Өмір мектебі. 1 кітап

айтатын «Сұлушашқа» аздап ұқсайды. Сондықтан, ол туралы бұл арада көп
жазуды қажет көрмеймін.
«Мақпалдың» Ғабдол айтатын вариантынан менің есімде жалпы
мазмұны ғана сақталған да, өлеңдерінің көбі естен шыққан.
«Сұлушаштың» да, «Мақпалдың» да өлеңдері əр жолы əр мағыналы
сөздерді айтып кететін фольклорлық стильде болғанмен, оқиғасының
қызықтығымен тартып əкетеді. Мысалға, есте қалған кейбір өлеңдерін
араластыра отыра «Мақпал» поэмасының оқиғасын оқушылардың көз
алдына елестетіп өтейік.
«Мақпалдың» Ғабдол айтатын вариантын талдаудан бұрын, бір ескере
кететін сөз: осы поэманы бертін кезде мен Ақтөбе елінде де, Қызылорда
елінде де, Жетісу елінде де, Семей елінде де естідім. Осылардың
геройының аты да Сегіз, героинасының аты да Мақпал бола тұра, оқиғалық
жағынан да, өлеңдік жағынан да айырмалары көп болады. Жəне əр өлке
Мақпалды өз елінің қызы ғып айтады. Ғабдолдың вариантында Мақпал
біздің елдің қызы емес, Сырдариялық қыз. Поэма былайша басталады:
«Уағада сөзге қазық лебізбенен,
Бір сөзді екі қайта дегізбеген,
Сарқылып сағасы су сап болады,
Телегей тең болмайды теңізбенен.
Айырып досты достан, жарды ашықтан,
Сұм дүние кімдерге боқ жегізбеген.
Арқаның бойын жайлап,
Сырды қыстап Өтіпті бір сал жігіт Сегіз деген.
Басталар қысқы аяз ақпанменен,
Сонарда түлкі аулайды қақпанменен,
Сол Сегіз Мəжнүндей ғашық бопты,
Бір қызды Лəйлі көріп Мақпал деген».
Одан əрі Сегіз бен Мақпалдың қалай танысуы, бір-біріне қалай ғашық
болуы туралы сипатталады. Содан кейінгі айтылатын екі ауыз өлең:
«Сегіздің өзі сері, жылы «тауық»,
Мақпалмен ойнап-күліп құрды сауық.

Бір жылы Сырда жұт боп жылқыны айдап,
Кетіпті сері Сегіз Арқаға ауып.
Дүние əр пендеден өтеді ақыр,
Қайғырып ашық жарын Мақпал жатыр.
Дəм айдап сырға сонда келе қапты,
Қыз таңдап қарақалпақ Жабы батыр».
Жабы — Қарақалпақтың байы да, батыры да екен дейді, əрі көрші
отырған ел. Мақпалды көрген Жабы айттырмақ боп əкесіне сөйлеседі.
Əкесі бермек болады, қыздың жақсы көретін жəне Сегізбен арасындағы
сүйіспендік сырын білетін жеңгесі болады. Сол жеңгесіне ұзатылатын
Мақпал:
«Жеңеше, мені жанға балағаның,
Маржандап бұрымымды тарағаның,
Сегізге өз қолыңнан сəлем деп бер,
Мақпалдың жасы тамған орамалын»,—
деп сəлемдемесін береді де, ұзатылып кете барады. Осы хабар Арқадағы
Сегізге жеткеннен кейін ғашық жарын құтқарып алу мақсатымен ол Сырға
келеді. Келсе, Мақпал ұзатылып кеткен. Сонда ол Мақпалдың жеңгесіне:
«Жылқымды айдап салдым терең сайға,
Жетер ме созсам қолым көктегі айға.
Артынан қос ат алып мен қуайын,
Мақпалдың ұзатылған жөні қайда? —
дейді. Бұл сұраудың жауабын поэманы шығарушының өзі беріп:
«Етегі ақ көйлектің қызыл бүрген,
Талпынар бала бүркіт қызыл көрген,
Жеңгесі жылап тұрып жөн сілтеді,
Мақпалды ұзатқан көш ізін көрген»,—
дейді. Сол жөнмен Сегіз қос ат алып қуады. Кеш ол кезде ұзап кеткен
екен дейді. Соның ізімен қуып келе жатқан Сегіз, Мақпалдың құлағына

шалынар ма екен деген мақсатпен əн шырқайды. Осы əннің жеткен-
жетпегенін білмеген Сегіз:
«Домбырам екі шекті қу қарағай,
Не болды дауысым саған сырғанамай,
Бірге өскен ойнап-күліп қайран Мақпал
Артыңа кеткенің бе бір қарамай,—
дейді. Сегіздің ащы зары Мақпалдың құлағына қыр астынан шалынады.
Сонда Мақпал:
«Сай-сайдың су ағады бұлағына,
Қосылар ешкі маңырап лағына,
Жан шеше түйең басын тарта тұршы,
Сегіздің даусы келді құлағыма»,—
дейді. Шешесі:
«Жайлауы біздің елдің Егіз еді,
Жылқымыз Егіз көлден семіз еді.
Мақпалжан түйем басын тартатұғын,
Соншама Сегіз біздің неміз еді?» —
деп сұраса:
«Жайлауы біздің елдің Егіз еді,
Жылқымыз Егіз көлден семіз еді,
Тартсаңшы түйең басын қайран шеше,
Құрытқан діңкемді сол лебіз еді»,—
дейді. Бұдан арғы өлеңдері менің есімде сақталмаған, тек оқиғасы ғана
сақталған: Сегіз қуып жетеді. Келісімге келе алмаған екі батыр «қай
күшіміз асқанымыз əкетейік» деп жекпе-жекке шығады. Сегіздің күші
Жабыдан басым болады. Бірақ жеңген «жауын» Сегіз жерге қаратып
кетпейді, оның «ай десе аузы, күн десе көзі бар, жанындай жақсы көретін
бойжеткен қарындасы бар екен» дейді, сол қарындасын Сегіз Жабыға
береді де, екеуі өмірлік дос болады. Поэманың оқиғасы мұнымен бітіп
қалмайды. Сегіз Мақпалды Арқаға алып кетеді. Бара сала ол ауруға

шалдығады, сондағы оның ауруы «Сырдың суын татпауы» болады. Бұл
арада айтылатын бір ауыз өлең былай келеді:
«Іледі сұңқар таңдап көлдің қуың
Мақпалға сол бір сырқат жайды уын.
Сегізге Мақпал сонда арман айтты,
Дариға бір татсам деп Сырдың суын!
Өлім халындағы Мақпалды Сегіз Сырға алып келіп, суынан татырса, тез
сауығып кетеді. Содан кейін Сырдың суын татпаса ауырады да, татса
ауырмайды. Сондықтан екеуі Сыр бойына үнемі қоныстап, тату-тəтті өмір
сүреді. Поэма мынадай өлеңмен аяқталады.
«Домбыра күй оралған құлағына,
Қосылды олар сөйтіп құмарына.
Дүниядан ақырында олар өткен
Ойлаған түгел жетіп мұрадына».
Ұзақ түнге жететін поэмадан менің есімде қалған сімілгірі — осылар.
Поэманың арнаулы əні бар. Ол əннің бір варианты Александр Затаевичтің
«Қазақтың мың əні» деген жинағында жүр.
Жаманшұбарлықтардың ұғымында Ғабдолдан зор əнші болуға тиісті
емес сияқтанғанмен, өзімен кеңескенде:
— Бізді қойшы, тəйірі, — дер еді ол, — Ақан серінің, қасында біз
əншіміз бе?
— Оны қайдан көрдің? — деп сұрағандарға:
— Сырымбет тауына барғанда көрдім, — дейді Ғабдол. — Əне, əнші деп
соны айт!..
Жұрт Ақан серіні көруге құмартады. Мен де құмартам...

жүктеу/скачать 5,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: