Субмаксималды аэробты жұмысқа қабілеттілік

368

жаттықтыру аэробты мүмкіндіктерді жоғарылатады жəне тиісінше, 

анаэробты табалдырық бойынша бірдей аэробты жұмысты орындау 

барысында  жаттықпаған  əйелдерге  қарағанда  спортшы  əйелдерде 

қандағы  лактат  концентрациясы  төмен  болады.  Осымен  қатар  ма-

мандануы бір болып келетін ерлерге қарағанда əйелдерде анаэробты 

табалдырық кем келеді. 

Ер  адамдарға  қарағанда  əйелдерде  ОМП-дан 80-85%-ға  төмен 

деңгейде  аэробты  жүктемелер  кезінде  жұмыс  атқарушы  бұлшық 

еттердің майларды (тотығуы) пайдалануы артық (ДК төмен) бола-

ды.

Əйелдер мен ер адамдарда бірдей аэробты жұмыстың энергиялық 

құндылығын  сəйкестендіру  кезінде  бірнеше  факторларды  ең  алды-

мен,  əсіресе  бірдей  сол  жаттығуларды  орындау  техникасындағы 

айырмашылықтардан  əртүрлі  болатын  жұмыстың  механикалық 

тиімділігін ескеру қажет.  

Мəселен, əйелдер мен ер адамдарда велосипед тебудің энергия-

лық  құндылығын  анықтау  кезінде  айтарлықтай  айырмашылықтар 

байқалған,  алайда,  жұмыстың  калориялық  құндылығын  дене 

салмағына шаққанда ол айырмашылықтар жоғалған. Сайып келген-

де,  адамның  жасы  да,  дене  құрылысы  да  немесе  композициясы  да 

энергиялық шығынға айрықша ықпал етпейді. 

Сонымен  қатар    дене  салмағына  шаққандағы  калориялық 

шығындар  ер  адамдарға  қарағанда  əйелдерде  түрлі  қашықтыққа 

жүру  кезінде 6-7%-ға,  ал  жүгіруде 10%-ға  жоғары  болған.  Басқа 

қырынан алып қарағанда, дене салмағына шаққандағы О

2

  пайдала-

ну  жылдамдығы  бірдей  тредбанда  жүгіру  кезінде  əйелдерде  жеке-

дара көрсеткіштердің вариациялығы артық болғанымен, екі жыныс 

өкілдерінде де айтарлықтай ерекшеліктер байқалмаған.

Төзімділікке  жаттықтыру  нəтижесіндегі  физиологиялық 

өзгерістер 

Жоғарыда  айтылып  өткендей,  төзімділік  жаттығулары  туды-

ратын  физиологиялық  өзгерістер  тұтасымен  алғанда  əйелдерде  ер 

адамдармен  ұқсас  келеді.  Бірдей  (стандартты)  максималды  емес 

аэробты жұмыстарды орындау барысында «тұрақты күй» кезеңінде 

төзімділік жаттығуының белгілі бір кезеңіне дейін жəне одан кейін 

физиологиялық  көрсеткіштерді  салыстыруда  келесідей  өзгерістер 

айқындалған:

1.  О

2

  пайдалану  жылдамдығы  сол  қалпында  қалған  (кейде  тек 

біраз төмендеу тенденциясы байқалған);

369

2. Өкпелік желдену азайған;

3. Жүректің қан айдау қызметі өзгеріссіз қалған;

4. ЖЖЖ төмендеген;

5. Систолалық көлем артқан;

6. АВА-О

2

өзгермеген немесе тек аздап төмендеген;

7. Қандағы лактат концентрациясы кеміген.

Максималды  аэробты  жұмыс  кезінде  тіркелген  максимал-

ды  көрсеткіштердің  жаттықтыру  алдындағы  көрсеткіштерден 

жаттықтырудан кейінгі ерекшеліктері:

1. ОМП артады;

2. Максималды өкпелік желдену ұлғаяды;

3. Максималды жүректің қан айдауы жоғарылайды;

4. Максималды ЖЖЖ біршама төмендейді;

5. Максималды систолалық көлем көбейеді;

6. Максималды АВА-О2  артады;

7. Максималды қандағы лактат концентрациясы жоғарылайды.

Бұл  көрсеткіштердің  барлығы  негізінде  энергия  өнімділіктің 

тотығу үдерістеріндегі оттегіні утилдейтін қаңқа бұлшық еттерінің 

аэробтық  мүмкіндіктері  мен  əйел  организмінің  оттегі  тасымал-

дау  мүмкіндіктерінің  күшеюі  жатқан  аэробтық  мүмкіндіктердің 

жоғарылауын  көрсетеді.  Ер  адамдардағыдай  аз  дəрежеде  болса  да, 

əйелдерде төзімділік жаттығулары нəтижесінде бұлшық еттік мито-

хондриялар  көлемі  мен  саны,  аэробты  метоболизмнің  (тотығу)  ар-

найы  ферменттерінің  белсенділігі  мен  мөлшері,  бұлшық  еттердегі 

негізгі  энергиялық  субстраттардың  (гликоген  мен  триглицерид-

тер)  саны  артады,  көмірсуларды,  əсіресе,  майларды  тотықтыратын 

бұлшық еттердің қабілеті жақсарады.  

Етеккір циклі жəне дене жұмыс қабілеттілігі

Əйелдердің  түрлі  жүйелерінің  физиологиялық  күйі  мен 

тұтасымен  дене  жұмыс  қабілеттілігі  етеккір  циклі  фазаларымен 

белгілі  бір  тəуелділікте  болады.  Сонымен  қатар  дене  жүктемелері 

оның өтуіне де ықпал жасауы мүмкін. Етеккір циклі барысындағы 

физиологиялық өзгерістердің сипаты мен қарқындылығы бойынша 

өте айтарлықтай жеке-дара вариациялар кезінде жиі қайталанатын,  

барынша типтік өзгерістерді бөліп қарастыруға болады.

370

Еттекір  циклінің  орта  кезінде-ақ  эритроциттер,  гемоглобин, 

лейкоциттер  мен  тромбоциттердің,  сонымен  қатар  денедегі  су  мен 

тұздың  кешеуілдеуінен  туындайтын  гемодилюциямен  (қандағы 

плазма  көлемінің  артуымен)  байланысты  қандағы  белоктар  азая     

бастайды. Əсіресе, спортшы-əйелдерде етеккірдің басталуының ал-

дында  қандағы  эритроциттер  мен  гемоглобиннің  мөлшері  артады. 

Етеккір күндеріндегі эритроциттер мен гемоглобин жоғалту салда-

ры дəрежесі жоғалтылған қан көлеміне байланысты болатын қанның 

оттектік сыйымдылығының төмендеуіне əкеледі. Осы фазада тром-

боциттер саны мен фибринолизистік жүйелер белсенділігі кемуінің 

нəтижесі ретінде қан ұйығыштығы төмендейді. Қан жоғалту келесі 

эритропоэздің  күшеюі  үшін  қуатты  физиологиялық  тітіркендіргіш 

болып  табылады.  Шамамен,  етеккір  циклінің  ортасына  таман 

қанның оттектік сыйымдылығы максимум мəнге жетеді.

Етеккір  алды  жəне  етеккір  фазаларында  негізгі  алмасу  мен 

дене  температурасы  төмен  болады.  Етеккір  фазасында  бұлшық  ет 

жұмысы  кезінде  тер  бөліну  циклдің  басқа  фазаларына  қарағанда 

ертерек басталады. Бұл тер бөлінуіне тежеуші ықпал ететін эстро-

гендер (əйел жыныс гормондары) мөлшерінің төмендеуімен байла-

нысты болуы ықтимал. Осыған орай етеккір кезінде бұлшық еттің 

жұмысқа қабілеттілігі қоршаған ортаның жоғары температурасына 

ерекше сезімтал келуі мүмкін.

Етеккір  циклі  барысында  анаэробты  энергиялық  жүйелердің 

сыйымдылығы көрсеткіші ретінде ОМП немесе О

2

 қарыздылықтың 

ешқандай айтарлықтай өзгерістері орын алмайды. Сол бір аэробты 

жүктемеге  пульстік  реакция  біраз  өзгеруі  мүмкін.  Тіпті,  пульстік 

реакция  мен  О

2

  пайдалану  жылдамдығы  өзгеріссіз  бола  тұра 

етеккір  кезеңіндегі  орындалған  дене  жүктемесі  субъективті  түрде 

неғұрлым ауырырақ болып қабылдануы мүмкін. Сондықтан етеккір 

циклінің дене жұмыс қабілеттілігіне ықпалы көбіне, əйел адамның 

психикалық күйіне байланысты болады.

Максималды  бұлшық  еттің  ерікті    күші  көбіне,  етеккір 

басталғанға  бірнеше  күн  қалғанда  төмендейді  де,  етеккірдің  басқа 

барлық күндерінде солай болып қала береді.

Əдетте, етеккір циклі спорттық жұмысқа қабілеттілікке барын-

ша ықпал етпейді. Дегенмен, үлкен жеке-дара вариациялар болады. 

Мұнда спорт түрінің белгілі бір маңызы бар. Етеккір спринтерлердің 

(қысқа  қашықтыққа  жүгірушілердің)  жұмысқа  қабілеттіліктеріне 

371

азырақ, ал төзімділікті жаттықтыратын спортшы əйелдердің  жұмысқа 

қабілеттіліктеріне көбірек ықпал етеді. Волейболшы, баскетболшы, 

гимнастардың  жұмысқа  қабілеттіліктері  етеккір  кезеңінде  көбіне, 

қалыпты  жағдайдағыдан  төмен,  бірақ  төзімділік  жаттығуларына 

маманданған спортшыларға қарағанда жоғары болып келеді. 

Қарқынды спорттық жаттығулар мен жарыстарға қатысу етеккір 

циклінің  басталу  мерзімі  мен  өту  сипатына  біраз  ықпал  жаса-

уы  мүмкін.  Токиода  өткен  Олимпиада  ойындарына  қатысқан 41% 

спортшы жаттығулар мен жарыстар қандай да бір шамада олардың 

етеккір  циклінің  үйреншікті  өтуіне,  тіпті,  оны  бұзылуына  дейін 

əсер  ететінін  байқаған  (Е.  Захарьева, 1965). Спортшы  əйелдерде 

етеккір  орташа  кешірек    басталған  жəне  аменорея  (етеккірдің 

жоғалуы)  немесе  олигоменорея  (етеккірдің  азаюы)  жиі  байқалған. 

Бұл  бір  жағынан  соматикалық  (денедегі  майдың  аз  болуы)  жəне 

ішкі секреция бездерінің кейбір ерекшеліктеріне қарай  спортқа ар-

найы сұрыптаудың салдары да болуы ықтимал. Дегенмен, жаттығу 

жүктемелерінің көлемі мен қарқындылығының ықпал етуі күмəнсіз. 

Мысалы,  орташа  қашықтыққа  жүгіретін  желаяқтарда  аменорея 

апталық  жүктеменің  жалпы  көлемі  16 км  болғанда 20%, апталық 

жүктеме 80 км болған кезде 30%, ал апталық жүктеме 120 км жуық 

болғанда 40%-дан аса жағдайларда байқалған. 

Аменорея  басталуы  жүйелі  түрде  берілген  дене  жүктемесінің 

нəтижесінде  майды  жоғалтумен  байланысты  екендігі  атап  өтілген. 

Аменореяны етеккірмен бірге темірдің жоғалуының алдын алатын 

қорғаныс  механизмі  ретінде  қарастыру  кажет.  Темір  тапшылығы 

төзімділікті талап ететін спорт түрлерімен айналысатын тұлғаларда, 

бірақ  əсіресе,  стайер-əйелдерде  (ұзақ  қашықтыққа  жүгіретіндерде) 

көбіне жиі байқалған.

Жаттығу үдерісін ұйымдастыруда биологиялық цикл фаза-

ларын ескеру

Жаттығудың микро жəне мезоциклдерін жоспарлау кезінде спорт-

шы  əйелдің  өзіне  тəн  биологиялық  циклін,  яғни  оның  ұзақтығын, 

жеке  фазаларының  басталу  мерзімдерін  есекру  қажет.  Мұнда 

етеккір басталғанға дейін 1-2 күн мен етеккір кезеңін қамтитын ар-

найы  микроциклді  белгілеу  ұсынылады.  Жаттығу    мезоциклдеріне 

сəйкесінше, 2-4 қалыпты  мен 1 арнайы  микроциклдер  жатады. 

Жалпы  ұзақтығы 36-32 күнге  созылатын  ОЕЦ  мезоцикл  арнайы 

микроциклді  қосқанда 5 (4+1) микроциклден, 28 күндік  ОЕЦ – 4 

372

микроциклден (3+1), 24 күндік – 3,5 микроциклден (2,5+1), ал 21 

күндік ОЕЦ – 3 микроциклден (2+1) тұрады. 

Арнай  микроцикл (1) кезеңінде  жүктемелердің  жалпы  көлемін 

азайтып,  иілгіштік  жаттығуларын  орындау,  бұлшық  еттерді 

босаңсытуға,  жылдамдық  қасиеттерін  дамытуға,  спорттық  техни-

каны жетілдіруге бағытталу ұсынылады. Көбіне қолмен орындала-

тын жаттығуларды орындау керек. Бұл уақытта ауқымды статикалық 

жүктемелер,  күштену  тудыратын  күштік  жаттығулар,  секіру,  диа-

фрагма  (көкет),  жамбас  жəне  іштің  бұлшық  еттеріне  статикалық 

жəне  динамикалық  жүктемелер  орындауға  болмайды.  Жүзумен 

шұғылданатын əйелдерге сабақты құрғақ жерде өткізіп, суда салқын 

тиюдің алдын алу қажет. Жүктемелердің жалпы көлемі ОЕЦ фазала-

ры бойынша I фазада – 12,2%, II фазада – 30,4%, III фазада – 9,3%,  

IV фазада – 35,1%,  V фазада – 13,0% болу керек. 

Гинекологиялық өз-өзін бақылау күнделігін жүргізу тренер мен 

спортшыға сабақ пен тынығу режимін жасауға көмектеседі. Спорт-

шыда ОЕЦ жүйелі болса, өз-өзін жақсы сезінсе етеккір фазасында да 

жаттығуды жүргізе беруге болады. Кейбір деректер бойынша тіптен, 

айтулы  спортшылардың  осы  кезеңде  халықаралық  жарыстарда 

рекордтық нəтижелерді көрсеткен кездері де болған.

Сонымен қатар жүктілік пен бала өмірге əкелумен байланысты 

жаттығу сабақтары ерекшеліктерін де атап өткен жөн. Жүктіліктің 

алғашқы триместрде (3 айында) спортшылар жаттығуды үзбеулеріне 

болады,  келесі 3 айда  жүктеме  мөлшерін  азайтып,  ал  соңғы  три-

местрде  жаттығуды  тоқтату  қажет.  Бала  өмірге  əкелгеннен  кейін 

қарқынды  жаттығуларды  сəбиді  омыраудан  шығарғаннан  соң  ғана 

жалғастыру ұсынылады. 

373

ХІІ ТАРАУ

ЖАС СПОРТШЫЛАРДЫ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ 

ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Дүниеге  келгеннен  бастап  қайтыс  болғанға  дейін  адамның  да-

муы, яғни онтогенез – организмнің жеке-дара дамуы үздіксіз біртекті 

үдеріс  болып  табылады.  Өмір  сүру  барысында  организм  бірнеше 

заңдылықты (физиологиялық) өзгерістерге ұшырайды.

Жеке-дара даму жəне жас кезеңдері

Жеке-дара  даму.  Онтогенез  тұқым  қуалайтын  факторлардың 

ықпалына  байланысты  жəне  ата-аналық  гендердің  өзара  əсерлесуі 

нəтижесінде  құрылатын  генетикалық  программамен  анықталады. 

Жеке-дара  дамудың  генетикалық  программасы  қоршаған  ортаның 

белгілі  бір  жағдайларында  жүзеге  асырылады.  Онтогенездің  түрлі 

сатыларында генетикалық ақпарат пен қоршаған ортаның əсерлері 

бірдей  болмайды.  Мəселен,  өмірдің  алғашқы  жылдарында  соңғы 

жылдарына қарағанда сыртқы ортаның ықпалы өлшеусіз күштірек 

болады. 

Дамып келе жатқан организмнің органдары мен жүйелерінің бірі 

ертерек, басқасы одан кешірек дами отырып, олардың қалыптасуы 

бір  мезгілде  жүрмейді,  яғни  гетерохронды  өтеді.  Мəселен,  ми 

мен  жұлын  морфологиялық  жағынан  ерте  балалық  шақта  барын-

ша қарқынды өсіп, 10-12 жаста мөлшері өз шегіне жетеді. Жыныс 

мүшелерінің де қалыптасуы 11-12 жасқа дейін салыстырмалы түрде 

баяу, ал 12-14 жаста шапшаң өтеді. 

Адамның  жеке-дара  дамуы  барысында  бір-бірімен  өзара  бай-

ланысты  ассимиляция  (жасалу)  жəне  диссимиляция  (ыдырау)  де-

ген  үдерістер  үздіксіз  жүріп  жатады.  Дамудың  түрлі  кезеңдерінде 

бұл  үдерістердің  арақатынасы  өзгеріп  отырады.  Организмнің 

қалыптасуы мен өсу кезеңдерінде ассимиляция басым келеді. Ере-

сектерге қарағанда энергия жұмсауы салыстырмалы жоғары болып 

келетін белоктар синтезінің күшеюі байқалады. 

Адамның  жеке-дара  дамуының  түрлі  кезеңдерінде  организм 

374

қызметінің  нейрогуморалдық  реттелу  сипаты  да  өзгеріп  отырады. 

Мысалы,  дамудың  ерте  кезеңдерінде  салыстырмалы  тыныштық 

күйде  ЖЖЖ  едəуір  болуымен  көрінетін  жүрек-тамыр  жүйесінің 

симпатикалық реттелу механизмдері басым келсе, жас келген сайын 

жүректің жиырылу ырғағының баяулауымен айқындалатын кезеген 

(вагус) жүйкенің ықпалының күшеюі орын алады. 

Адамның  дамуына  қозғалыс,  дене  жаттығулары  орасан  зор 

ықпал жасайды. Гипокинезия деп аталатын қозғалыс белсенділігінің 

шектелуі,  қозғалыстың  жетіспеушілігі  организмнің  қалыптасуына 

теріс  əсер  етеді.  Əсіресе,  балалық  шақта  организмнің  түрлі 

жүйелерінің  қызметі  қаңқа  бұлшық  еті  белсенділігімен  тура 

тəуелділікте болады. Қозғалыс белсенділігі зат пен энергия алмасу-

ын стимулдайды, организмнің жүйелерінің де барлық  қызметтерін 

жетілдіреді жəне оның жұмысқа қабілеттіліктерін жоғарылатады. 

Американдық ғалымдар 400 м жүгіру мен шахмат ойыны кезін-

дегі нəтижелерді жасқа байланысты салыстыра зерттеген (71-сурет). 

 

71-сурет. Жасқа байланысты əртүрлі спорт түрлеріндегі (400 м жүгіру мен 

шахмат ойыны кезіндегі) нəтижелер (Geoffroy Berthelot, Adrien Sedeaud, 

Marion Gluillame, Jean-FrancoisToussaint. Scientifi c American, 2013)

375

Екі  спорт  түрінде,  яғни  дене  жаттығуы  мен  интеллектуалдық 

спорт  түрінде  де  бұлшық  ет  талшықтары  санының  азаюы,  жүрек-

тамыр жүйесі немесе жүйке импульстерінің берілу жылдамдығы 24 

пен 30 жас аралығында максимум мəнге жетіп, содан соң жұмысқа 

қабілеттіліктің дереу төмендеуі орын алады. Алайда, шахмат ойы-

нында бұл жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі баяулау өтеді. 

Еңбекке  даярлауда  қозғалыс  белсенділігінің  маңызы  зор. 

Жаңа  қозғалыстарды  меңгере  отырып,  адам  еңбек  пен  спорттық 

шынықтыруға қажетті күрделі қозғалыстарды, бұлшық ет жұмысын 

басқарып үйрене алады.  

Қозғалыс  белсенділігі  сезім  мүшелері  арқылы  сыртқы  ортадан 

түскен  ақпараттардың  меңгерілуіне  əкеледі.  Бұл  ақпараттың  тек 

дене  жұмыс  қабілеттіліктері  мен  ақыл-ой  қабілетін  жоғарылатуда 

ғана емес, адамның тұлға ретінде қалыптасуында да маңызы бар.    

Жас  кезеңдері  –  бұл  өсуі  мен  дамуы  ұқсас,  физиологиялық 

ерекшеліктері  бірдей  уақыт  мөлшерінің  шегі.  Белгілі  бір  жас 

кезеңінде  организмнің  даму  дəрежесі  бір  деңгейге  жетіп,  келесі 

деңгейге дайындалу мерзімі басталады. Организмнің жеке дамуын 

онтогенез (грек. «ontos» – жекелей, «genes» – шығу тегі) деп атайды.  

Қазіргі кезде адам өмірін кезеңдерге бөлудің классификациясы 

жаңа талаптарға сəйкес келмейді. Себебі педагогика саласында жəне 

медицинада қолданып жүрген жас кезеңдерін атаудың салыстырма-

лы айырмашылығы бар (Х. Қ. Сəтпаева). 

Адам өмірі:

1) Құрсақта даму;

2) Балалық шақ;

3) Ересектік шақ деп үш сатыға бөлінеді.

18-кесте

Адам өмірін жас кезеңдерге бөлу

р/с

Жас кезеңдері

Жасы

Қысқаша сипаттамасы

1

Құрсақта даму (антенаталдық)

1.1

Эмбриогенез – 

ұрықтық даму

2 айға жуық

1.2

Фетогенез – 

нəрестелік даму

2-9 ай

2

Балалық шақ (постнаталдық құрсақтан тыс даму)

376

18-кестенің жалғасы

2.1

Жаңа туған 

(неонаталдық) 

немесе нəрестелік 

шақ

Туған күннен 

4 апта 

(қырқынан 

шыққанша 

созылады)

Организм сыртқы ортаның 

жаңа жағдайларына 

бейімделеді. Плацентарлық 

қан айналысы өзгеріп, өкпе 

арқылы тыныс қалыптасады. 

Осы алғашқы 1 аптаға жуық 

мерзім тез бейімделу кезеңі 

деп аталады

2.2

Еметін немесе 

бөбектік шақ

1 жасқа дейін Бөбек анасынан организмге 

қажетті тағамдық заттар өте 

мол болатын нəрлі уыз сүтін 

емеді, көп уақыты ұйқымен 

өтеді. Қозғалыс əрекеттері 

дамиды: мойны бекиді, 

отырады, еңбектейді, жүруге 

талпынады. Сүт тістері шыға 

бастайды, жеке сөздерге тілі 

келеді, омыртқа жотасында 

иілімдер пайда болады, қол-

аяқ бұлшық еттері де дами 

бастайды

2.3

Алғашқы балалық 

немесе сəбилік шақ 

1-3 жас

Жаңадан қозғалыс 

дағдылары қалыптаса 

бастайды, сəби еркін жүреді, 

сөйлейді. Айналасындағы 

заттарға əуестігі артады, əр 

нəрсені білгісі келеді, ойлау 

қабілеті дамиды,жаңадан 

шартты рефлекстер 

қалыптасады, 20 сүт тістері 

шығады

2.4

Бірінші балалық 

немесе естиярлық 

шақ 

4-7 жас

Баланың айналасындағы 

болып жатқан жағдайларға 

қызығушылығы артады. Бұл 

не? деген сұрақтарға жауап 

іздейді. Ми көлемі артып, 

дами түседі, анық сөйлейді. 

Маңызы зор, оның ішінде 

қимыл əрекетін қажет ететін 

ойындар арқылы қаңқасы 

мен бұлшық еттері дұрыс 

жетіле түседі

377

18-кестенің жалғасы

2.5

Екінші 

балалық  немесе 

бүлдіршіндік шақ 

8-12 жас 

(ұлдар)

8-11 жас 

(қыздар)

Бұл кезеңде мектепке 

барумен байланысты 

баланың іс-əрекетінде 

сапалық өзгерістер 

байқалады, жаңа 

дағдылар қалыптасады, 

жауапкершілікті, тəртіпті 

сезінеді. Ойлау қабілеті дами 

бастайды. Бойлары шамамен, 

140-150 см, салмағы 30 кг –

нан асады

2.6

Жеткіншектік 

немесе 

жасөспірімдік 

шақ (балиғаттық-

пубертаттықшақ) 

13-16 жас 

(ұлдар)

12-15 жас 

(қыздар)

Баланың өсуі мен дамуында 

жаңа өзгерістер пайда 

болады. Бұл кезеңде 

жыныстық жетілумен 

байланысты ұлдар мен 

қыздардың дене бітімінде 

айырмашылықтары айқын 

байқалады. Қыздарда 

алғашқы етеккір 12-13 

жаста басталады. Дене 

өседі, бұлшық еттері 

дамиды, тері астындағы май 

қабаты қалыңдай түседі. 

Кеудемен тыныс алу түрі 

айқын білінеді. Ұлдардың 

дауысы жуандайды, 

жыныстық жетілу белгілері 

пайда болады. Зат алмасу 

қарқындылығы артып, 

қозғалыс əрекеттердің  

үйлесімділігі жетіледі. 

Барлық физиологиялық 

үдерістер жедел жүреді

2.7

Кəмелеттік немесе 

жігіттік шақ

17-21 жас 

(бозбалалар)

16-20 жас 

(бойжеткен-

дер)

Барлық мүшелер мен 

мүшелер жүйесінің 

қалыптасуы толығымен 

жетіледі. Жүйке жүйесі мен 

ішкі секреция бездерінің 

қызметі бірімен-бірі 

үйлесімді жүреді.Ми 

қыртысының реттеу қызметі

378

18-кестенің жалғасы

артады. Тежелу үдерісінің 

басымдылығы байқалады. 

Жұмысқа қабілеттіліктері 

арта түседі. Жеке 

мүшелердің өсуі тоқтайды. 

Жыныстық тұрғыдан да 

толық жетіледі

3                                             Ересектік шақ

3.1

Кемелге келу 

3.1.1 Кемел жас немесе 

ересектік мерзімнің 

1-жартысы

22-35 жас 

(ерлер)

21-35 жас 

(əйелдер)

Адамның өсуі (ерлерде 

25, əйелдерде 23 жаста) 

тоқтайды, организмнің 

құрылымы мен қызметі 

толық қалыптасады, іс-

əрекеті белсенді жəне 

тиянақты болады. Қоғам 

алдындағы жауапкершілігін 

толық сезінеді

3.1.2 Кемел жас немесе 

ересектік мерзімнің 

2-жартысы

36-60 жас 

(ерлер)

36-55 жас

(əйелдер)

Жүйке жəне эндокриндік 

жүйелері өзгеріп, қайта 

қалыптасады, организм 

қызметі күрделі өзгерістерге 

душар болады, климакс 

кезеңіне сəйкес кейбір 

аурулардың алғашқы 

белгілері біліне бастайды

3.2

Егде жас немесе 

мосқалдық кезең

60-74 жас 

(ерлер)

55-74 жас 

(əйелдер)

Қимыл əрекеті баяулайды, 

зат алмасу қарқыны 

бəсеңдейді. Жүйке 

жүйесінде тежелу айқын 

басымдылық көрсетеді, 

реттеу қызметі де баяулайды. 

Кейбір гормондар бөлінуі 

азаяды. Сүйек құрамында 

бейорганикалық заттар 

мөлшері арта бастайды. 

Организм тез қартаяды, 

компенсациялық қабілеті 

азайып, бейімделу 

төмендейді. Сондықтан 

олар осы жас кезеңдерінде 

кездесетін ауруларға жиі 

шалдығады

379

18-кестенің жалғасы

3.3

Қариялық немесе 

кəрілік жас

75-90 жас 

(ерлер мен 

əйелдер)

Организм тозып, инволюция 

– кері даму, қайту байқалады, 

негізгі қызметтер күрт 

төмендейді, қызметтік 

қорлар сарқылып төтенше 

жағдайларда өлім қаупі 

төнеді

3.4

Ұзақ өмір 

сүрушілер

90 жастан 

асқандар

Организм қызметі əлсірейді, 

тірек-қимыл əрекеті 

үйлесімсіз болады, қол-аяғы 

қалтырайды, зат алмасу 

қарқыны төмендейді, 

жүйкесі қажиды, тежелу 

құбылысы дендейді, ұйқы 

нашарлайды, талдағыштар 

жүйесі кемшін келеді, есте 

сақтау қабілеті төмендейді. 

Дегенмен ширақ қарттар да 

кездеседі

Жоғарыдағы  классификациямен  қатар  балаларды  тəрбиелеу, 

үйрету жəне оқыту жағдайларын ескеріп, педагогтар:

1. Жаңа туған нəресте (1 ай);

2. Емшектегі бөбек (1 айдан 1 жасқа дейін);

3. Бөбекхана (ясли) жасы балбөбектер тобы (1-4 жас);

4. Мектепке дейінгілер тобы (5-6/7 жас);

5. Мектеп жасындағылар:

5.1. Бастауыш сыныптағы оқушылар (6/7-11 жас);

5.2. Ортаңғы сыныптағы оқушылар (11-14 жас);

5.3.  Жоғары  сыныптағы  оқушылар (14-18 жас)  сияқты  жас 

кезеңдерінің топтарын ұсынады.

Жалпы алғанда адамның жасын кезеңдерге бөлу ұсыныстары өте 

көп. 18-кестеде көрсетілгендей, əрбір жас кезеңдерінің белгілі бір 

ерекшеліктері болады. Бір кезеңнен екінші кезеңге ауысу уақытын 

«өзгеру мезгілі» немесе ауысу мерзімі деп атайды. Кейбір ғалымдар 

бұл мерзімді мүшелі жас деп те атап жүр. Бірақ оның жас кезеңдері 

380

қазақтың мүшелі жасымен сəйкес келе бермейді, дегенмен белгілері 

ұқсайды.  Өзгеру  мезгілі  əр  кезеңде  де  ауыр,  организм  көп  күш 

жұмсайтын кез, ол денедегі біртіндеп жиналған өзгерістерге жаңадан 

бейімделу  уақыты.  Сондықтан  өзгеру  мезгілінде  адам  организмі 

біршама əлсіреп, сыртқы орта жағдайларының өзгерістерін қиналып 

өткізеді.  Бұл  кезде  жүрек,  қан  тамырлары  мен  жүйке  жүйелеріне 

түсетін салмақ ауыр болады. Өзгеру мезгілін басынан өткізу адамның 

жасы  ұлғайған  сайын  қиын  келеді.  Жас  кезеңдерінің  уақыттары 

əртүрлі  шектелген.  Ол  организмнің  биологиялық  көрсеткіштеріне 

негізделген.  Жас  кезеңдерінің  уақыт  шектері  (хронологиясы)  бол-

сын,  оның  жеке  функциялық  көрсеткіштері  болсын  əлеуметтік 

жағдайларға байланысты ұмытпаған жөн (Қ. Дүйсембин, 2007)

Жеке-дара дамуды неғұрлым нақтырақ бағалау үшін күнтізбелік 

(төлқұжаттық)  жаспен  қатар  биологиялық  жасты  да  ескеру  

ұсынылады. Бұл əрбір организм үшін өзіңе ғана тəн даму темпінің 

болуымен  байланысты.  Сондықтан  да  биологиялық  дамудың  жеке 

жас  кезеңдерінің  мерзімдері  үнемі  күнтізбелік  жаспен  сəйкес  келе 

бермейді.  Биологиялық  жас  дене  дамуы  (бой,  салмақ  жəне  т.б.), 

қаңқаның  сүйектерінің  қатаю  мерзімі,  жыныстық  есею  дəрежесі 

сияқты көрсеткіштердің жиынтығы бойынша бағаланады. 

Шынайы  жастың  нақты  сипатын  бұдан  да  едəуір  қиындататын 

фактор  акселерация  үдерісі  болып  табылады.  Бұл  үдеріс  дене 

дамуының жылдамдауы, мерзімінен бұрын ерте жыныстық жетілу, 

дене мөлшерінің артуы сияқты  негізгі ерекшеліктерімен сипаттала-

ды.  Мəселен,  Мəскеу  қаласының  жасөспірімдері  мен  бозбалалары 

1923-1925 жылдармен салыстырғанда 10-13 см-ге өскен, оларда дене 

салмағы 9-11 кг-ға артқан. 1979 жылғы 12 жасар ер балалардың бойы 

1930 жылдағылардан 11 см, салмағы 10 кг артық болған. ХХ ғасырда 

өмір сүрген Алманиядағы балалар мен жасөспірімдердің белгілі бір 

жас  кезіндегі  көрсеткіштері  ХІХ  ғасырдағылардан  артық  болған. 

Жыныстық жетілу көрсеткіштерінің бірі – алғашқы етеккір Ленин-

град (қазіргі Санкт-Петербург) оқушыларында 1927-1930 жылдары 

орта есеппен 14 жас 2 айда басталса, 80-жылдардың аяғында 12 жас 

11 айда байқалған. 

Қ.  Дүйсембин (2007) еңбегінде  мұндай  мəліметтердің  қазақ 

балаларының өсуінде де кездесетіні қарастырылған. Айталық, 1976 

жылғы  Алматы  қаласының 13 жастағы  оқушыларының  бойы  орта 

шамамен, 152 см,  салмағы 44,17 кг,  кеуде  шеңбері 78,13 см  болса 

381

(Алиакбарова 1995), 1950 жылдары ол көрсеткіштер 146,6 см, 37,03 

кг, 70,67 см (Шəкенов, 1960) болған. 

Өсу мен даму акселерациясының бірнеше белгілері бар:

4) Жаңа туған нəрестелердің ірі болуы (1970-1980 жылдары Ал-

матыда  туған  нəрестелер 1950-1955 жылдары  туған  нəрестелерден 

3-4 см ұзын, 0,4-0,5 кг ауыр);

5) Белгілі бір жас мерзімінде балалар мен жастардың денесінің 

ірі болуы (жоғарыдағы Мəскеу мен Алматы қаласындағы оқушылар 

мəліметтері);

6) Ерте  жыныстық  жетілу  (қазіргі  жастарда  жыныстық 

жетілу  белгілері 1,5-2 жыл  ерте  басталып,  ерте  аяқталады;  оның 

белгілері:мысалы, (жоғарыдағы  Ленинград  (қазіргі  Санкт-Петер-

бург) оқушылары мəліметтерін қараңыз) қыздардың етек кірінің 10-

12 жаста басталып, сүт бездерінің ерте жетілуі, жамбас сүйектерінің 

өсуі);

7) Баланың  сүйегі  ерте  қатады  (сүйектің  қатуының  белгісі: 

баланың сүт тістері 1-2 жыл ерте шығып, тұрақты тістері пайда бо-

лады, маңдай еңбегі ерте жабылады – қазіргі кезде баланың маңдай 

еңбегінің 9-10 айда жабылуы қалыпты жағдай деп есептеледі);

8) Жастардың  бойының  өсуі  ерте  тоқталады:  қалыпты 

жағдайларда жігіттерде 22-24 жаста (25 жасқа дейін), қыздарда 20-

20  жаста (23 жасқа  дейін)  бойының  өсуі  тоқталса,  акселераттарда 

өсу 2 жылдай бұрын аяқталады, яғни жігіттердің бойы 20-22 жаста, 

қыздардың бойы 18-20 жаста өсуін тоқтатады.   

Даму үдерісі жылдамдаған акселерат-балалармен қатар дене да-

муы мен жыныстық жетілуі кешеуілдеген, баяу дамитын ретардант-

балалар  да  бар.  Сондықтан  бір  күнтізбелік  жастың  биологиялық 

жағынан əртүрлі балалар контингентін біріктіруі сирек жағдай емес. 

Дене  тəрбиесі  мен  спорттық  жетілдіру  үдерісінде  спортпен 

шұғылданушылардың  тек  күнтізбелік  жасын  ғана  емес  олардың 

биологиялық жасын, дамуының жеке-дара ерекшеліктерін де ескеру 

қажет. 

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: