі.  Жолаушы айналымы дегеніміз
5

—  белгілі  бір  ара  қашықтыққа  тасымалданатын  жолаушылар  санының  жиынтығы,  ол 
жолаушы-километрмен өлшенеді (кейде тасымалданған жолаушылар санымен).
Әдетте, көлікті м аги стралдік ж әне өнеркәсіптік деп боледі.
Магистральдік  көлік 
материалдық  өндірістің 
саласы  ретінде  экономикалық 
аймақтардың, 
экономика 
салаларының, 
кәсіпорындарының 
арасьшдағы 
көліктік- 
экономикалық байланысты қамтамасыз етеді.
Бірыңғай  көлік  жүйесінің  қүрамына  кіретін  магистральдік  көлікке  темір  жол,  өзен, 
автомобиль, әуе және қүбыр жол көліктерін жатқызады.
Өнеркәсіптік  көлік  больш  кәсіпорындардың,  қүрылыстардың,  т,б,  барлық  ішкі  темір 
жолдың  кірме  жалғамалы,  цех  аралық  және  цех  іші  жолдары,  автомобиль,  аспалы  және 
арқанды  жолдар,  монорельсті  жолдар,  қүбыржолдар  жатады.  Өнеркәсіптік  жол  заттардың, 
еңбек аспаптарының және кәсіпорындар жүмысшыларының жылжуын қамтамасыз етеді.
Өнеркәсіптің  бірқатар  салаларында,  мысалы,  көмір,  торф,  кен  алу  кездерінде, 
көптеген  қүрылыс  материалдарын  шығару  кезінде  еңбек  аспаптарының  жылжуы  -  өндіріс 
технологиясының негізі болып табылады.
Көліктің магистарльдік түрлері төмендегі ерекшеліктермен сипатталады.
Т ем ір жол көлігі:
-климатты қ  жағдайларға,  жыл  және  тәулік  мезгілдеріне  қарамастан  жүкпен 
жолаушы тасымалдауының үздіксіздігі;
- жоғары өткізуші және тасушы қабілеттілік;
- жүк тасымалының жоғары емес өзіндік қүны;
- үлкен және орташа қашықтықта жүк тасымалдау кезіндегі тиімділіктің жоғары 
болуы. 
• -  -
■
  ’ =;с
? : 11
 і. -
Темір  жолдардың  қүрылысына  ү ж е н   капитал  жүмсалады,  ол  жүк  және  жолаушы 
ағынының қомақты шоғырлануы кезінде ғана өтеледі.
А втом обиль көлігі:
-тем ір  жол  көлігігіЬ  қарағанда  жүк  жеткізу  жылдамдығының  жоғарыра^  болуы 
және маневрл і;
-ж үкті  жіберуші  қоймасынан  алушының  қоймасына  дейін  түсіріп  қайта  тиеу
операцияларынсыз жеткізу  мүмкіндігі;
-үздіксіз  тасымалдау  және  жақсы  маневрлік,  жүкті  аз  партиялармен  жеткізу 
қабілеттілігі;
|т е м ір  жол  көлігімен салыстырғанда  кіші жолаушы  және жүк  ағындарын  үлкен 
емес қашықтықтарда игеру кезіндегі капиталдьщ аз жүмсалуы.
Автомобиль  көлігіндегі  жүк  және  жолаушы  тасымалының  өзіндік  қүны  темір  жол 
көлігіне қарағанда жоғары.
Қ үбы р ж ол келігі:
- табиғи-климаттық жағдайларға қарамастан жүмыс режимінің түрақтылығы;
- тасымалдауды  басқару  режимінің  және  пайдаланудың  оңайлығы,  ондағы  тасу 
және тиеу-түсіру операциялары бірыңғай процеске біріктірілген.
- Операцияларды  механикаландыру  жөне  автоматгандьфу  деңгейінің  жоғары 
болуына байланысты еңбек онімділігінің жоғарылығы;
- Мүнай мен мүнай өнімдерін тартудың өзіндік қүныньшң томенділігі;
-Коліктің  басқа  түрлерімен  салыстырғанда  тасымалдау  бірлігіне  сальгаатын
капиталдьщ мейлінше аздығы.
■
 
6

Қүбьф  жолдар  көліктің  универсалды  түрі  болып  табылмайды  -   олармен  тек  сұйық 
және газ төрізді жүктер тартылып жүргізіледі.
Әуе келігі:
- жүу жөне жолаушыларды жеткізудің үлкен жылдамдығы және аз мерзімі.
■
Әуе көлігіндегі жүк тасымалдаудың өзіндік құны өте жогары. Кемшіліктеріне энергия 
сыйымдылығының  жоғарылығы,  табиғи  жағдайларға  тәуелді  болуы,  тасымалданатын 
жүктердің салмағы мен габаритінің шектеулі болуы да жатады.
\  
Су (өзен) келігі:
-терең  өзендердегі  тасымалдау  қабілетінің  жоғарылығы  және  тасымалдаудың
өзіндііс құнының жоғары  болмауы,  өсіресе  ауыр  жүктерді  (плоттардағы  ағаш,  мүнай
қүятын кемелердегі мүнай т.б.);
- жеке капитал жүмсалудың, металл мен отын шығынының жоғары еместігі.
Өзен көлігінің  кемшіліктері  - өзен  ағынының бағыттарьшьщ негізгі жүк  орьшдарымен 
сәйкес  келмеуі;  жыл  бойы  тасымалдаудың  үздіксіз  болмауы;  темір  жол  көлігімен 
салыстырғанда жүк жеткізу жылдамдығының аз болуы; баска көлік түрлеріне қарағанда жүк 
қозғалатын жолдардың көп болуы.
Көліктің  аталған  түрлері  жүк  және  жолаушы  тасымалы  нарығында  өзара  бәсекелес. 
Қүбыр жол жөне темір жол көлігі мүнай мен мүнай өнімдерін тасымалдауда бәсекелес; темір 
жол  және  автомобиль  көлігі  1   барлық  жүктің  түріне  теңізге  шығу  жолының  болмауы, 
кемелер жүретін өзендердін болмауы сияқты географиялық жағдайлар су тасымалын жүзеге 
асыруды мүмкінсіз етеді.
Қазақстан  территориясыньщ  кең-байтақ 
болуына, 
әуе  көлігінің  техн,икалық 
жабдықталуының  төмендігіне  байланысты  және  қүбыр  жол  көлігінің  күрт  дамуына 
қарамастан,  міне,  жүз  жылдан  аса  жүктің  жылжу  қүралы  және  еліміздегі  халықты 
тасымалдаудың негізгі қүралы болып универсалды және арзан темір жол табылады.
Қазіргі  заман  жағдайларындағы  темір  жолдың  қызметі  -ж үк  пен  жолаушы 
* 
тасымалдаудағы экономика қажеттіліктерін барьпйпа қанағаттандыру болып табылады.
Өз  қызметін  орындауды  бағалаудың  маңызды  критериясы  болып  көліктік  қызмет 
көрсету  қүны  ғана  емес,  олардың  сапасы  болып  табылады,  ол  үш  негізгі  көрсеткіштерден 
қүралады:  қозғалыс қауіпсіздігі  мен жүктің сақталуы; жеткізу жылдамдығы; сервис  (қызмет 
көрсету деңгейі) (2).
Ж ол саласы н дамы туда екі негізгі бағы тты  атап өтуге болады:
1.  Жол  желісін  мемлекеттік  басқару  жүйесін,  оны  күтуді,  жөндеуді  жэне  дамытуды 
жетілдіру.  1994  жылдан  бастап  мемлекеттік  және  шаруашылық  басқару 
қ ы з м е т т е р і 
екіге 
бөлінген.  ҚР  Көлік  жэне  коммуникациялар  министрлігінің  қүрамында  15  территориялық 
кәсіпорындардың  Мемлекеггік  басқару  органдары  күрылды.  Бұл  саланың  барлық  жендеу- 
құрылыс  жэне  өнеркәсіптік  кәсіпорындары  акцияланған  жэне  оларды  жекешелендіру 
аяқталып  келеді.  Оларды  қазіргі  заманға  сай  жол-жөндеу  техникасы  және  жабдықтармен 
қамтамасыз ету, жөндеу жұмыстары үшін ашық бәсекелес орта құру шаралары қолдануда.
2.  Қазақстандағы  автомагистральдардьщ  желісін  қайта  қүру  және  дамыту  үшін  түрлі 
инвестицияларды  қарастыру.  Жаңа  астанамен  тасымалдау  көлемін  қамтамасыз  ету 
мақсатьшда,  сонымен  қатар  республиканың  өнеркөсібі  дамыған  аймақтары  мен  Рессей, 
Қытай,  Қырғызстан,  одан  өрі  Пакистан  және  Үндістан  арасындағы  тасымалдауды  дамыту 
үшін Алматы-Астана магистралін қалпына келтіру, жөндеу жүмыстары жүргізілуде.
7

Қазаксганда  жүк  автокөлігін  демонопализациялау  және  жекешелендіру,  сонын
негізінде жүк автомобилі қызметін құру бағдарламасын орындау аяқталып келеді.
Қазіргі  кезеңде  автокөлікгі  салалы  басқарудық  мемлекетгік  вертикалды  күрылымы 
жойылған,  яғни,  кәсіпорындардың  шаруашылык  иіне  мемлекеттің  араласуы  тоқтатылды. 
Автомобиль  кәсіпорындарыньщ  көлік  кұралдары  мен  мемлекетпк  акциялар  пакетгн  сату 
бойынша  ашық  акцияларды  өткізеді.  Қазіргі  таңда  барлык  жүк  автомобильдершщ  6 0 /о 
жекеменшікке 
берілтен. 
1995 
жылы 
Қазақстанда 
халыкаралық 
автомобиль 
мен 
тасымалдаушылар  ассош ясасы   құрылды.  Бұл  ассоеияса  халықаралык  автомобилмен 
тасымалдаушьшар 
кеңесінің 
мүшесі 
болды. 
Біздіқ 
бағалауымызша 
территориясында  жасалатын  эксперимент  және транзитгік  жүк  тасымалдаушы  2010  жыл
қарай  1,5 есе ұлғаяды.
Әуе  көлігі.  Қазакстандағы  азаматгық  авиация  саласында  күрделі  қүрылымдь 
өзгерістер  болды.  Әлемдік  тәжірибе  негізінде  әуе  көлігінің  пластикалы^  модулі  құралды. 
Бұл  модулмен әуе тасымалдау үш шаруашылык жеке құрылыммен өзара 'әрекетгесш жүзеге
асырылады. 
■
  |
1. Өзара еркін бәсекелесте бола алатын жеке сектордағы өуе тасымалдаушылармен
2. муниципалдық және мемлекеттік еншігіндегі әуежайлармен;
3. Мемлекет меншігіидегі өуе қозғалысын ұйымдастыру және басқарудың бірыңғай
қызметі. 
. 
. . . .  
~  __
Ұлттық  әуе  тасымалдаупш  «Эир  Қазақстан»  құрылды.  Әуе  әкімшілігшің  қалыптасу
процесі  жалғастырылуда:  Гос  авиарегистр  және  Госавианадзер  сиякты  мемлекет  мекемелер
кұрылды.  Бұл  азаматгық  әуе  субъектілеріиің  әрекеттерін  ретгеу  бойынша  мемлекегпк
функциялардың  барлык  көлемін  толығымен  қамтуға  мұмкіндік  берді. 
Қазакстан
территориясынын үстінде үзындығы бойынша мейлінше тиімді Еуропа мен Оцтүстік Шығыс
Азия арасындағы маршрутгар жатыр Әуе трассаларьшьщ өткізушілік кабілетін үлғайгу. ¥ ш у
қауіпсіздігінін 
деңгейін 
арттыру 
максатында 
Ресітубликалык 
мемлекетпк  |
«Каз аэронавигация» 
көсіпорын 
ә?е 
козғалысын 
басқарудыц 
бүкіл 
жүйесін
модернизациялауда. 
.  * ?, 
•  1 1| |  
, щ
Авианавигация болашақ жүйелері.  Әуе қозғалысын үш негізгі функциялар:  байланыс, 
новигация  және  бақылаумен  қосыла  отырып  үйымдастырудың  тиімді  жүиелерін  қүруды 
талап  етті.  Қазіргі  таңда  осы  шектеулерді  жоюға  жөне  әуе  қозғалысьшың  болашақ 
қажетгіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін жалғыз шешім.  Спутгниктік техниканы 
қолдану  болып  табылады.  ИКАО  болжаулары  бойынша  бұл  техниканы  енгіз  процесі  2010 
жылға дейінгі кезеңді алуы тиіс. Осыған байланысты Қазақстанның алдында әуе қозғалысын 
1   ұйымдастырудың  қолданудағы  жүйесін  модернизациялауға  және  бірте-бірте  спутниктік
байланысты енгізуге қатысты мемлекеттік бағдарлама жасау міндеті тұр.
Республиканың әуе көлігін  «Эир  Қазақстан» Ұлтгық Акционерлік  өуе  компаниялары 
үсынады  және  басқа  яа  бірқатар  әуе  компаниялар  («Азамат»,  «Саяхат»)  Түркия,  Қьггай, 
Үндістан, Германия және Австиря басқа да елдермен үздіксіз әуе қатынастар орнатылған.
С у  көлігі  теңіз  және  өзен  көлігі  болып  бөлінеді.  Теңіз  көлігі  қазір  тек  Каспий 
теңізінде  қолданылады.  Онда  Атырау,  Баутино,  Ақтау  портгары  жұмыс  істейді  жөне  олар 
арқылы Қазақстанның Әзірбайжан, Төменгі Повольжке, Туркмения, Дағыстан жөне Иранмен
байланысты жүзеге асырады.
Каспий теңізімен  негізінен мұнай өнімдері, құрылыс  материалдары,  балық,  машиналар
мен  жабдықтар  тасымалдайды.  Мұнай  және  мүнай  өнімдерін  тасымалдау  1966  жылы 
мұнайды танкілерді қүюға арналған жабықтар кешені енгізіле басатылған.

Баутино-Ақтау  порттары  арқылы  қүрылыс  материалдары,  мұнай  алынып  шығады  да, 
цемент, ағаш, машиналар мен жабдықтар кіргізіледі.  Бұл портгардың Маңғышлак ТПК-ның 
көліктік экономикалық байланы старый дамытуга ролі маңызды.
Бүрын  кеме  жүрісі  Арал  теңізі  арқылы  жүзеге  асырылатын  да,  Орал  порты  арқылы
в
Өзбекстанмен,  Мойнак  порты  арқылы  Қазақстанмен  байланыс  жүргізілетін.  Жүк  ретінде 
көбнесе мақта, күріш, бақша өсімдіктері, балық ағаш қолданылатын.  Өзен көлігінің таяудағы 
шетел  мемлекеттерімен  байланысты  және  Республика  ішінде  байланыстырады.  Дамытуға 
ЩЛІ зор.
Қазақстан  өзендері  суының  молдығымен  көзге  түспейтінін  және  жыл  мезгіліне  қарай 
тереңдіктері  өзгертіп  түратынын  айта  кеткен  жөн.  Сондықтан  өзен  тереңдіктерін  үлғайту 
бойынша жүмыстар жүргізу қажет. Сонда тасымалдау көлемі өседі.
Су  көлігін  дамыту  үшін  Қазақстанда  бірқатар  порттар  мен  кеме  жайларды  қайта 
өзгертіп  салу  қажет.  Сонымен  қатар  кеме  жөндеу,  кеме  салу  кәсіпорындары  қажет.  Жүк 
көтергіштігі жоғары теплоходтар мен баржалы санын арттыру қажет.
Республиканың  су  көлігін  дамытуға  Қазақстанның  Иран  арасындағы  Иранға  жыл 
сайын  2,6  миллион  тоннаға  дейін  теңіз  және  Королевский  кен  орындарында  өндірілетін 
мүнайды  жеткізіп  отыруға  он  жылга  жасалған  шартқа  қол  қою  ықпалын  тигізбек.  Ал  Иран 
Қазақстаннын сауда серіктестіктеріне Парсы шығанағының порттары арқылы мүнай жеткізіп 
отыру міндеттемесін алды.
Ішкі  су жолдарының бойы 2012 жылдың алдында 4094 км қүрайды:  3424 кеме жүретін 
өзендер  мен  көлдер,  608  км  жасанды  жолдар,  ішкі  кеме  жүретін  жолдардың  жалпы 
пайдалану  үзындығының  3118  км  кепілдемелік  тереңдіктері  бар.  Кеме  жолдары 
Республиканың  жеті  облыстарының  территориялары  арқылы  өтеді.  Жолдары  мейлінше 
үзынырақ  облыстар:  Шығыс  Қазақстан  -   1084км  немесе  бүкіл  үзындықтың  26,9  % 
Қарағанды  978км  немесе  24,3%,  Павлодар  634  км  немесе  15,7%  және  Батыс  Қазақстан  623 
км немесе  15,5%.
Республикада  үзындығы  2881  погон  метр  18  жүк  жөне  жүк  жолаушы  аймақтаһл  12 
аймақ / 2072 пагон метр механикаландырылған.
Жылжымалы қүрам  147 кеме. Оның ішіндегі  134 жүк көлік кемесі жүк көтергіштігі 63,1 
тонна  81  баржу  жүк  көтергіштігі  3,4  тонна,  екі  өздері  жүретін  жүк  кемесі  5  буксир,  4 
итергіш, 42 итергіш буксир және  13 жолаушы және жүк жолаушы кемесі. Олардың жолаушы 
сыйымдылыгы  2,2  орын,  134  жүк  кемелерінің  23  ғана  17,2  %.  1990  жылдан  кейін  салынған 
қалғандары  13  жылдан  артық қызмет  етіп  келеді.  Республика  ішіндегі  жүкті  кеме  көлігімен 
тасымалдау 2011  жылы  1082,0 мың тоннаны қүрады (өзен көлдерінің жалпы тасымалдаудың 
94,8%).  Тасымалданған жүктердің ішіндегі  көлемі  көбі  минералдық-  қүрылыс жүктер,  388,6 
тонна 80,1%.
Көліктің  әр  түрі  өздігінше  тиімді.  Мысалы,  Әуе  және  темір  жол  көлігін  алыс 
қашықтықтагы  тасымалдауға  пайдалануға  тиімді  үлкен  емес  қашықтықтарда  автомобиль 
көлігі өз мерзімін қамтиды және темір жол су көліктеріне қарағанда шығын аз кетеді.
Автокөлік  тез  бүзылатын  жүктерді  қысқа  жолда  тасымалдауда  тиімді.  Қүбыр  жолдар 
мүнай,  газ  және  мүнай  өнімдерінің  үлкен  ағымдары  кезінде  тиімді  пайдаланылады. 
Есептеулердің көрсетуінше  1  км қүбыр жолдың қүны темір жолға Караганда 2-2,5 есе томен.
Жүк айналымының көлемі бойынша Қазақстанда көліктің негізгі түрі болып темір жол 
көлігі табылады. Темір жол желісінің конструкциясы көліктің бүл түріне Республика аралық 
және  транзиттік  жүк  тасымалдауына  қызмет  көрсетуге  жақсы  мүмкіншілік  береді.  Бірақ
9

темір жол желісінің республика облыстарының арасындағы жүк тасымалдауына дайындығы 
нашар.
Темір  жол  көлігінің  нарықтық  эконмикаға  көшуге  байланысты  реформалануының  бір 
қатар  ерекшеліктері  бар.  Магистральдық  жолдар  жөне  олардың  жұмыс  істеуін  қамтамасыз 
ететін  шаруашылықтар  жекешелендіруге  бағынбайды.  Бұл  көлікте  жекеменшікке  тек  кірме 
жолдар мен тиеп-түсіру шаруашыльпсгарын реформалауға болады.
Автомобиль  көлігі  жеке  меншікті  реформалау  процесі  өте  белсенді  жүрген.  Қазақстан
экономикасының саласы.
2003  жылы  Республикада  жүк  айналымының  көлемі  бойынша  темір  жол  көлігінен
кейін  2-ші  орынға  автокөлікті  озьш  құбыр  жол  көлігі  шықты.  Бұл  Оңтүстік-Батыс  жөне
Солтүстік-Батыс Қазақстандағы көмір сутегі шикізат игеруге салдарьшан болды.
Қазіргі  таңда  каспий  теңізінде  Қазақстанның  теңіз  флоты  құрылуда.  Осыған
байланысты  Атырау,  Ақтау,  Баутино  портгарьгаьщ  материалдық-техникалық  базасьга
нығайту  қажеттілігі  туды.  Сонымен  қатар  Ертіс  өзенінің  кеме  жүрісін  жақсарту  қажет.  Әуе
көлігінің жүк тасымалдауғы ролі маңызды емес.
Қазақстандағы  жүк  тасымалдаудың 
(жүктерді 
көліктік 
емес 
үйымдар 
және
коммерциялық тасымалдаумен  айналысатьш  кәсіпкерлердің тасымалдау  көлемін  бағалауды
ескере  отырып)  ағымдағы  жолдың  қаңтар-сөуір  айларындағы  көлемі 1082,0  мын  тоннаны
құрады.  Бұл 2009 жылдың осы кезеңіндегіден 7,9% көп.  “Интерфакс-Қазақстан” агенттігінің
хабарлауынша,  темір  жол  көлігіндегі  жүк  тасымалдау  көлемі  2011ж  ішінде  247,3  миллион
тоннаны  қүрады (2011  ж.  Сол кезеңіне  94,2%).  Автомобиль көлігімен  биылғы  жылы  2011ж
2475,5 
миллион  тонна 
жүк 
тасымалданды. 
(112,3  %)  2010ж 
Караганда  тасымалдау  көлем
25.5%  өсті  .  Сонымен  автомобиль  көлігіндегі  негізгі  тасымалдаушылар  коммерциялық
тасымалдаумен  айналысатьш  кәсіпкерлер  болды.  Магистральдік  қүбыржолдармен  биылғы
жылы  214  миллион  тонна  жүк  тасымалданды,  2010  жылдың  осы  кезеңімен  салыстырғанда
1,5%  көп.  Статистиктердің  айтуынша,  қотарылған  жүктердің  жалпы  көлемінен  мұнай  мен
мүһай  өнімдері  құрады.  Республикадағы  өуе  жүк  та^ымалдауы  2011ж  31554,9  тоннаны
құрады.  Стантагенттіктің  мәліметтері  бойынша  2011 ж.  көліктік  кәсіпорындар  4131,4  мың
жолаушы тасымалдады.  Осы жылдың төрт айында өткен жылмен салыстырғанда  темір жол
көлігіндегі  жолаушылар  тасымалдауы  2,8%  төмендеді,  ал  таксимен  — 15,6%.  көлікпң  басқа
түрлерінде  жолаушы  тасымалдауы  ұлғайды,  мысалы,  автобустармен  16,6  %  көп  жолаушы
тасымалданды, әуе көлігімен -19% . 
'  11 
-  И Н  Н  
1ЯШ
о 
' I :I