Əртүрлі дене сапаларының даму механизмдерінің өзара

225

тар есебінен жетілдіріле түседі жəне тиісінше қимыл бірліктерінің 

жүйелі қызметтері тоқтатылған кезде жойылып отырады. Жаттығу 

нəтижесінде  жоғарылап  отыратын  күш,  жылдамдық  (шапшаңдық) 

жəне  төзімділік  жаттығуды  тоқтатқаннан  кейін  бастапқы  деңгейге 

оралады. 

Барлығынан тезірек шынығу жолымен қалыптасқан жылдамдық, 

баяуырақ күш жəне одан да баяурақ төзімділік жойылып отырады.  

Мəселен,  жүйелі  түрде 5 ай  бойы  орындалған  жаттығудан  кейін 

қозғалыс темпі бастапқы деңгейге 4-6 айдан кейін, бұлшық ет күші 

18  айдан  соң  оралса,  ал  төзімділік  белгілі  шамада 2-3 жыл  бойы 

сақтала алады. Тəулік барысында күш, жылдамдық жəне төзімділік 

15-30 %-ға ауытқып отырады, əсіресе, ұйқы алдында жəне ұйқыдан 

тұра салған бетте өзгерістер аса үлкен болады (Қимыл сапаларының 

жасқа сай дамуы 12-тарауда баяндалады).

226

VІІІ ТАРАУ

ЖАТТЫҒУ ЖҮКТЕМЕЛЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУІН, 

СПОРТТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫН 

ЖƏНЕ ЖОСПАРЛАНУЫН ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ 

НЕГІЗДЕУ

Спорттық  жаттықтыру  жалпы  дене  дайындығы  мен  арнайы 

жұмысқа қабілеттілікті жоғарылатуға бағытталған (педагогикалық) 

үдеріс.

Физиологиялық 

тұрғыдан 

алып 

қарағанда, 

спорттық 

жаттықтыру  дегеніміз,  яғни  дене  шынықтыру  мен  спорт-

пен  жүйелі  түрде  шұғылдану  таңдаулы  спорт  түрі  тарапынан 

туындайтын  дене  жүктемелеріне  адам  организмнің  көп  жылдық 

бейімделу  үдерісі  болып  табылады.  Мұндай  бейімделудің  негізі 

жаттықтырылу  нəтижесінде  туындаған  түрлі  мүшелер  мен 

ұлпалардағы  морфологиялық,  матаболизмдік  жəне  физиологиялық 

өзгерістер,  организм  қызметтерінің  жүйкелік,  гуморалдық  рет-

телу  жолдарының  жетілдірілуі  болып  табылады.  Аталмыш 

өзгерістердің  барлығы  шынығу  тиімділігін  анықтайды.  Олар 

спорттық нəтижелердің өсуі аясында спортшының дене дайындығы 

(шынығу)  деңгейінің жоғарылауы салдары ретінде жəне жаттығуға 

қажетті бұлшық ет қызметінің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін 

организмнің сан алуан қызметтерінің жақсаруымен көрініс береді. 

 

Спорттық шынығудың жəне жаттығуды дамытудың 

физиологиялық қағидалары (принциптері)

Барлық педагогикалық үдерістер іспеттес спорттық жаттықтыру 

(жаттығу) кезінде де:

1. Белсенділік;

2. Саналылық;

3. Көрнекілік;

4. Жүйелілік;

5. Қолжетімділік;

6. Орнықтылық  сияқты  жалпы  педагогикалық  принциптер 

сақталады. 

227

Сонымен қатар жаттықтырудың:

1. Жалпы жəне арнайы дене дайындығының бірлігі;

2. Жаттықтыру  үдерісінің  үздіксіздігі  мен  циклділігі  (тізбекті-

лігі);

3. Жаттығу 

жүктемелерін 

біртіндеп 

жəне 

максималды 

жоғарылату сияқты арнайы принциптері де бар.

Бұл  принциптер  адамда  дене  сапалары  дамуы  мен  қимыл 

дағдыларының 

қалыптасу 

заңдылықтарына, 

организмдегі 

функциялық қайта құрылу ерекшеліктеріне жəне спортшы қызмет-

тік қорлар диапазоны өзгерістеріне негізделген. 

Бұлшық  ет  қызметі  физиологиясы  саласында  физиологтардың 

басты  зерттеу  аспектілері  организмнің  тұрақты  (ұзақ)  жаттығу 

жүктемелеріне  бейімделуі  болып  табылады.  Дж. X. Уилмор,              

Д.  Л.  Костилл (1997) жаттығу  жүктемелерінің 4 негізгі 

принциптерін қарастырған:

1)  Жеке  даралық  принципі  бойынша  əрбір  адам  өзіне  ғана 

ерекшеліктері тəн жалғыз болып табылады, осыған орай жаттығуды 

жоспарлаған кезде жеке дара ерекшеліктерге мəн беру керек. Əртүрлі 

адамдар сол жаттығу жүктемесіне түрліше жауап береді; 

2)  Арнайылық  принципі  бойынша  жаттығу  тиімділігін  артты-

ру  үшін  олар  зерттелуші  шұғылданып  жатқан  бұлшық  ет  қызметі 

ерекшелігіне  (спецификасына)  максималды  сəйкес  келу  қажет.  

Мысалы,  ауыр  атлетика  сияқты  аса  зор  күшті  қажет  ететін  спорт 

түрлерімен шұғылданатын спортшы  ұзақ қашықтыққа жүгіру сал-

дарынан күшін ұлғайтпайды;   

3)  Жаттығу  жүктемелерін  тоқтату  принципі  бойынша 

жаттығу  сабақтары  нəтижесінде  қол  жеткізген  жетістіктер,  егер 

олар тоқтатылса немесе олардың көлемі дереу төмендесе жоғалады. 

Мұның алдын алу үшін барлық жаттығу программалары бұған дейін 

қол жеткен жетістіктерді сақтап отыратын программалардан тұруы 

тиіс;   

4)  Прогрессивті шамадан тыс жүк принципі бойынша жаттығу 

сабақтары  организмге  (бұлшық  еттерге,  жүрек-тамыр  жүйесіне) 

үйреншікті жүктемеден асып отыратын жүктемелерден тұруы керек. 

Организмнің  бейімделуі  барысында  жаттығу  жүктемелері  көбейіп 

отырады.

Американдық  ғалымдар  осы  негізгі  жаттығу  принциптерін 

негізге ала отырып, келесідей жаттығу программаларының түрлерін 

ұсынған:

228

1. Күштік жаттығу спортшының күш, қуаттылық пен бұлшық 

ет төзімділігін дамытады. Жаттығу сабақтары цикл, қайталау саны 

жəне қарсы кедергілер мөлшері бойынша жоспарланады;

2. Интервалды  жаттығу  жұмысты  тынығумен  немесе  оны 

мөлшері  төмендетілген  жүктемемен  кезектестіре  отырып  орында-

лады.  Ол  барлық  жұмыстың  барынша  көп  көлемінің  орындалуын 

қамтамасыз  етеді,  өйткені  жаттығу  сабақтары  барысында  қалпына 

келу үдерісі жүріп отырады;

3. Үздіксіз жаттығу тынығу интервалдарынсыз орындалады. Бұл 

жаттығудың: жоғары қарқындылықты жəне төмен қарқындылықты 

үздіксіз  жаттығулар  сияқты 2 түрі  бар.  Жоғары  қарқындылықты 

үздіксіз  жаттығулар  қарқындылығы  жоғары  (ЖЖЖ

макс 

85-95%) 

жұмыстарды  орындауға  негізделген  əрі  айтарлықтай  жүктеме 

түсірмей  отырып,  төзімділікті  дамыту  үшін  аса  тиімді.  Ал  төмен 

қарқындылықты  үздіксіз  жаттығулар  кезінде  жүрек-тамыр  мен 

тыныс  алу  жүйелеріне  аз  жүктеме  түсіре  отырып,  өте  ұзақ  уақыт 

бойына  немесе  аса  алшақ  дистанцияларда  салыстырмалы  төмен 

қарқындылықты  (ЖЖЖ

макс

 60-80%) жұмыстар  орындалады.  Со-

нымен қатар ол бұлшық еттер мен буындар күйінің жайсыздығына 

(дискомфорт) немесе  зақымдалуына да əкелуі ықтимал;

4. Айналма жаттығу кезінде спортшы шеңбер түзетін жаттығу 

құрылғыларында  (тренажерларда)  мүмкіндігінше  жылдамырақ 

жұмыс  атқарады.  Əр  жаттығу  құрылғыларында  мүлдем  басқа 

жаттығулар  орындалып  отырады.  Айналма  жаттығулар  көбіне, 

аэробтық  төзімділіктің  орташа  жоғарылауын  жəне  күш,  бұлшық 

ет  төзімділігі  мен  икемділігінің  айтарлықтай  артуын  қамтамасыз 

етеді. Жүрек-тамыр жүйесінің шынығу дəрежесінің артуы жаттығу 

құрылғыларының  бір-бірлерінен  алыс  қашықтықта  орнала-

суы  есебінен,  сонымен  қатар  бір  тренажердан  екіншісіне  ауысу 

жылдамдығының артуынан да жүзеге асырылады.

Жалпы жəне арнайы дене дайындығы

Жаттықтыру  принциптерінің  бірі  жалпы  жəне  арнайы  дене 

дайындығының  бірлігі  деп  жоғарыда  атап  өтілген  болатын.  Осы 

жалпы жəне арнайы дене дайындығы жөнінде Д. Оңғарбаева, Г. Ма-

диева, Е. Алимханов (2013) еңбегінде толығымен баяндалған.

229

Дене  дайындығы – спортшының тұтас организмі мен мүшелері 

қызметінінің дамуына, олардың жұмыс қабілеттіліктерінің артуына, 

күш, жылдамдық, төзімділік, ептілік, иілгіштік сияқты дене сапала-

рын  арттыруға  ықпал  ететін  жəне  спорттық  жарыстар  барысында 

қажетті психологиялық тұрақтылыққа əкелетін арнайы жаттығулар 

арқылы жетілдіру.

Дене  дайындығы  жалпы  дайындық  (ЖД)  жəне  арнайы  дене 

дайындығы (АДД) деп бөлінеді. Арнайы дене  дайындығы өз тара-

пынан: 

1. Алдыңғы (АДД);

2. Негізгі  (АДД) деп екіге бөлінеді. 

Алдыңғы арнайы дене дайындығы кезінде арнайы дайындықтың 

негізі қаланады. Ал негізгі  арнайы дене дайындығы барысында тек 

спорт түрі ерекшелігіне сəйкес арнайы жаттығулар орындалады.

Спорттық  тəжірибе  көрсеткендей,  алдымен  жалпы  дене 

дайындығы  іске  асырылғаннан  кейін,  соның  негізінде  арнайы 

дене  дайындықтары  жаттығулары  қолданылады.  АДД  дайындығы 

арқасында жоғары спорттық көрсеткіштерге жету мүмкіндігі арта-

ды.

Жалпы  дене  дайындығы  (ЖДД)  арқылы  денсаулықты 

шынықтырып,  адамның  жұмыс  қабілеттілігін  жақсартуғаболады. 

Денсаулығы  шыныққан  адам  дене  жүктемелерін  жеңіл  атқарып, 

жылдам бейімделеді, спортшыға қажетті дағдыларды тез үйренеді. 

Жалпы дене дайындығы кезінде адам организміне жан жақты пай-

далы əсер етуші жаттығулар таңдап алынады. Мысалы, ұзақ уақыт 

жүгіру кезінде адам организмінің барлық мүшелері іске қосылады, 

берілген жүктемелерге бейімделу қалыптасады.

Жаттығу  мақсатына  байланысты  кей  жағдайларда  адамның 

кейбір мүшелерінің ғана жұмысын жетілдіру үшін арнайы шектеулі 

жаттығулар таңдалып алынады. Осы жұмыстардың барлығы біріге 

келіп, адамның жалпы дене дайындығы сапасын арттырады.  

Жалпы дене жаттығуларына арналған жаттығулар түрлері:

а) жаттығуларды бір орында тұрып (статикалық) жəне қозғалыста 

(динамикалық) құрал-жабдықсыз жеке немесе бірлесіп орындау;

б)  жаттығуларды  бір  орында  тұрып  жəне  қозғалыста  құрал-

жабдықпен  орындау;

в)  арнайы  жабдықтарда  жаттығу  (керме,  қос  сырық,  штанга, 

арқан, доп, т.б.);

230

г) акробатикалық жаттығулар (күшпен, секірулер арқылы).

д) жеңіл атлетке қажетті спорттық ойындар түрлерін қолдану.

Арнайы дене  дайындығы:

1. Алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1);

2. Негізгі арнайы дайындық  (НАД 2) деп екіге бөлінеді. 

Алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1) кезінде арнайы дайындық-

тың негізі қаланады. Негізгі арнайы дайындық  (НАД 2) барысында 

тек спорт түрі ерекшелігіне сəйкес арнайы жаттығулар орындалады.

Алдыңғы  арнайы  дайындық  (АДД 1) маманданған  спорт 

түріне қажетті дене дайындығы мен қозғалыс түрлерін жетілдіруге 

бағытталады. 

Қазіргі  спорттық  жарыстар  кезінде  спортшыдан  дене 

дайындығының  өте  жоғары  дəрежеде  болуы  талап  етіледі,  денеге 

түсетін  ауыр  жүктемелерді  еркін  көтеруге  дайын  болуымен  қатар, 

жаттығулар жүктемелерін орындағаннан соң организмнің қайтадан 

қалыпқа келуі басты талап болып саналады. Ол үшін спортшы ар-

найы  (АДД 1) мен негізгі арнайы (НАД 2) дайындықтарынан өтіп, 

көп жылдарға созылатын дене жаттығуларын меңгеруге дайын бо-

луы қажет.

Арнайы дайындықты іске асыру үшін қажетті міндеттер:

 

– маманданған спорт түріне байланысты адам организмі қызметі 

мүмкіндіктерін жетілдіру,  əлсіз дене сапалары деңгейін көтеру;

 

– дене дайындығын арттыру бағытында барлық дене сапаларын 

(күш, жылдамдық, төзімділік, иілгіштік, ептілік) жетілдіру;

 

– спорт  түрі  моделіне  сай  келетіндей  дайындық  бағыттары 

жұмысын жетілдіру.

Жоғарыда  көрсетілген  міндеттерді  іске  асыру  мақсатында  алда 

атқарылатын  жаттығу  жұмыстары  жоспары  жасалады.  Жоспар 

спорт түрі ерекшелігін ескеріп жасалады. Мысалы, кросс –  жүгіру 

жаттығулары  үшін  арнайы  төзімділікті  тəрбиелеудің  жолы  болып 

табылады. Кроссқа жүгіруді орта жəне алыс қашықттықа жүгіретін 

желаяқтар көп пайдаланады. Басқалар жеңіл атлеттер үшін ол жал-

пы дайындық жаттығулары ретінде қолданылады.

Жаттығуды  жоспарлау  кезінде  спортшыны  жоғары  спорттық 

шеберлікке  жеткізу  мақсатында  əр  спортшының  өз  туа  біткен 

ерекшелігін ескере, жеке-дара жаттығу жолдарын табу маңызды бо-

лып келеді. 

Жеке-дара жолды іздеу спорт түрінің ерекшелігін толық ескере 

231

жан-жақты қарастырылған жұмысты ұйымдастырумен тікелей бай-

ланысты болып келеді.

Жаттығуды  күрделенген  жағдайда  орындату  арқылы  спортшы-

ның арнайы даярлығын арттыру өзінің пайдалы жақтарымен белгілі. 

Арнайы  дайындық  жұмыстары  кезінде  жүктеменің  қарқынын 

азайта  отырып,  көлемін  арттыру  əдістемесі  де  қолданылады.  Осы 

жағдайда  жұмыс  қарқыны,  ең  жоғары  қарқынның 75-80 пайызы 

жағдайында орындалады да, есесіне жұмыс орындау көлемі артады. 

Жаттығу  қарқынын  төмендету  жолымен  жұмысты    ұйымдас-

тырудың тағы бір пайдасы, дененің функциялық бейімделуі орталық 

жүйке  жүйесі  жұмысының  бейімделуінен  кейін  іске  асырылатын 

болғандықтан,  денедегі  морфологиялық  өзгерістер  соңынан  пайда 

болады. 

Егер  жаттығудың  қарқынын  арттыру  арқылы  жұмысты 

ұйымдастырған  болса,  онда  орталық  жүйке  қызметіне  көп 

салмақ  түсуі  салдарынан  организмнің  қызметтік  қорларын  қосу 

мүмкіндіктері  тежеледі.  Осының  салдарынан  организмде  шаршау 

орын алып адам жұмысы қабілеттілігі төмендейді.

Сондықтан  циклдік  спорт  түрлерінде  жаттығу  сапасын 

төмендетіп  алмас  үшін  жұмыс  қарқынын  ЖЖЖ 150-170 екп/мин 

мөлшерінде ұстаған дұрыс.   

Жаттығу  жұмыстарын  қайталау  санын  арттыру,  сонымен 

қатар  жұмыс  ұзақтығын  да  арттыру,  қазіргі  кездегі  жаттығу 

жұмыстарындағы пайдалы бағыт болып табылады.

Жаттығу жұмыстарының арнайы дайындығын қалыптастыру ба-

рысында спорт түріне қажетті жаттығулар таңдап алынады. Арнайы 

дайындық  жаттығуларын  аптасына  екі  реттен  кем  емес  жағдайда 

қайталатып  отыру  нəтижелі  болады.  Жаттығу  барысында  əсіресе, 

жарыстық жағдайда болатындай етіп қайталату тіптен дұрыс.

Арнайы  дене  дайындығы  (АДД 1) кезінде  қосымша  тапсыр-

малар  беру  орынды.  Мысалы,  жеке  спорт  түрлеріне  қажетті  ар-

найы  жылдамдық  пен  жиілікті  ұстау,  дене  буындары  қозғалысы 

мүмкіндігін арттыру, т.с.с. 

Негізгі арнайы дайындықта  (НАД 2) тек спорт түрі ерекшелігіне 

қажетті  арнайы  жаттығулар  орындалады.  Оған  маманданған  спорт 

түріне  байланысты  дене  дайындығы,  əдіс-тəсілдік  шеберлігінің 

дайындық  кезеңдерінде  көрсетілген  міндеттеріне  байланысты 

тапсырмаларға  сай  болуына  мүмкіндік  туғызу,  т.б.  жатады.  Негізгі 

232

арнайы  дайындық  барысында  басқа  спорт  түрлерінде  кездесетін 

жаттығулар түрлерін де қолдану тиімді.

Негізгі арнайы дайындықта қолданылатын жаттығулар қарқыны 

жарыстық кездегі қарқын талабы бойынша орындалады, немесе 85-

90% көлемінде, кей жағдайларда жаттығу қарқыны жарыстық талап-

тардан да артып кетеді. 

Сайып  келгенде,  спортшының  дене  дайындығы    жалпы  дене 

дайындығы  (ЖДД),  алдыңғы  арнайы  дайындық  (АДД 1), негізгі 

арнайы дайындық  (НАД 2) сатыларынан тұрады. Бұл сатылардың 

өтуі бір-бірімен тығыз байланысты. Мəселен, бастапқы жалпы дене 

дайындығының  жақсы  өтуі  кейінгі  сатылардың  нəтижелі  болуын 

қамтамасыз етеді. 

Сондықтан,  жылдық  жаттығу  жұмыстарын  іске  асыру  кезінде 

барлық дайындық сатыларының бір-бірімен орынды алмасып оты-

руы, болашақ спорттық жетістіктердің тұрақты болуына ықпал етеді.

Дене  дайындығын  арттырудағы  көрсетілген  үш  саты  барысын-

да, бірінші кезеңде жаттығу жұмыстарының көлемі ұлғая отырып, 

қарқыны  орташа  сақталатын  болса,  келесі  бөлімдерде  көлемі  азая 

отырып, есесіне қарқыны арта түседі. 

Дене  дайындығын  арттырудың  барлық  сатылары  жылдық 

жаттығу жұмыстарында іске асырылып, бірінші жəне екінші саты-

сы дайындық кезеңінде, ал үшінші негізгі арнайы дайындық сатысы 

жарыстық кезеңінде жүргізіледі. 

Жаттықтыру үдерісінің физиологиялық негіздері  

Организмнің 

дене 

сапалары 

дамуы 

мен 

қызметтік 

мүмкіндіктерінің  өсуі  нəтижесінде,  жалпы  (арнайы  емес, 

мамандандырылмаған)  дайындық  базасында  ғана  таңдаулы  спорт 

түрінде  спортшы  дайындығының  мамандандырылған  түріне  ал-

масуы  жүзеге  асырылады.  Бұл  үдеріс  мүмкіндігінше  үздіксіз  болу 

қажет, яғни үзілістер болмауы шарт, өйткені жүйелі түрде өткізілген 

сабақтардағы үзілістер осыған дейін меңгерілген қимыл дағдылары 

мен    қол  жеткізген  қимыл  əрекеттерінің  сапалық  көрсеткіштері 

деңгейінің  дереу  төмендеуіне  əкеледі.  Мысалы,  жасөспірімдерде 

бір жыл жаттығу барысында қол жеткізген бұлшық ет күшінің өсуі 

жаздық демалыстан кейін толығымен жойылатындығы анықталған 

(Солодков А.С., 1999). 

233

Жаттығу  үдерісінің  циклділігі  арнайы  жұмысқа  қабілеттіліктің 

ең жоғары деңгейге өтуінің дайындық кезеңдері (3-4 ай) барысында 

біртіндеп  жүзеге  асырылуымен  байланысты.  Жарыс  кезеңдерінде 

спортшы  жұмысқа  қабілеттіліктің  жоғары  деңгейіне  жетеді, 

алайда,  бұл  қол  жеткен  адамның  функциялық  жəне  психикалық 

мүмкіндіктерінің ең жоғары деңгейін тек шектеулі уақыттарда (4-5 

айдан  көп  емес)  ғана  ұстап  тұра  алады.  Осыдан  кейін  белгілі  бір 

тынығу  қажет  жəне  басқа  əрекет  түріне  ауысып,  жүктемені  азайту 

керек. Жылдық жаттығу циклі (немесе жылына 2 цикл) аралық мезо-

циклден, ол апталық микроциклдерден тұрады, яғни жылдық цикл, 

мезоцикл,  апталық  микроцикл  болып  бөлінеді.  Мұндай  циклділік  

адам  организмінің  табиғи  биоырғақтарына  сəйкес  келеді  жəне 

осымен  қатар  қолданатын  дене  жүктемелерін  түрлендіріп  отыруға 

мүмкіндік береді.  

Тынығудың  оптималды  интервалдарын  жасай  отырып, 

дене  жүктемелерін  ауырлығы  бойынша  дұрыс  кезектестіру 

организмнің  суперкомпенсациясын,  яғни  «қайта  қалпына  келуін» 

қамтамасыз  етеді.  Бұл  келесі  жаттығу  сабақтарының  бастапқымен 

салыстырғанда  жоғарырақ  жұмысқа  қабілеттілікпен  басталуына 

əкеледі.  Мұндағы  режимде  спортшы  нəтижелері  бұлжытпай  өседі 

жəне оның денсаулығы сақталады.  Өте ұзақ интервалдар ешқандай 

өсімге əкелмесе, ал жеткіліксіз интервалдар жұмысқа қабілеттіліктің 

төмендеуі мен организмнің функциялық күйінің нашарлауына əкеліп 

соғады. 

Жаттығу  жүктемелері  қызметтік  мүмкіндіктердің  қол  жеткен 

деңгейіне байланысты біртіндеп жоғарылап отыру керек, əйтпесе, 

тіпті, жүйелі түрде жүргізілген сабақтар кезінде де тек оларды ұстап 

тұратын ықпал ғана қамтамасыз етіледі. Мысалы, дене жүктемелері 

кезінде  жүректің  жиырылу  жиілігі  (ЖЖЖ)  жастарда 150 екп/мин. 

жоғары  болу  керек,  ал  егде  жастағы  адамдарда 130 екп/мин.  асу 

қажет.

Жоғары  спорттық  нəтижелерге  жету  үшін  жаттығудың 

функциялық  пен  құрылымдық  ізін  қалдыра  отырып,  орталық 

жүйке жүйесінің (ОЖЖ), қозғалыс аппаратының жəне вегетативтік 

жүйелердің қызметтік қорларының  мобильденуін тудыратын мак-

сималды жүктемелер қолданылуы тиіс.  

Жаттығу əсерін анықтайтын факторларды анализдеу нəтижесінде:

1. Жаттығудың негізгі функциялық əсерлері;

234

2. Жаттығу  əсері  туындауға  қажетті  табалдырыққа  тең  (сыни) 

жүктемелер;

3. Жаттығу əсерінің арнайылылығы;

4. Жаттығу əсерінің кері қайтымдылығы;

5. Жаттығу əсерінің мөлшерін анықтайтын жаттығудың дəрежесі 

сияқты физиологиялық заңдылықтар айқындалған (Коц Я. Ц.,1986).

Жаттығудың 2 негізгі функциялық əсері.

Дене  жаттығуларының  белгілі  бір  түрімен  жүйелі  түрде 

шұғылдану:

1. Шынығу  жаттығуларының  орындалуын  қамтамасыз  ететін 

тұтас  организмнің  жəне  оның  жетекші  жүйелерінің  максималды 

қызметтік мүмкіндіктерінің күшеюі;

2. Бұлшық  ет  қызметін  арнайы  жаттықтыру  барысында  тұтас 

организмнің  жəне  оның  мүшелері  мен  жүйелері  қызметтері 

тиімділігінің (үнемділігінің) жоғарылауы сияқты екі негізгі жағымды 

функциялық əсер береді. 

Бірінші əсерге шекті, максималды, тестілер (жаттығулар) орын-

дау  кезінде  айқындалған  максималды  көрсеткіштердің  өсуі  дəлел 

болады.  Бұл  көрсеткіштер  аталмыш  бұлшық  ет  əрекетінің  түрін 

орындауға қажет организмнің максималды қызметтік мүмкіндіктерін 

көрсетеді.  Мысалы,  төзімділік  жаттығуларының  əсері  жөнінде 

организмнің  максималды  аэробтық  мүмкіндіктерінің – максимал-

ды аэробтық қуаттылық пен максималды аэробты сыйымдылықтың  

(белгілі  бір  қуаттылықты,  мысалы,  ОМП  деңгейіндегі  аэробты 

бұлшық ет жұмысын орындау ұзақтығының) артуы куəландырады. 

Ал екінші əсер болса, стандартты максималды емес жүктемелерді 

орындау кезінде организмнің түрлі жетекші жүйелері мен мүшелері 

қызметтерінің  өзгерістерінің  азаюымен  көрінеді.  Мəселен, 

бірдей  жүктемені  орындау  кезінде  жаттыққан  адамда  спортпен 

шұғылданбаған адаммен салыстырғанда немесе белгілі бір жаттығу 

кезеңінен  кейін  сол  адамның  өзінде  функциялық  (ЖЖЖ,  өкпелік 

вентиляция, қаңқа бұлшық еттерінің жиырылу белсенділігі деңгейі 

мен мөлшері, дене температурасы, қандағы лактат, катехоламиндер 

жəне басқа да гормондардың концентрациясы, симпатикалық жүйке 

белсенділігі  жəне  т.б.)  өзгерістер,  сонымен  қатар  сол  жүктемені 

орындау кезінде энергиялық шығындардың төмендеуі (мысалы, О

2

  

пайдаланудың  кемуі)  азырақ  байқалады.  Соңғы  аталған  феномен 

орындалуы қозғалыстың күрделі координациясын меңгерумен жəне 

235

жетілдірумен байланысты мысалы, жүзу сияқты бұлшық ет əрекеті 

түрлерінде барынша айқын көрінеді. 

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: