Өмір мектебі. 1 кітап

«уəзір» сайланады. (Əдетте «хан үйленген» жігіттен, «ханша» келіншектен
болады. «Уəзір қай жігіт болса да мейлі). Ойынды басқаратын «ханның»
бұйрығы бойынша, бір қыз, бір жігіттен араласа отырады. Хан жігіттерді
кезекпен шақырып, əртүрлі өлеңдер айтқызады.)
36
Хан бұйыратын өлеңнің барлық саны 24 ауыз, жəне жігіттер бірін бірі
қайталамай, тыңнан өлеңдер табу керек... Осы бұйрықты орындап шыққан
жігітке «ханның» берер сыйы — таңдаған қызының қасына отырғызып,
.аузынан сүйгізу. Бұйрықты орындай алмаған жігіт сүйген қызының
аузынан сүю түгіл, отырған орнынан айрылып қалады. Қу «хандар», өлеңді
ақшамен де, немесе орамал, айна, тарақ, кисет сияқты заттармен де өтетеді.
Бірақ борышын олай өтеген жігіт, тек орнынан ғана айрылмайды,
сүйгенінің қасына отыра алмайды. Ойын осы тəртіппен өткеннен кейін
«уəзір» ойынға қатынасушылардан «хан жақсы ма?» деп сұрайды. Əдетте
жастар ойынды «ханды» мазақтаумен аяқтайды...
Балалардың да, жастардың да осылар сияқты «хан» сайлайтын ойын
түрлері толып жатады. Бұлар — ойындағы «хандар».
Көп хандар ертегілерде кездеседі. Ондай хандарды бала шағымызда
талайлардан естідік те, естігендерімізді өзгелерге де айттық. Солардың
ішінде қылығына қарай жақсы көрген де, жек көрген де хандарымыз
болады...
Бірақ мына «Сырымбетке» сапар шеккен күнге шейінгі менің ұғымымда,
«хан» деген не ойында ғана сайлануы керек те, не ертегілерде ғана
ұшырасуы керек. Сырымбетке сапар шегер алдында Нұртазаның маған
айтқан сөзіне қарасам, «хан» деген адам бертінде де болған екен жəне
ойынның не ертегінің емес, шындықтың ханы болған екен.
Сырымбет тауына барғанда — деген Нұртаза маған аттанар алдында, —
Шыңғыс ханның баласы Қоқыш төренің үйіне түсесіңдер.
«Хан» деген сөзге менің өлеңдегенімді көрген Нұртаза, Орта жүздің
ханы Абылайдың қалай хан болғанынан бастап, оның ұрпақтарынан кімдер
хан болғанын қысқаша, түсінікті ғып айтқан.
— Абылайдың он бес əйелінен — деген ол, — отыз ұлы болған.
Солардың ішінен хан болғаны — Уəли. Уəлиден туған он үш ұлдан хан
болғаны — Шыңғыс, Шыңғыстан кейін хан сайланбады, елді басқару
патша үкіметі сайлайтын болыстардың қолына көшті. Хандардың арғы
атасы, баяғы монгол Шыңғыс хан екен. Жер жүзінде бірінші хан сол
болыпты деседі. Сондықтан хан тұқымдары бір Шыңғыстан басталады да,
бір Шыңғыспен бітті...
Нұртазаның айтуынша, арғы Шыңғыс хан адамнан емес, нұрдан
жаралған, шешесі Бөртə — ерден емес, нұрдан жүкті болған...

