Оқулық Алматы, 013 1-8683 Әож 005 (075. 8) Кбж 65. 290-2 я 73 м 45

101
5-ТАРАУ. САПАНЫ ТАЛдАП ЖІКТЕУдІң ЖЕТІ ҚҰРАЛЫ. 
САПАНЫ БАСҚАРУдЫң СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘдІСТЕРІ
5.1 даму диаграммасы. Байланыс диаграммасы. 
Матрицалық диаграмма
Жапондық  ғалымдар  мен  инженерлер  одағы  (JUSE)  өнімді  неме-
се  қызметті  жоспарлау  фазасында  оңтайлы  шешім  ойластыру  үшін 
жағдайды алдын ала талдаудың 7 біршама жай әдістемесін ұсынады. 
Осы әдістемелер бұрын да қолданылған талдау мен синтездің кең таны-
мал әдістеріне негізделеді. 
Өнімді  шығармашылық  жұмыс  қазіргі  жағдайды  талдау  мен  син-
тезді жүргізе білуге негіздеді. Ал «талдау мен синтез деген не?» деген 
сұрақ туындайды. Шығармашылық жұмыста талдау деген ақпараттың 
ірі блогының қайсыбір проблемасына тәжірибе жасау, зерттеу, зерделеу 
оңай неғұрлым ұсақ бөліктерге бөлу. Синтез − бұл талдауға кері үдеріс, 
онда жекелеген құрамдастардан неғұрлым ірі ұғым, білім блогы және 
т.б. құралады. Талдау – бөлшектеу үдерісі, ал синтез-жинау үдерісі деуге 
болады. Талдау үдерісінде проблема зерттеу, түсіну оңай неғұрлым ұсақ 
бөлшектерге бөлінеді, осы үдерістің нәтижесінде зерттеуші зерттелетін 
нысанның  құрылымына  өзінің  бірегей  ойларын,  идеяларын  қосады. 
Осыдан кейін синтез, яғни проблеманың жекелеген бөліктерін жинау 
нәтижесінде бастапқы нұсқадан ерекшеленетін конструкция жиналады, 
яғни жаңа интеллектуалдық әзірлеме қалыптастырылады.
Талдау кез келген ойлау үдерісінің негізін қалайды, оны «Күрделіден 
жайға» деген сөзбен түсіндіруге болады. Талдау нәтижесінде зерттеуші 
күрделі шатысқан проблеманы осы проблема тұратын көп құрамдасқа 
бөледі. Проблеманың осы жеке сегменттерін қарастыра отырып, олар-
дың ортақ жүйеде қалай жұмыс істейтінін, олардың өзара ықпалдасуын, 
бір-біріне  қалай  ықпал  ететінін,  олардың  үдеріс  үшін  маңызын, 
олардың  қай  бағытта  дамитынын  түсіну  оңай.  Әзірлемеші  жүйенің 
даму заңдылықтарын, қай факторлардың жағымсыз, ал қайсыларының 
оң ықпал ететінін түсінеді.
Тиімді талдау жүйелік пен ақпараттылыққа негізделеді. Жүйелік деп 
талданатын  нысанның  барлық  құрамдастарының  егжей-тегжей  есебі, 
оларды әдістемелік зерттеу мен саралау түсініледі. Ақпараттылық деп 
барлық құрамдас элементтерді толықтай табу үшін талданатын нысан-
ды кең әрі терең білу түсініледі.
Талдауды Ертедегі Греция философтарынан бастап әлемнің көпте-
ген ғалымдары зерттеп келеді. Біз олардың ілімдерінің терең иірімдер-
ді негіздеріне үңілмей, қолданбалы жұмыс әдістері жөнінде мағлұмат 
береміз.

102
Ғылыми  талдаудың  ең  қарапайым  әдісіне  әртүрлі  диаграмма, 
құрылым,  кесте  құру,  яғни  ірі  проблеманы  талданатын  нысанының 
барлық элементтері жақсы, көрнекі түрде және жан-жақты қамтылып 
көрінетін, олардың өзара байланысы мен ықпалы байқалатын көрнекі 
графикалық суреттер түрінде көрсету жатады.
Даму диаграммасы
Бұл  тұжырымдамасы  әлі  жеткілікті  қалыптаспаған,  тектес  дерек-
терді біріктіру нәтижесінде үдерістің жақсаруының негізгі бағыттарын 
анықтауға мүмкіндік беретін құрал. Осы диаграмма қайсыбір пробле-
маға  қатысты  мәселеге  көп  тілектерді,  идеяларды,  ұсыныстарды 
біріктіру, олардың ең тиімділерін анықтау, даму бағыттарын белгілеу, 
үдерістің  тиімділігін  арттыратын  жаңа  бірегей  идеяларды  анықтау 
мақсатында жасалады.
Осы әдістеме жаңа идеяларды қалыптастыру әдісінің − «ақылмандар 
талқысының» нұсқасы болып табылады. Ақылмандар талқысы АҚШ-
та XX ғасырдың басында пайда болды. Осы әдіс идея қалыптастыру 
үдерісін  оларды  бағалау  үдерісінен  бөлу  керек  деген  айқын  ойға 
негізделеді. Мәселе талқылаған кезде кей адамдар керек болудан, қате 
айтудан, ақымақ болып көрінуден қаймығып батыл, қызықты, күтпеген 
идеяларды  айтуға  жүрексінеді,  ал  егер  осындай  идеялар  айтылса  да, 
олар  талқылауға  басқа  қатысушылар  тарапынан  қатаң  сыналады, 
сөйтіп, идея дамымай жойылады. Әдістің негізін қалаушы, АҚШ-тың 
кәсіпкері А. Осборн идеяларды сынға тыйым салынған, керісінше, кез 
келген,  тіпті  күлкілі  немесе  қисынсыз  идея  көтермеленетін  жағдайда 
қалыптастыруды  ұсынады.  Бұл  үшін  шығын  және  мүмкіндігінше 
әртекті адамдар тобы (6-8 адамдар) іріктеледі, мұның өзінде осы топта 
техниканың осы саласының мамандарымен қатар осы саладағы диле-
танттар (ғылыммен немесе біліммен арнайы кәсіби даярлықсыз әрі осы 
салада терең білімі жоқ бола тұра айналысатын адам) болуы тиіс. Топ-
тың алдына ол шешуі тиіс мәселе қойылады. Мәселені ойластыру мен 
шешу үдерісі қысылып-қамтырылмайтын үйдегі жағдайда жүргізіледі, 
уақыт  белгіленбейді.  Айтылған  идеялар  тіркеледі,  мысалы,  магнита-
фонға  жазылады  немесе  стенографиямен  жазылады.  Алынған  мате-
риал бағалау және жақсы идеяларды іріктеу үшін сарапшылар тобына 
беріледі. Талқы тобына қиялы бай, оптимистер, ширақ қимылдайтын, 
шығармашылық  қабілеті  бар  адамдар  іріктеледі.  Адамдарды  осылай 
іріктеу мен сынауға тыйым салу адамның қиялын шарықтау үшін жағдай 
жасайды, олардың ойындағы дайын жауаптар мен қатып қалған ғылыми 
ережелерден ада қылады. Осының нәтижесінде мүлдем жаңа, күтпеген 
шешімдер  пайда  болады.  Әдетте  25-30  минуттық  талқылау  ішінде 
бірнеше ондаған идея айтылады. Құрамына, керісінше, күмәншіл, қатаң, 
прагматиктер,  өз  қызметінде  қатаң,  баяғыда  тексерілген  фактілерді 

103
басшылыққа алатын және барлық жерде қатаң схеманы ұсынатын адам-
дар кіретін сарапшылар тобы батыл, соңына дейін түсінік берілмеген 
және  біршама  негізделген  идеялар  алады,  ал  идеялардың  бөлігін 
талқыға басқа қатысушылар дамытады.
Ақылмандар  талқысын  ұйымдастырғанда  қысылып  бөгелмейтін 
адамдар тобы идеяларын жапа-тармағай айтады. Бұл жағдайда сынауға 
тыйым  салудан  басқа,  идеяның  дәлелі  айтылмайды,  сол  себептен 
идеялар  жылдам  қарқынмен  айтылады.  Талқылаудың  ең  шиленіскен 
мезетінде шығармашылық шабыт пайда болып, идеялар өздігінен пай-
да болады, тап осы сәтте нысанның конструкциясын немесе тұтастай 
нысанды түбегейлі өзгертуі мүмкін ең күтпеген, ең жақсы идеялар пай-
да болуы ықтимал.
Әдіс  қысқа  уақыт  ішінде  көп  шешім  табуға  мүмкіндік  береді. 
Алайда  оның  әлсіздігі  адамдарда  нысанның  бөліктерінің  бір-бірімен 
ықпалдасуы  жөніндегі  техникалық  ақпараттың  болуын  талап  ететін 
күрделі  техникалық  тапсырмалар  идеяны  егжей-тегжей  ойластыруды 
талап етеді. Бұл техникалық өнертабыс мәселелерін шешкенде әдістің 
тиімділігін әжептәуір төмендетеді. Осы әдісті ұйымдастыру мәселеле-
рін шешкенде қолданған жақсы.
Мысалы, «автомобиль доңғалағы оның сапасын арттыру жолдары» 
деп аталатын талқылау тақырыбы белгіленеді. Мынадай идеялар айты-
лады:
1. Камераны темір тектес затпен толтыру;
2. Ауаны жүрген кезде толтыруды қолдану;
3. Тесікті дереу желімдейтін арнайы құрамды пайдалану;
4. Камераларды бөлек бөліктерге бөлуді қолдану;
5.  Доңғалақтың  резина-пластикпен  жасалған  серіппелі  бізден 
орындалған дискісін қолдану;
6. Алюминий дискілерін қолдану;
7. Болат қордың орнына пластикті қолдану;
8. Анодталған алюминийден жасалған қалпақша қолдану;
9.  Доңғалақтың  күршегін  екі  бөліктен,  ортасын  болаттан,  ал  шет 
жақтарын түсті металдан жасау;
10. Доңғалақты ашық түске бояу;
11. Протектордың суретін әдемі ою түрінде бояу;
12. Камера мен протекторды біртұтас ету;
Әрбір ұсыныс карточкаға жазылады. Осы ұсыныстар кенеттен әрі 
жүйесіз ұсынылады, енді оларды ұқсастығы бойынша топтастыру ке-
рек.  Карточкалар  бір  мәселені  шешетін  салалас  тораптар  бойынша 
бөлінеді. Бұл жағдайда мына бағыттарды анықтауға болады:
1.  Доңғалақтың  қозғалысының  амортизациясын  қамтамасыз  ету. 
Қолданылатын нұсқа – үрлемелі камера, кемшілігі – тесіктер, резинаның 
тозуы (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ұсыныстар);

104
2. Доңғалақтың тартымды түрін қамтамасыз ету (6, 8, 10, 11 ұсы-
ныста);
3. Доңғалақты арзандату (9, 12 ұсыныстар).
Зерттеу нәтижесінде доңғалақтың сапасын арттырудың үш бағыты 
анықталады, мұның өзінде амортизация бағыты толғақты әрі басымды 
болып табылады.
Байланыс диаграммасы
Бұл  негізгі  идея,  проблемалар  немесе  әртүрлі  деректердің  ара-
сындағы қисынды өзара тәуелділіктерді анықтауға мүмкіндік беретін 
құрал.
Зерттеудің міндеті – шешімін табуы қажет мәселелері бар үдерістің 
бұзылуының негізгі себептерінің қисынды байланысын анықтау. Осы 
диаграмманың Исикаваның диаграммасымен ұқсастығы көп. Осы әдіс 
мына жағдайларда қолданылады:
–  мәселе  соншалықты  күрделі  болғандықтан,  әртүрлі  идеялардың 
арасында байланысты кәдімгі талқылаудың көмегімен анықтау мүмкін 
емес;
–  егер  қарастырылып  отырған  мәселе  неғұрлым  маңызды  жаңа 
мәселеге себеп болса.
Сондай-ақ  ұқсастық  диаграммасы  үшін  жұмыс  шығын  топта 
жүргізілуі тиіс.
Мысал.  Мәселе  −  жиһаз  өндірісі,  элементтерді  жинаған  кезде 
олардың қисық болып шығуы, жиһаздың жалпы нысанының сызбалар-
дан ауытқуы бар.
Себептер:
1. Бұрғылап тескенде көлемнен ауытқу.
2. Тақтайларды тегіс емес кесу.
3. Фурнитураны қате орнату.
4. Конструкциядағы бекіткіштердің элементтері нашар.
5. Жұмысшылардың төмен біліктілігі.
6. Қате конструкция.
7. Тасымалдау.
8. Қаптау.
9. Құрастыратын құрал.
10. Бояу, лактау.
11. Белгілеу.
12. Фурнитура.
13. Жабдықтау.
14. Құрастыратын стенділер.
15. Цехтауға ахуал.
Барлық фактордың ішінен 5 негізгі факторды (5.1-кесте) анықтай-
мызбұл қате конструкция, жұмысшылардың төмен біліктілігі, цехтағы 

105
ахуал, құрастыратын стенділер, жабдықтау. 4, 12, 1, 2, 3, 7, 8, 10, 11 се-
бептер екі, яғни 6 және 5 cебептің салдары болып табылады.
5.1-кесте
Қисық
6. Қате кон-
струкция
4. Жұмысшылардың төмен 
біліктілігі
15. 
Цехтағы 
ахуал
14. Құрас-
тыратын 
стенділер
13. 
Жаб-
дықтау
4
12
1
2
3 7 8 10 11
9
Ағаш сияқты диаграмма 
Диаграмма  маңызды  проблеманы,  басты  идеяны  шешетін  немесе 
әртүрлі  деңгейдегі  тұтынушылардың  қажеттіліктерін  қанағаттанды-
ратын тұрақты тәсілді қамтамасыз етеді. Бұл Исикаваның диаграммасы-
на өте ұқсайтын мақсатқа сай құжат. Ол ірі проблеманы оның шешіміне 
ықпал  ететін  неғұрлым  нақтыланған  себептер  түрінде  көрсетуге 
мүмкіндік береді. Диаграмма мына жағдайларда пайдаланылады:
– тұтынушының өнімге қатысты айқын емес қалыптастырылған та-
лаптары олардың тілектерінде айқындалғанда;
–  егер  проблеманың  барлық  ықтимал  элементтерін  зерттеу  қажет 
болғанда;
– қысқа мерзімді мақсаттар бүкіл жұмыстың нәтижелерінен бұрын 
іске асырылуға тиіс болғанда.
Мысал.  Мәселе  −  студенттерді  оқыту  сапасын  арттыру.  Диаграм-
маны жалпы проблеманы, осы проблеманы шешетін нақты себептерге 
бөліп құрамыз. Бұл келесі төрт негізгі бағыт: ынталандыру, оқытушы-
лар, оқыту әдістері мен материалдық база. Бұдан кейін неғұрлым нақты 
бағыттар белгіленеді (5.2-кесте).
5.2-кесте
1
2
3
4
ынталандыру
материалдық
степендиялар
гранттар
оқытушы
біліктілікті арттыру
семинарлар
курстар
ынталандыру
сыйақы
конкурстар
туристік сапарлар
әкімшіліктің бақылауы
ректор
кафедра

106
1
2
3
4
Оқыт
у с
апасын ар
ттыр
у
оқыту әдістері
кредит жүйесі
ОӘК басылымы
жұмыс 
бағдарламалары
қашықтан оқыту
Ресейдің жоғары 
оқу орындарына 
қосылу
сыныптарды 
жабдықтау
дербес білім алу
оқу сағаттарын 
көбейту
материалдық база ғимараттар мен аудито-
рияларды жақсарту
бөлмелерді жөндеу
сантехника ауыс-
тыру
кітапхана
кітап сатып алу
электрондық ката-
лог енгізу
компьютерлер
интернет
бағдарламалық 
қамтамасыз ету
жаңғырту
 
Матрицалық диаграмма
Бұл  әртүрлі  байланыстардың  маңызын  айқындайтын,  сапа 
мәселелері  бойынша  бүкіл  талдаудың  негізі  болып  табылатын  диа-
грамма. Ол әртүрлі элементтердің арасындағы қисынды байланыстың 
графикалық  суреттер  бар  орасан  көп  деректерді  өңдеуге  мүмкіндік 
береді. Онда мәселелердің, функциялардың және олардың салыстырма-
лы маңызы жеке бөлінген сипаттамалардың арасында байланыстардың 
сұлбасы мен корреляциясы көрсетіледі.
Матрицалық диаграмма белгілі бір факторлар мен құбылыстардың 
олардың  пайда  болу  себептері  мен  салдарды  жою  құралдарының 
сәйкестігін  айғақтап,  осы  факторлардың  пайда  болу  себептері  мен 
оларды  жою  шараларының  тәуелділігінің  дәрежесін  байқатады.  Ма-
трица  деп  көлденең  жолдарында  факторлар,  ал  тік  бағандарында  се-
бептер  көрсетілетін  кесте  аталады.  Жол  мен  баған  қиылысқан  жерде 
тәуелділік дәрежесінің белгісі, мысалы, күшті (С), орташа (СР), әлсіз 
(СЛ), тәуелсіздік (бос) қойылады.
Мысал. Жиһаз өндірісі, оған ықпал ететін бірқатар фактор мен се-
беп бар. Енді тәуелділіктің шамасын анықтаймыз (5.3-кесте).

107
5.3-кесте
Факторлар
Себептер
Тақт
ай к
ес
у Р
а 
Ойық бұрғыла
у
Ж
аб
дықт
ау
Қа
пт
ау
Жұмысшылар- дың білік
тілігі
Це
х жаб
дығы
Қас бет
С
СЛ
СЛ
СР
С
С
С
Бояу
СР
СР
С
С
Фурнитура
СЛ
СР 
С
СР
Дизайн
СЛ
СЛ 
СЛ
СЛ
Жинастыру
С
С
СР
СР
Қолайлылық
СР
СР
Тасымалдау
СЛ
С
СЛ
Төзімділік
СР
СР
С
СР
СЛ
СР
С
Есіктің жұмыс 
істеуі
С
С
С
СР
Стрелкалы диаграмма
Осы  диаграмма  қойылған  мәселені  тез  әрі  ойдағыдай  іске  асыру 
үшін  қажетті  жұмыстар  орындалатын  оңтайлы  мерзімді  жоспарлауға 
көмектеседі. Іс жүзінде бұл баған ережесі бойынша жасалатын желілік 
график  болып  табылады.  Желілік  графикте  стрелкалармен  жұмыс 
тәртібі, оның реті мен қатарластығы, әрбір жұмыс сатысының орында-
лу мерзімі көрсетіледі.
Мысал ретінде компьютерде есеп шығару үшін қажетті жұмыстар-
дың  желілік  графигін  құруды  қарастырамыз.  Желілік  кесте  құруға 
арналған бастапқы деректер 5.4-кестеде келтірілген.
5.4-кесте
Жұмыс
Мазмұн
Жұмыстан 
кейін
Ұзақ-
тығы
Белгі
а1
Компьютер алу
-
1
1-2
а2
Мәселе таңдау
-
2
1-3
а3
Компьютерді құрастыру мен реттеу
а1
4
2-3
а4
Пайдаланушыларды дайындау
а1
3
2-4
а5
Мәселені шешу
а2, а4
6
3-4

108
Келтірілген  деректер  бойынша  желілік  кесте  5.1-суретте  көрсе-
тілген.

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: