Олжас Сүлейменов

Шоқанның ауыз әдебиеті үлгілерін жинай бастаған кезеңі оның бұл саладағы зерттеушілік ісінің ілкі шағы деуге болады. «Қазақ поэзиясының түрлері туралы» деген еңбектің аса маңызды тұсы онда өлең жырларының ерекшелігін ашып, сипаттама беріп, жіктеуге талпынуы. Поэзия түрлері бойнша бұлайша жүйеленуі елеулі, ғылыми ізденіс нәтижесі, қазақ фольклортану саласының зор табысы екені анық.

Шоқанның фольклор саласындағы тындырған аса мәнді істерінің қатарына қырғыз ауыз әдебиеті, оның жүйелері туралы байқаулары, талдаулары жатады. Жалпы Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан халықтарының тарихы мен тағдырына зор жауапкершілікпен қараған Шоқан ол елдердің мәдениетіне де көп көңіл бөлген. Оның жол жазбаларында Ресей империясын жайлаған ұсақ халықтардың халіне ерекше назар аударылып отырылады.

Жол жөнекей айтылған ойларының өзі тереңдігімен ерекшеленеді. Қырғыздың елдік тарихын сөз ететін зерттеу «Қырғыздар туралы жазбалар» деп аталады. Ғалымның ауыз әдебиеті турасындағы қызғылықты ойлары да аталған еңбекте неғұрлым мол шоғырланған.

Ол қырғыздың «Манас» жырына классикалық сипаттама береді: «Манас» тұтас бір халықтың шығармасы, терңнен нәр алып, ұзақ замандарда дамыған халықтың эпосы, сахараның «Иллиадасы» секілді,- дейді. «Манастың» жалғасы «Семетейдің» аса ірі аңыз екендігін көрсетеді.

Бұл жырдың бас кейіпкерлерін талғап, идеялық, көркемдік қасиетіне терең баға беруі, оны орыс, Еуропа қауымына таныстыруы, жырдың қызықты бір бөлігін жазып алуы, оны орыс тіліе аударуы Шоқанның мәңгі өшпейтін тарихи еңбектерінің бірі. Келесі сөз кезегін Шоқан атамыздыңғ шығармалары мен атамызға арналған арнауларға береміз.

Мен Бээжинде турганда,

Акылым начар бала кез.

Алтын жаак ай балта

Атайын чыңап кылдырган

Билегимде чалынуу

Таштан кайра тартпаган

Темирди соксо кашпаган

Үйлөгөндө кан чыккан

Катылганда жан чыккан

Атакемдин ак болот

Кынап кында илинүү

Пил терисин каптаган

Билимдүү уста чаптаган

Башына топу тактырган.
Казына кылып тийгизбей

Кайран атам билгизбей,

Бапештеп бактырган

Сыртына курш жаптырган

Темир кесип кетет — деп,

Ар шайманын арттырган.

Чымын тийсе чың эткен

Чертип ийсе зыңк эткен

Күрс этме болуп сынат — деп,

Сары желим ичирген Атакем

Азиз хандын найза

Оң колума алганмын

Алоокенин Коңурбай

Алым келсе алам — деп

Он экиге келгенде

Согушууга барганмын,

Айткан сөзгө көнөр — деп

Атакемдин кан Сайкал

Кайта тага берер — деп

Он экиге келгенде

Сарала оозун жайгамын.

Коңурбайдын алдында

Кан Сайкал сурап барганмын.

Азап өткөн очондо

Адамдан башка чочконун

Кебер белбоо, кең өтүк

Кечилдин каны Коңурбай,

Алтын айдуу сыр канжар

Абайласам абыдан

Алачыктай чоң Калча,

Мыкты болуп Кытайга,

Болуп калган кези экен.