Бұған шейін менің білетінім: «Нұрдан жалғыз Мұхаммед пайғамбар ғана
жаралғанды». Міне, енді екінші «Мұхаммед» кеп шықты!.. «Нұрдан
жаралған» хан тұқымын көруге мен қалайша құмартпаспын!..
Сонша құмартқан көңілім, Сырымбетке жетер күннің алдында басылып
қалды. Жолда Биттігұл, Оспан дегендер болады екен. Биттіғұл бірнеше
жыл болыс боп, ол өлген соң, болыстық інісі Оспанға көшкен екен. Біз осы
Оспанның үйіне қондық. Бай үй екен. Жəне Оспан Торсанмен көңілдес те
болған, жасамыс адам екен.
Дауысын қатты шығара, серпе сөйлейтін Оспанның айтуынша,
Шыңғыстың қара шаңырағына ие боп қалған Қоқыш, биыл кедейліктен
жайлауға шыға алмай, қыстауында қалып қойыпты.
— Жалғыз ол ғана емес, — деді Оспан — бұл маңайдағы «Абылайдың,
əулеті» дегендерден, қазір айғыр үйір жылқысы бар біреуі де жоқ.
Кедейленгендігінен бе, дəуірлері жүріп тұрған кезде елге тізелерін
батырғандықтан ба, — бұл елде «төре» атаулыдан жексұрын кісі жоқ.
— Дəулеті, беделі кеткендігі былай тұрсын, — деп қойды Оспан, —
еркек, ұрғашысының бойлары да қол тоқпақтай боп кішірейіп, ауру-
сырқауы көбейіп, азып барады. Азбай қайтсін: бірге туған екі адамның улы
мен қызы қосыла береді. Төре емес кісіге қыздарын бермейді. Айналасы
отыз шақты ғана үйлік төрелер бірі мен бірі айнала құда...
Біз Қоқыштың үйіне ертеңіне бардық. Оның шаруасы кедейленуі рас
болғанмен, үйі де, үйінің салтанаты да, өзінің дене құрылысы, кескін-кейпі,
киім-кешегі де Оспан айтқандай құлдырап кетпепті.
«Хан ордасы» аталатын бұл ауыл Сырымбет тауының теріскей жақ ығын
ала қыстау салыпты. Сырымбеттің бейнесі шөккен айыр өркеш түйе сияқты
екен. Төңірегін қарағайлы қалың орман қоршаған бұл таудың,
жалаңаштанып біткен шыңы бар. Шыңдарының төбесіне адам жаяу-ақ
қиналмай шыға береді. Хан ордасы Сырымбет пен Қылы аталатын үлкен
көлдің арасындағы қалың қарағайдың ішінде екен. «Орда» аталатын үйде
Қоқыш қана отырады екен. Он екі бөлмелі боп қарағайдан қиылған бұл
үйді, өткен ғасырдың 20 жылдарында, Уəлі өлгеннен кейін орнында
уақытша хан болған əйелі Айғанымға, патша өкіметі қазына есебінен
салдыртып берген. Айғаным ол үйді баласы Шыңғысқа қалдырып,
өлгенше
37 
сол ие боп тұрған. Одан кейінгі иесі, жоғарыда аталған Қоқыш.
Үйдің ішкі қабырғаларына түгелімен ақ кигіз шегеленген. Іргесіне тас
қаланған, төбесі қаңылтырмен жабылып сырланған бұл үй, біз көргенде,
жаңа үйдей қарап тұр екен...
Үйдің, барлық бөлмелері де жасаулы екен: оған себеп,—- Абылайдың
шаңырағы Уəліде, Уəлінің шаңырағы Шыңғыста, Шыңғыстың шаңырағы
Қоқышта қалады. Үлкен шаңырақ осы үй болғандықтан, Абылай
ұрпағынан біреу үйленсе, кілем, ішік сияқты бас жасауын осы үйге əкеп

артады екен. Қоқыштың, айтуынша, сол кезде саны жүзден асқан бұл
маңайдағы төрелердің бұл сыйлары, Қоқышқа қалған шаңырақты
мүліктендірмей қойсын ба?
«Орданың» маңында бұрын қарашылары көп болады да, бертін Қоқыш
кедейленгеннен кейін бытырап, қасында екі татар көршісі ғана қалады: бірі
— Ғалиакбар атты мешіттің азаншысы, бірі — Ғалиянұр атты бір көзі
соқыр татар, бұл ертеде Қоқыштың əрі əншісі, əрі атшысы болады екен де.
көңілдері жақын боп, кедейленген Қоқышты қимай қасында отырып қалған
екен.
Осы екеуінен басқа үй, «Орданың» қасында жоқ. Тек қана бары —
мешіт. Ішіне бес жүзге жақын кісі сиятын бұл мешітке де құрбан не ораза
айты сияқты мейрамдар кезінде болмаса, намаз оқуға да жұрт жиналмайды
екен.
Шыңғыстан — Жақып, Шоқан (жұртқа мəлім Шоқан Уəлиханов) Мақы,
Махмет туады. Шоқаннан басқасынан ұрпақ бар, бірақ олар Қоқыштан
бөлек отырады.
Шоқан ерте өлген ғой. Оның тете інісі Мақы тіл-құлағы жоқ мылқау боп
туады. Шоқан оны Петербургтағы мылқаулар школына апарып сабаққа
беріп, сол школды бітіргеннен кейін суретшілікке бейім Мақы көркем сурет
академиясына түседі. Оны да бітірген Мақы өте шебер суретші болады.
Оның қолынан салынған суреттердің альбомын Қоқыш көрсеткенде, ауыл
өмірінің адам қайран қаларлық неше түрлі тамаша бейнелерін көрдік...
(Кейін сол альбом табылмады). Мақы суретшілдігімен қатар, орысша хат-
қаламға да жүйрік боп, Омбыдағы округтік сотта бірнеше қыл хатшы
бопты. Біз барған кезде ол өлген екен. Баласы Ыдырыс, орысша оқып,
бастауыш мектепке сабақ береді екен.
Жақып та, Махмет те біз барған кезде өліпті. Махмет — Омбыда
орысша оқып, оқуын бітіргеннен кейін Көкшетаудың ояздық начальнигіне
бірнеше жыл помощник бопты.
Қоқыштан біз «Шоқан жазды» деген орысша қалың кітап көрдік бірінші
бетінде офицер киімді, қара мұртты Шоқанның фото-карточкасы бар екен.
«Қазақ атаулыда орысшаны бұдан көп оқыған болған емес», — деп
таныстырды Оны Қоқыш. Оның отыз жасқа жетпей өлуін естігенде:
— Қыршын екен-ау, шіркін! — деп өкіністі серіктерім.
Кейін ержеткен кезде Қоқышты тағы да көрсем, кескіні аумаған Шоқан
екен.
— Бойы да дəл мендей еді, — деді Қоқыш. Тек қана айырмамыз — оның
ақылы да, оқуы да менен көп болды; мен əкем апарған оқудан қашам деп,
ақырда мынадай жоқшылыққа ұшырадым.

Қоқыштың шаруа күйі расында нашар екен. Со жылы онда екі-үш-ақ
құлынды бие, бірер ғана бұзаулы сиыры бар. Түйесі, қойы жоқ. Бізге
сойған қойды ол орыс поселкесінен саттырып алды.
Қоқыштың сондай күйін көре тұра, біз ол үйде жұмаға жақын жаттық.
Оған себеп, — менің басшыларымды шақырған сот, ар жағында
Саумалкөлде тұрады екен; оған туралап баруға бата алмаған басшыларым
бетін парамен бұру амалына кірісті, бұған Ғалиянұрдан лайықты кісі
табылмады.
Ғалиянұр судьяны параға көндіргенше, біз Қоқыштың, үйінде жаттық.
Алғашқы күннен кейінгі сойыстықтарды қаладан сатып алып тұрдық.
Ұнды да сатып алдық, сонда менің серіктерім:
— Кигіз туырлықты қазақта, келген қонақ тамақты сатып ішетін
сұмдықты төренің үйінде ғана кездестірдік-ау, шын сорлы боп болғаны ғой,
мұның! — десті.
— Мұнша бейшара боп отырғанша, үйіндегі мүліктерді сатып неге мал
қылмайды екен?! —десті серіктерім.
Бірақ бұл сөзді оңаша ғана айтысты. Біреулері:
— Айтсам қайтеді осыны? — деп құлшынып еді:
— Жағың қарыссын! — десті басқалары. — Құдай түземеген терені сен
түзейін деп пе ең? Өлмесе жаны шықсын. Өкпелетіп ап пəлесіне қаларсың.
Біздің ісіміздің бір тетігі осында боп тұрған жоқ па?..

жүктеу/скачать 5,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: