Өтемісова гүлмира Жеткергенқызы КӨнерген аталымдар
Бірі – ақындардың өз тұсында-ақ көнерген немесе көнере, пассивтене бастаған аталымдар тобы, екіншісі
жүктеу/скачать 2,71 Mb. Pdf көрінісі
|
жыр әдеби тил
| Бірі
– ақындардың өз тұсында-ақ көнерген немесе көнере, пассивтене бастаған аталымдар тобы, екіншісі – қазіргі нормадан қарағанда көнерген болып есептелінетін аталымдар. Халықтың ауызекі сөйлеу тілін, ғасырлар бойы шыңдалған ауыз әдебиетін, сондай-ақ өзіне дейінгі және өзіне тұстас қаламгерлер үлгілерін жақсы біліп, солардың тілін сарқа пайдаланған ақын-жыраулар өз лексиконына қазақ тілінде бұрынырақ қолданылып, өз заманында көнерген немесе көнере бастаған аталымдарды да шебер енгізген. Бір кезде тіпті ұмытылып кейінгі ұрпақтарға түсініксіз көнерген аталымдар әртүрлі себептермен лексиканың активті құрамына қайта оралып, күнделікті тұрмысқа жиі қолданылатын дәрежеге жетіп, активтенеді. Ескере кететін құбылыс, көнерген аталымдардың сол дәуірде бірнеше мағынасы болған, ал қазір қайтадан қолданысқа енген көнерген аталымдардың бір ғана мағынада қолданылатыны немесе бір ұғымды білдіретін көнерген аталымдардың бірнеше жаңа мағыналары кездеседі. Бұл құбылысты Нұртуған мен Ерімбет шығармаларындағы көнерген аталымдарды арнайы зерттеу барысында анық байқауға болады. Уәжділік, аталым теорияларын жан-жақты қарастырып, нақты тұжырым жасаған ғалым Б. Қасым: «Дәуір өткен сайын атаудың қалыптасуындағы о бастағы негіз – уәж белгілер ұмытыла бастайды. Егер тілдегі атаудың түп- негізіндегі мағынасы ұмытылса немесе көмескіленсе, яғни неғұрлым ішкі құрылым өзінің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтаған сайын, жасалымдағы дерексіз мағыналардың қалыптасуына, мағыналы дамуына, ауыспалы мағынаның пайда болуына әкеледі. Күрделі атаулардың жасалуындағы метафора, метонимия, мағынаның тараюы, кеңеюі т.б. сөзжасамдық амалдар күрделі аталымның ауыс мағынасын тудыратын өнімді 37 тәсілдердің бірі» [36, 7 б.], – дейді. Бұл тәсіл зерттеу жұмысымызда да қолданылған жүйелі тәсілдердің бірі. Ғалым Ғ. Қалиев пен Ә. Болғанбаевтың «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» еңбегінде: «сөз мағынасының кеңеюі деп сөздің тұлғасын өзгертпей-ақ бұрыннан белгілі мағынасының үстіне жаңа қосымша мағыналарға ие болуын айтамыз. Ал, сөз мағынасының тарылуы тарихи, қоғамдық, әлеуметтік т.б. жағдайларға байланысты сөздің кейбір мағынасының қолданыстан шығуып қалуын білдіреді» деп нақты тұжырымдайды [67, 86 б.]. Сыр бойы ақын-жыраулары шығармаларындағы көнерген аталымдардың қолданылуын қазіргі тіл қолданысымен салыстырғанда, сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы бірден көзге түсетін құбылыс. Мысалы, Сен хан қызы ханымға, Зайыптың келді қайымы. Әрі батыр, әрі бек Көрсеткен жауға зайырды [Н.К.Іт] . Мұндағы зайыр қазіргі ашық, жарқын сөзімен еш қатысы жоқ және осы құрамда мағынасы бұрынғы мағынасынан алшақтап, көмескіленген, түп-негіз мағынасы – ақындар өмір сүрген тұста көрнекті, көрсетерлік, мақтанарлық деген мәнді білдірген. Кейіннен зайыр – мағыналық дамуға түскен: анық, тәуелсіз, күмәнсіз деген мағынада жұмсалған. Қазақ тілінің сөздігінде «зайыр», «зайыры» және «зайырлы» сөздерінің мағынасы айтылған: жүктеу/скачать 2,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|