Организмде энергияның түрленуі

305

хемодинамикалық двигатель принципімен жұмыс істеп, энергия 

көзін өте тиімді пайдаланады.

2). Энергия саты-сатымен мысқалданып бөлінеді. Бұл ор-

ганизмді «энергиялық дүмпуден» сақтап, қуатты үнемдеп пай-

далануға мүмкіндік береді.

3). Көмірсулар, белоктар, майлар ыдыраған кезде бөлінетін 

энергия мол қуатты заттар (макроэргиялық заттар - энергияның 

биологиялық аккумуляторлары) құрамына ену арқылы қорға 

жинақталып, сақталады.

Торшаларда энергия үшкарбон қышқылы айналымына қа 

-

тысатын маңызды метаболиттердің түзіліп, тотығуы кезінде бо-

санып, жинақталады. Бұл процесс үстінде сутегі молекуласы 

бо санып, көмір қышқыл газы түзіледі. Босанған сутегі молеку-

ласы  

ның негізгі бөлігі арнаулы тасымалдағыштар – дегидро-

геназа лар коферменттерінің (НАД, НАДТ, ФАД) көмегімен био-

ло гия лық тотығу тізбегіне немесе тыныстық тізбекке қосылады. 

Бұл тізбекте сутегі электрондары біртіндеп жоғары энергетика-

лық тізбектен төменгі энергетикалық тізбекке өтеді де, ең соңғы 

акцепторға – оттегіге беріледі, демек ол тотығады. Бұл процесс 

барысында жайлап босанған энергияның аздау бөлігі (30-40 

пайыз) жылу түрінде бөлінеді де, ал қалған бөлігі (60-70 пайыз) 

АТФ-тің макроэргиялық байланыстарында жинақталады. АТФ-

тің осындай тыныстық тізбектегі сутегінің тотығу энергиясының 

есебінен түзілу жолын тотықпалы фосфорилдену деп атайды. Со-

нымен, қоректік заттардан электрондардың бөлінуі нəтижесінде 

қорек құрамындағы қуат организмдегі химиялық реакцияларды 

қамтамасыз етіп, энергия түрленеді.

АТФ аз мөлшерде анаэробты гликолиз нəтижесінде де түзіледі 

(глюкоза пируватқа дейін тотыққанда бар болғаны АТФ-тің екі мо-

лекуласы түзілсе, ол көмір қышқыл газын бөле толық тотыққанда 

АТФ-тің 36 молекуласы түзіледі). АТФ-тің 1 молін көмірсулардан 

түзу үшін 74 кДж энергия жұмсалса, майлардан түзу үшін 75-84 

кДж, белоктардан түзу үшін 92 кДж энергия қажет. Демек, АТФ-

ті өндіру үшін белоктармен салыстырғанда көмірсулар тиімдірек 

пайдаланылады.

Энергия алмасу кезінде белоктар, көмірсулар, майлар бі рін-

бірі алмастырып отырады. Бұл олардың энергиялық құнды лы-

ғына байланысты изодинамия заңдылығына сəйкес жүретін про-

цесс.  Изодинамия заңдылығы бойынша 1 г майды 2,3 г көмірсу 

немесе белок алмастыра алады. Ал 1 г көмірсуды 1 г белокпен 

алмастыруға болады. Ескертер жайт, бұл заң қоректік заттардың 

тек энергиялық құндылығына ғана негізделген, олардың 

құрылымдық, биологиялық маңызын ескермейді. Мысалы, белок-

20–888

306

ты ешбір органикалық зат шын мəнісінде алмастыра алмайды, 

себебі оның құрамына өзіндік ерекшеліктер тəн.

Денедегі энергия алмасуын энергия балансын анықтау ар-

қылы зерттейді. Ол үшін организм қабылдаған жəне бөлген 

энер 

 

гия мөлшерін анықтайды. Организмнің азық құрамында 

қа былдаған энергиясын брутто (жалпы) энергия деп атайды. 

Организмге түскен жалпы энергия мен зəр, нəжіс, ашу процесі 

барысында бөлінген газдар, қабылданған азық пен ішкен суды 

жылытуға жұмсалған энергия айырмасын нетто-энергия дейді. 

Демек, нетто-энергия организм тіршілігі үшін жұмсалатын энер-

жүктеу/скачать 5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: