416
спорттық іріктеу кезінде айтулы спортшылардың жарыстардағы
модельді сипаттамалары мен аталмыш спорт түріне тəн спорттық
маңызды сапалары анықталады да, одан соң туа пайда болған жəне
тіршілік барысында дамитын морфологиялық-физиологиялық
ерекшеліктеріне сəйкес келетін адамдар таңдау мен іздеу іске асы-
рылады.
Адамның
жеке
дара
ерекшеліктерін
педагогикалық,
психологиялық жəне əлеуметтік зерттеу əдістерімен
қатар
генетикалық жəне морфологиялық-физиологиялық əдістер де
қолданылады. Бұл əдіс адамның табиғи, туа біткен ерекшеліктерін
ғана емес, тұлғаның қабілетін анықтайтын өмір барысында дамып
отыратын оның жеке дара ерекшеліктері кешенін де сипаттауға
мүмкіндік береді. Алынған сипаттамалар спортшыны дайындаудың
түрлі сатыларында əртүрлі болу қажет, себебі көп жылдық жаттығу
барысында адам организміне қойылатын талаптардың да өзгеріп
отыруына орай, спорттық іріктеу көп сатылы үдерістен тұрады.
Мұнда тек бастапқы көрсеткіштерді ғана емес,
басқа да көптеген
көрсеткіштерді:
1. Берілген жүктемеге спортшы организмінің жеке дара
реакцияларының динамикасын;
2. Түрлі дене сапаларын дамыту үшін жаттықтырушы əсердің
барынша тиімді келетін жас кезеңдерін;
3. Белгілі бағыттылықта дене жаттығуларына бейімделудің жеке
дара типін;
4. Зерттелуші организмнің қызметтік қорларының мобилдену
жылдамдығы мен қуаттылығын;
5. Барлық спорттық шынықтыру кешеніне жедел жəне ұзақ
мерзімдік бейімделудің көрінуі мен темпін ескеру қажет;
6. Қазіргі зерттеу нəтижелері көрсеткендей,
спорттық маман-
дандыру немесе жарыс стилінің барабар таңдалмауы спорттық
шеберліктің өсуін шұғыл баяулатады жəне спорттық жетістіктер
деңгейін шектейді, сонымен қатар спортшы денсаулығына қатер ту-
дыратын фактор болып табылады.
Соңғы уақытта жылдан-жылға адам организмі құрылысы мен
қызметінің
көптеген көрсеткіштеріне, сонымен бірге оның түрлі
дене сапаларының даму дəрежесіне тұқым қуалау ықпалының
маңызы одан əрі айқындалып келеді. Оларды жаттығу үдерісін
ұйымдастыру мен спорттық іріктеуде ескеру аса қажет болып бара-
417
ды. Американдық ғалымдардың Ұлттық баскетбол қауымдастығы
(ҰБҚ), Ұлттық футбол лига (ҰФЛ) спортшылары мен АҚШ
тұрғындарының орташа бой көрсеткіштеріне жүргізген зерттеулері
бұл көрсеткіш эволюциясының ХХ
ғасырдың соңына таман
шыңына жеткендігін көрсететеді
(75-сурет). Сонымен қатар бой
ұзындығының шұғылданатын спорт түрімен тығыз байланысты
екендігі белгілі.
Тұқымқуалаушылық – ата тектерге тəн
белгілерді сақтаудағы
тірі организмдердің ортақ қасиеті, яғни организмдердің өздерінің
белгілерін келесі ұрпаққа беру қабілеті болып табылады. Бұл
құбылысқа қарама-қарсы өзгергіштік – организм мен сыртқы орта-
ның қарым-қатынасын көрсететін күрделі үдеріс; тірі организмдердің
өсіп-дамуы барысында өзін қоршаған орта əсеріне байланысты жаңа
белгі-қасиеттер түзуі немесе өзінде бұрыннан бар белгі-қасиеттерін
жоғалтуы.
Достарыңызбен бөлісу: