Оқулық қазақ тілді аудиторияға ағылшын тілін өз бе тінше үйренуге, тілдік курстарға жэне жоғары оқу орындары

Ираш Лманқызы Баймұратова
тері  сенімді,  сенімсіздікті,  белгілі  бір  жағдайды  болжағанда
қолданылады.
I 
would  help
  you  by  all  means  (Мен  сізге,  ештеңеге 
қарамастан, сөз жоқ, көмектесер едім).
Asem 
wouldn’t mind
 it (Әсем бұған қарсы болмас еді).
He 
would’t  dare
  to  do  so  (Оның  бұлай  істеуге  жүрегі 
дауаламас еді).
In my childhood I 
would’t have realized
 it (Жас кезімде мен 
мұны түсінбеген болар едім).
Why  did  you  insist  that  she  be  absent?  What 
would have 
been
  use  o f that?  (Неге  ол  болмасын  деп  тұрып  алдың? 
Одан не пайда шықты?)
«Should»
 етістігі мен осы шақ жедел откен шақ формасының 
тіркестері адамның бірнәрсеге наразылығын, ренішін білдіреді.
Why  should  we  follow  him?  (Біз  неге  оны  тыңдауымыз 
керек?)
citizens (Олар неге бұл жонінде талқылауы керек?) (Бұл 
жұрттың бэріне бірдей заң емес пе?)
Қалау райдың құрмалас сөйлемде келуі
Қалау рай формасы  басыңқы не бағыныңқы сөйлемдерде не­
месе  олардың  екеуінде  де  қолданылуы  мүмкін  жэне  құрмалас 
сабақтас сойлемнің томендегідей түрлерінде қолданылады:
• 
Қалау рай  бастауыш  бағыныңқылы  құрмалас  сабақтас  сой­
лемде келеді.
Агылшын тілінде бастауыш бағыныңқылы кұрмалас сабақгас 
сойлем  бар.  Қазақ тілінде  кұрмалас  сабақтас  сойлемнің  мұндай 
турі жоқ. (Құрмалас сойлем жайлы жан-жакты мәлімет синтаксис 
болімінде  түсіндіріледі). 
«It»
  есімдігінен  басталатын  бастауыш 
бағыныңқылы  сабактас  сойлемде  қалау  райдың  формаларының 
қолданылуы  басыңқы  сөйлемнің  баяндауышыньщ  лексикалық 
мағынасына байланысты болады.
а) қалау райдың аналитикалық формасы 
«should»
 жэне тұйық 
етістік тіркесі ақыл-кеңесті не қажеттілікті білдіретін 
«it is impor­
tant»  («necessary,  obligatory,  desirable,  urgent,  advisable»)
 жақсыз 
сойлем конструкциясынан кейін келеді.
140

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
It  is  important  that  we 
should  attend
  the  lecture  (Біздің 
лекцияға қатысқанымыз маңызды).
It is necessary that they 
should come
 at 5 o’clock (Олардың 
сағат бесте ке^іуі қажет).
It  is  advisable  that  he 
should analyze
  the  situation  (Оның 
жағдайды талқылап алғаны абзал). 
э) қалау райдың осы формасы ұсынысты, бұйрықты, шешімді 
білдіретін ырықсыз етіс контрукциясынан кейін келеді.
It  is  decided  that  we 
would join
  students’  society  at  our 
university  (Біздің  университеттегі  студенттер  қоғамына 
кіретініміз шешілді).
It was arranged that examination results 
should be posted
 in 
the departments (Емтиханның нәтижесі факультетте іліну 
керектігі келісілді).
It is suggested that he 
would rewrite
 the test (Оған бақылау 
жұмысын қайта жазу ұсынылды).
It  was  demanded  that  we 
should carry
  on  the  experiment 
(Біздің тәжірибені жүргізуіміз талап етілді).
It was recommended that the child 
shouldn’t take
 medicines 
(Балаға дәрі ішпеуге кеңес берілді).
It is required that candidates 
should use
 no other paper at the 
examination (Талапкерлерден емтихан да ешқандай басқа
қағаз пайдаланбауы талап етілді).
It  was  arranged  that  organizers 
should prepare
  everything 
until the exhibition opened (¥йымдастырушылардың көр- 
меге ашылғанға дейін бэрін дайындап қоюы белгіленді).
Е с к е р т у .   Ресми тілде аналитикалык форманың орнына осы шак
кал ay рай келеді.
It was settled that the meeting is held at 6 o’clock.
Жоғарыда келтірілген мысалдардың бэрінде де бағыныңкылы сөй- 
лемдегі іс-эрекет осы шакқа не келер шакка катысты. Осыған байланыс- 
ты 
«should»^
пстігінен кейін мұндай конструкцияларда жедел өткен шақ
келмейді.
Әдетге  бастауыш  бағыныңқылы  құрмалас  сабақтас  сөйлемнің  ба-
сында 
«that»
 жалғауы келеді.
Қалау райдьщ өткен шак формасы 
«it is (was) time,  it is high time, it is
about time»
 тіркестерінен кейін келеді.
141

Ираш Аманқызы Баймұратова
It is time they 
began
 their study (Қазір олардың окуын бастайтын 
уақыты келді). 
*||
It  was  high  time  you 
understood
  the  matter  (Сіздің  мәселені 
түсінетін уақытыңыз жетті).
It  is  about time  she 
refused
 to  give  any evidence  (Бұл  шамамен 
оның айғақтама беруден бас тартқан кезі болатын).
(Мұндай  конструкцияларда  шақтардың  қиылысу  ережесі 
сақталмайды). 
J
• 
Қалау  рай  баяндауыш  бағыныңқылы  сабақтас  сөйлемде 
келеді. 
;
Қазақ  тілінде  бағыныңқылы  сөйлемнің  мұндай  түрі  жоқ. 
Сөйлемнің мұндай түрінде қалау райдың формасы басыңқы сой- 
лемнің бастауышының лексикалық мағынасына немесе дәнекер- 
леуші (байланыстырушы) етістікке байланысты болады.
а) басыңқы сөйлемнің бастауышы 
«wish,  suggestion,  aim,  con­
dition,  idea»
 т.б.  абстрактілі етістіктерден жасалғанда, қалау рай- 
дың (барлық жақта) аналитикалық формасы 
«should»
 етістігімен
келеді. 
.... 
.>|
Her  aim  was  that  her  English 
should be  improved
 (Оның 
мақсаты  агылшын  тілін  жетік  білу  керектігі  (екендігі) 
болды). 
* 
чіМ
His  idea  was  that  everybody  should  treat  others  with  re­
spect (Оның ойы әрбір адам басқаларға құрметпен қарау 
керектігі (туралы) болатьш). 
э) дәнекерлеуші 
«be, feel,  look,  seem»
  т.б.  етістіктерден  кейін 
«as if,  as though»
 жалғаулықтары келгенде, қалау райдың осы шак 
не бұрынғы жедел откен шак формасы баяндауыш функциясында 
кел еді.
It was  as  if she 
were
 unaware  o f the  fact.  (Ол  бұл деректі 
білмейтіндей болды).
He looked as if he 
recovered
 from a long desease. (Ол ұзақ 
аурудан енді айыққандай болып көрінді).
I felt as if I 
had
 lost my mind.  (Мен өзімді есімнен танып 
калғандай сезіндім).
It was as though the very ground 
had opened
 under his feet.
(Оның  табанының  астындагы  жер  как  жарылғандай 
болды). 
Щ0І 
■>***'
 и..--b
142

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Осы келтірілген мысалдар баяндауыш бағыныңқылы сөйлем- 
дегі іс-әрекет басыңқы сөйлеммен (немесе дәнекерлеуші етістік- 
пен) ұқсас  болғанда,  өткен  шақ  қалау  рай  формасы  келетіндігін 
көрсетеді.  Баяндауыш  бағыныңқылы  сабақтас  сөйлемдегі  іс- 
эрекет  басыңқы  сөйлемдегі  іс-әрекеттен  бұрын  болса,  онда  бұ- 
рынғы жедел өткен шақтағы қалау рай формасы келеді.
•  Қалау  рай  толықтауыш  бағыныңқылы  сабақтас  сөйлемде 
келеді.  Ағьшшын  тілінде  толықтауыш  бағыныңқылы  құрмалас 
сабактас  сөйлем  бар.  (Қазақ  тілінде  мұндай  сабақтас  құрмалас 
бағыныңкылы  сөйлемнің  түрі  жоқ).  Қалау  рай  формаларының 
толықтауыш  бағыныңқылы  сөйлемде  келуі  басыңқы  сөйлемдегі 
етістіктің мағынасына байланысты болады.
• ¥сынысты,  бұйрықгы білдіретін етістіктерден кейін толық- 
тауыш бағыныңқьшы сөйлемде қалау райдың 
«should»
 және 
«to» 
шылауынсыз келген тұйық етістіктің тіркесі формасында келеді. 
Мұндай  жағдайларда  бағыныңкы  сөйлемдегі  іс-эрекет  басыңқы 
сөйлемдегі  іс-әрекеттен  кейін  болады.  Осыған  байланысты 
«should»
  етістігінен  кейін  ешуақытта жедел  өткен  шақ формасы 
келмейді.  Сөйлемнің мұндай түрінде толықтауыш бағыныңқылы 
сөйлемнің басында 
«that»
 жалғаулығы тұрады.
She  proposed  that  they 
should  leam
  English  (Ол  оларға
агылшын тілін үйренуді ұсынды).
Aunt  Julia  required  that  children 
should keep
  the  room  in 
clean  (Джулиа  тәтей  балалардың  бөлмені  таза ұстауын
талап етті).
My mother insists that I 
should get
 scholarship at high school 
(Менің анам жогары оку орнында білім алуыма күш салды). 
The  party  organisation  moves  that  members  of  the  party 
should make
 a resolution (Партия ұйымы партия мүшелері- 
нің шешім кабылдауына қарар қабылдады).
The  consumers  (demanded)  that  goods 
should  have
  the 
ingredients  on  the  packages  (Тұтынушылар  тауардың 
сыргында оның кұрамын көрсетуін талап етгі).
The audience requested that the singer 
should sing
 one more 
song (Көрермендер әншінің тағы бір эн салуын өтінді).
Ресми  тілде 
«should»
  етістігі  мен  тұиық  етістік  тіркесінің 
орнына қалау райдын осы шақ формасы келеді.
143

Ираш Аманңызы Баішұратова
Parliament move that social benefits be 
introduced
 for pen­
sioners  (Парламент  зейнеткерлерге  әлеуметтік  жеңілдік 
енгізуге қарар қабылдады).
The  pensioners  insist  that  the  Government 
introduce
  free 
rides on public transportation (Зейнеткерлер парламенттен 
қоғамдық көлікте ақысыз жүруді енгізуін талап етті).
•«  Wish»
 етістігінен кейін осы шақ не жедел откен шақ форма- 
сындағы қалау рай келеді. Егер толықтауыш функциясындағы ба- 
ғыныңқы  сабақтас сөйлемдегі  іс-әрекет сөйлеп тұрған уақытпен 
сэйкес  болса,  (дәлірек  айтқанда  тілекті  білдірген  уақыт)  өткен 
шақ қалау рай формасында келеді.
We 
wish
 it were summer now (Қазір жаз болса ғой).
I wish I 
passed
 my exams (Мен емтихандарды тапсырсам
той); 
И 
чЦ
Толықтауыш  функциясындагы  бағыныңқылы  сойлемдегі  іс- 
эрекет сойлеп тұрған уақыттан бұрын  болса,  бұрынғы жедел от­
кен калау рай формасы келеді.
I wish I 
had learnt
 English then (Менің сол кезде агылшын 
тілін үйренбегенім өкінішті). 
Й|
I  wish  I 
had  passed
  my  exams  (Менің  емтихандарды 
тапсырмағаным өкінішті).
Екінші, үшінші жақта айтылған бағыныңқы сабақтас сойлем 
осы  шаққа  не  келер  шакка  қатысты  болса, 
«would»
  етістігімен 
қалау райдың аналитикалық формасы жұмсалады.
I wish you 
would explain
 the terms o f the contract (Мен сіз- 
дің келісімнің шарттарын түсіндіргеніңізді қалаймын).
I wish our team 
would win
 the game (Мен біздің команда- 
мыздын жеңгенін қалаймын).
• 
«Could»
  етістігімен  келетін  қалау  райдың  осы  шақ,  жедел 
откен шақ аналитикалық формасы барлық жакта қолданылады.
I wish you 
could give up
 smoking (Мен оның темекіні тас- 
тағанын  қалаймын)  (Оның  темекіні  тастай  алмайтыны 
өкінішті).
I  wish  she 
could join
  us  (Ол  бізбен  бірге  бара  алса  гой) 
(Оның бізбен бірге бара алмайтыны қандай өкінішті).
I wish he 
couldfind
 a job (Ол жұмыс таба алса гой) (Оның 
жұмыс тапканын  калаймын).
144

Агылшын тілініц практикальщ грамматикасы
Мұңдай  конструкцияларда  шақтардың  қиылысу  ережесі
сакталмайды.
•  Қалау  рай  аныктауыш  бағыныңқылы  сабақтас  сөйлемде 
келеді.
«That»
  жалғаульгғы  арқылы  байланысатьш  анықтауыш  бағы- 
ныңқылы  сөйлемде\ қалау  райдың  қандай  формада  келуі  өздері 
анықтайтын зат есімнің лексикалық мағынасына байланысты.
Ағылшьш  тілінде  бұйрықты,  ұсынысты,  шешімді  білдіретін 
зат есімнен кейін қалау райдың 
«should»
 етістігі мен негізгі тұйык 
етістік  формасы  келеді.  Мұндай  зат  есімдерге 
«suggestion,  pro­
posal,  demand,  order,  request,  requirement,  recommendation,  under­
standing,  decision,  agreement,  wish,  desire,  ambition»
  т.б.  сөздері
жатады.
We remember his request that we 
should
 be also clear what 
types of students we are talking about (Біздің оның қандай 
студенттер  жайлы  сөз  қозғап  отырғанымызды  анықтап 
апайық деген өтініші есімізде).
The  overwhelming  majority  supported  the  proposal  that 
workers 
should  have
  a  month  paid  vacations  (Халыктың 
көпшілігі  жұмысшыларға бір  айлық толенетін демалыс
берілуін қолдайды).
Осы шақ қалау рай формасы ресми стильде келеді.
The proposal that justice 
should
 be prevailed met with unan­
imous  support  («Шындық  жеңуі  керек»  деген  ұсыныс
үлкен колдау тапты).
• Қалау райдың шартгы бағыныңқылы сабақгас сөйлемде келуі.
Шартты бағыныңқылы құрмалас сабақтас сөйлем екі бөліктен 
ягни 
«if»
  жалғаулығымен  байланысатын  шартты  бағыныңқылы 
сөйлем  жэне  басыңқы  сөйлемнен  тұрады.  Өткен  шақ,  бұрынғы 
жедел откен шак қалау рай формалары іске аспайтын шартты біл- 
діру  үшін  бағынынкылы  сабақтас  сөйлемде,  ал 
«should/would» 
етістігі  мен  осы  шак  не  жедел  өткен  шактың  формасындағы 
негізгі  етістік  (infinitive)  басыңқы  сөйлемде  іс-эрекеттін  мүмкін
болар нэтижесін білдіру үшін қолданылады.
Іске  аспайтын  шартты  білдіретін  (шартты)  бағыныңқы
сөйлемнің үш түрі бар:
1-түрі. Орындалуы екіталай шартты бағыныңкылы сөйлем.
145

Ираш Аманқызы 
Баймүратова
«if»
  жалғаулығымен  келетін  бағыныңқы  сөйлемнің  етістігі 
өткен шақ қалау рай формасында келеді. Басыңқы сөйлемде қалау 
рай 
«should  (would)»
  етістігі  мен  негізгі  етістіктің  (белгісіздік) 
осы шақ формасында (Simple Infinitive) келеді. Қалау рай мұндай 
сөйлемдерде  осы  шаққа  не  келер  шақка  катысты  айтушының 
болжалын, ойын білдіреді.
If I  knew  his  address  I  should  visit  him  (Егер  мен  оның 
мекенжайын білсем, оған барар едім).
If you worked at English hard, you would speak it well by the 
end of the year (Егер сіз ағылшыннан  көп еңбек етсеңіз, 
жылдың аяғына дейін жақсы сөйлеп кетер едіңіз).
2-түрі. Іске асуы мүмкін емес шартты бағыныңқылы сабақтас 
сөйлем. 
f
«if»
  жалғаулығынан  басталатын  бағыныңқылы  сөйлемнің 
бастауышы бұрынғы жедел өткен шақ формасындағы калау райда 
болады.  Басыңқы  сөйлемнің  баяндауышы  қалау  райдың  анали- 
тикалық формасында 
«(should)  would»
  етістігі мен негізгі етістік 
жедел  өткен  осы  ішқгың  тұйық  (инфинитив)  түрінде  келеді. 
Мұндай  шартты  бағыныңқылы  сөйлемдегі  іс-эрекеттің  шарты 
іске аспайды, өйткені ол өткен шаққа қатысты.
If I had known his address I 
should have  visited
 him (Егер 
мен оның мекен-жайын білгенде, оған баратын едім).
If you had worked at English hard, you 
would have spoken
 it 
well by the end of the year (Егер сіз ағылшыннан көп еңбек 
еткенде, жылдың аягына дейін жақсы сөйлейтін едіңіз).
3-түрі. Аралас шартты бағыныңқылы сөйлем.
Мұндай шартты бағыныңқылы сөйлемнің екі түрі бар:
•  іс-әрекеттің  шарты  өткен  шаққа  қатысты,  ал  оның салдары 
осы шаққа не келер шаққа қатысты болады.
If  you  had  attended  the  doctor  yesterday,  you 
would
  be 
better  now  (Кеше  дәрігерге  барғанда,  қазір  жақсарып
қалар едің). 
;  |   .  s
•  іс-әрекеттің  шарты  белгілі  бір  уақытқа  қатысты  емес  жэне 
оның салдары өткен шаққа қатысты болады.
If he were careful he 
wouldn't have had
 such an accident (Егер 
ол абайлап жүргенде, мұндай оқиғаға тап болмайтын еді).
146

Агылшын тілгнің практикалық грамматикасы
Іске асатын  шартты бағыныңқылы  сөйлемнің ашық рай фор­
масы арқылы беріледі.
If I 
don't  work
 hard  at  English,  I 
fail
 my  exam  (Егер  мен 
ағылшыннан  көп  еңбек  етпесем,  емтиханды  тапсыра 
алмас (кұлап қалар) едім).
If you 
do  all
  your  best,  you 7/ 
achieve
  success  (Егер  бар 
күш-жігерінді салсаң табысқа қол жеткізесің).
Агылшын  тілінде  шартты  багыныңқылы  сойлем  қалау 
рай  формасында,  басыңкы  сөйлем  ашық  рай  не  бұйрық  рай 
формасында келетін жагдайлар да кездеседі.
If you follow your mother’s advice, 
she ‘II
 be glad (Анаңның 
айтқанын істесең ол риза болар еді).
If he 
should
 call  for  me  ask  him  to  come  (Егер  ол  маган 
телефон соқса, келсін де).
• 
«Were-to-инфинитив»
  конструкциясы  қалау  райдың  откен 
шақ  формасында  келсе  айтушының  болжамының  өте  күмэнді
екенін оілдіреді.
If he married this year,  everybody would surprise (Егер ол
биыл үйленсе, бэрі таң қалар еді).
If he 
were  to  marry
  this  year,  everybody  would  surprise 
(Егер ол биыл үйлене қалса, бэрі таң қалар еді).
Осы келтірілген екі сөйлемнің де магынасы бірдей, бірақ екін- 
ші сөйлемде айтушы  өзінің бұл  іс-әрекеттің іске асуына сенбей-
тіндігін біпдіріп тұр.
• 
«Were,  had,  should»
  комекші  етістіктерімен  келетін шартты
багыныңқылы сойлем басыңқы сойлеммен жалгаулықсыз байла-
нысады. Мұндай жагдайда сөйлем мүшелерінің орны ауысады.
Were
 he to know his friend’s new address, he 
would visit
 him
(Ол  өзінің  досының  жаңа  мекенжайын  білсе  гой,  оган
барар еді).
Should
 you follow your mother’s advice, you would’t make 
such a mistake (Анаңның айтқанын тыңдасаң гой, мұндай
қате жібермес едің).
Had Asan.
 joined us he 
would have had
 a good time, too (Асан 
да бізбен барганда, ол да уақытгы қызыкты өткізетін еді). 
Мүндай  конструкция  ауызекі  тілге  Караганда  жазба  тілде
көбірек қолданылады.
147

Ираш Аманқызы Баймұратова
Геке  аспайтын  шартты  бағыныңқылы  сөйлем  мынадай  тәсіл- 
дермен беріледі.
But fo r
 the heavy traffic we 
should get
 to the airport in time 
(Жол  қарбалас  болмағанда,  біз  әуежайға  уақытында 
жететін едік). 
^ 
Ш
But fo r
 his illness he 
would have
 passed all his exams (Сыр- 
қаттанбағанда ол барлык емтиханды тапсыратын еді).
If it  were  not fo r
  the  dry  climate  everything 
would  have 
grown  (Aya  райы  құрғакшылык  болмағанда,  бұл  жерде 
бэрі өсетін еді). 
*:
If it were not fo r
 the accident he 
would’t have
 injured (Жол 
оқиғасы болмағанда, ол жарақаттанбаған болар еді).
• 
Қалау  рай  пысықтауыш  бағыныңқылы  кұрмалас  сабакгас 
сойлемде  келеді.  Шартты  бағыныңқылы  құрмалас  сабақтас  сөй- 
лемдерде  іске  аспайтын  іс-әрекетті  білдірумен  катар,  калау  рай 
формалары  максат,  салыстырмалы  жэне  қарсылықты  бағының- 
қылы құрмалас сабақтас сойлемдерде де кездеседі.
Мақсат бағыныңқылы  сойлем  басыңкы  сөйлеммен 
«so,  that» 
(кейде  эдеби  тілге  тэн 
«that,  in  order,  that»
  және  ауыз-екі  тілде 
«so»
  жалғаулықтары)  жалғаулықтары  аркылы  байланысады. 
Мұндай  бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауыш  қызметін 
«might 
(could)»
  модаль  етістіктері  мен  негізгі  етістіктің  тұйык  түрінің 
тіркесі атқарады.
The  teacher  explained  the  students  the  rules  so  that  they 
could  do
  the  task  at  home  (Оқытушы  студенттерге  үй 
тапсырмасын  үйде  (өз  беттерінше)  орындай  алатындай 
етіп түсіндірді). 
'  . ’ 
ща- i'*j. ъ
 и-
The lecturer spoke slowly so that the audience 
could under­
stand
 him  (Лектор  тыңдаушылар  оны  түсіне  алатындай 
етіп жай сөйледі).
Қалау райдың аналитикалық формасы 
(«should+инфинитив»), 
әсіресе  болымсыз  сойлемде  максат  бағьшыңқылы  кұрмалас  са- 
бақтас сойлемде келеді.
She entered the room quietly  so  that they 
shouldn’t  be
 dis-
жайлап кірді).
баскаларға  кедергі  жасамау  үшін
Әдеби тілде мақсат бағыныңқылы сойлем басыңқы сөйлеммен
148

Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
«lest»
 жалғауы арқылы байланысады. Мұндай жағдайда 
«lest»
 жал- 
ғаулығы  болымсыз  мағынаны  білдіретіндіктен, 
«should+инфи- 
нитив»
 формасы болымды сөйлемде келеді.
He put on his warm clothes lest he 
should get
 a cold (Суық 
тиіп қалмас үшін, ол жылы киінді).
Қалау рай  келетін  сөйлемдерде  шақтардың қиылысу  ережесі
еске алынбайды.
Агылшын тіліндегі (қазақ тілінде жоқ) салыстырмалы басың-
кы сөйлемді қимыл-сын бағыныңқылы сөйлем деп түсінуге бола­
ды. «Қалай» деген сұраққа жауап беретін мұндай бағыныңқы сөй- 
лем басыңқы сөйлеммен 
«as if, as though»
 жалғаулықтары арқылы 
байланысады.  Өткен  шақ  қалау  рай  бағыныңқы  сөйлемдегі  іс- 
эрекет басыңқы сөйлемдегі іс-эрекетпен мезгілі бірдей екендігін
көрсету үшін қолданылады.
She  looked  at me  in  surprise  as  if she 
didn’t recognize
  me 
(Ол мені танымайтындай маған таңырқап қарады).
He  listened  to  the  lecture  attentively  as  if  he 
should 
remember
  even  word  (Әрбір  сөзді  есіне  сақтағысы 
келгендей, ол лекцияны ыждаһатпен тыңдады).
Бұрынғы жедел өткен шақтағы қалау рай  формасы бағының- 
кылы  сөйлемдегі  іс-эрекет  басыңқы  сөйлемдегі  іс-әрекеттен  бұ-
рын болғанын білдіру үшін колданылады.
They talked much as if they 
had known
 each other long before 
(Бір-бірін баяғыдан білетіндей олар коп әңгімелесті).
His  hands  trembled  as  if  he 
was  afraid  o f
  something 
(Бірдеңеден қорықкандай, оның қолдары дірілдеп кетті). 
Қалау  рай  формасы  бар  мұндай  сөйлемдерде  де  шактардың
киылысу ережесі сақталмайды.
I 
Басыңқьі  сөйлеммен 
«even  if,  even  though»
  жалғаулықтары 
арқылы  байланысатын  қарсылықты  бағыныңқылы  сөйлемнің 
шартты  бағыныңқылы  сабақгас  сөйлеммен  ұқсас  жақтары  көп. 
Қарсылықгы бағыныңкылы кұрмалас сабақтас сойлем де іске ас- 
пайтын шартты бағыныңқылы кұрмалас сабақтас сөйлеммен бір- 
дей үлгіде жасалады:  қалау райдың өткен,  бұрынғы жедел өткен 
шақ формасы бағынынкы сөйлемде, ал басыңқы сөйлемде анали- 
тикалық формасы 
«should (would)»
 етістігі мен негізгі етістік осы
щ
шақ немесе жедел өткен осы шақ формасында келеді.
149

Ираш Аманцызы БаІшұратова
Even  if  he  tried  hard,  he 
wouldn't  remember
  the  storv
w
(Қанша тырысканмен, ол әңгімені есіне түсіре алмады). 
Even if he had had hard times,  he 
wouldn'
r 
have kept
 from 
writing  (Қанша  қиын  уакытгарды  бастан  кешіргенмен, 
ол жазуды тоқтата алмап еді).
Басынкы  сөйлеммен 
«though,  although,  whenever,  wherever,  no 
matter  how»
  т.б.  жалғаулыктарымен  байланысатын  қарсылықты 
бағыныңкылы  кұрмалас  сабақтас  сөйлемнін  екі  бөлігінде  де 
(басыңқы, бағыныңқы сөйлемде) ашық рай келеді.
Though it 
will be
 difficult to find right decision we 
shall try 
(Дұрыс  шешім қабылдау қанша қиын болғанмен, біз бар 
күшімізді салып  тырысамыз).
No matter how hard the team 
tries
 to win the game, they 
loose 
it  (Команданың  ойында  жеңуге  қанша  тырысқанына 
қарамастан, олар ұтылды).
Кейде  әдеби  тілде 
« may (might)
+
инфинитив»
  конструкциясы 
қолданылады.
No matter what others 
may sav,
 I 
will make
 my own decision
щ Ғ  
Щ Г 
4 0
(Өзге жұрт не десе де, мен өз шешімімді қабылдаймын) 
(Өзге  жұрттың  не  айтатынына  қарамастан,  мен  өз 
шешімімді қабылдаймын).
МОДАЛЬ ЕТІС ТІК ТЕР
Модаль  етістіктер  озіндік  семантикалық  жэне  грамматика- 
лык ерекшеліктері бар көмекші сөздердін аз гана тобын құрайды. 
Негізгі  модаль  етістіктерге 
«can  (could),  may  (might)  must,  need, 
ought, should,  will (would)»
 сөздері жатады.
Сонымен катар модаль етістіктердің баламасы (эквивалент!) 
болатын етістіктер 
«to be (to), to have to» мен «to be able to»
 сөз тір- 
кестері  бар.  Морфологиялық құрылымы  жағынан  бұл  етістіктер 
модаль етістіктерден  өзгеше  болганмен,  олардын  магынасы  мен 
кызметі жагынан ұксас жақтары  көп.  Модаль етістіктердің басқа 
етістіктерден  айырмашылығы  олар  етістіктер  сияқты  іс-кимыл, 
әрекетгі  білдірмей,  мүмкіндікті,  кажеттілікті  біреудін  калауын, 
болжамын,  тілегін  білдіретін  абстактілі  модальдік  магынаны 
білдіреді.
150

Агылшын тілітц практикалық грамматикасы
Сондай-ақ модаль етістіктер адамның әртүрлі  эмоциялык кө- 
ніл-күйін,  яғни  күмэндану, таңдану,  карсылыкты т.б.  мағыналар- 
ды білдіреді. Сөйлемдегі аткаратын кызметіне қарай модаль етіс- 
тіктер көмекші сөздер болып табылады. Олардың іс-әрекетті емес, 
модальдік  мағынаны  білдіруіне  байланысты  модаль  етістіктер 
ешуақытта жеке тұрып, сойлем  мүшесі бола алмайды.  Олар бар- 
лык уақытта негізгі  етістіктің тұйық формасымен тіркесіп келіп, 
күрделі модальді баяндауыштың бөлігін кұрайды.
She 
can
 speak English well (Ол ағылшынша жақсы сөйлей
алады).
You 
must
  work  hard  to  speak  English  well  (Ағылшын 
тілінде  жақсы  сойлеу  үшін  сіздің  коп  жұмыс  істеуіңіз 
керек).
Тұйық етістік тіркесіп келген модаль етістік эртүрлі формада 
тұруы мүмкін.  Модаль етістіктер негізгі шақ формалары мен рай
грамматикалық категориясын білдіреді.
Ашық  райда  модаль  етістіктердің  екі  шақ  (осы  шақ,  өткен
шак) формасы бар: 
can
 - 
could,  may
 - 
might,  will - would.
Қалау  рай  формасы 
could,  might,  would
  етістіктері  аркылы
беріледі.
Кейбір 
«must,  should,  ought»
  сияқты  модаль  етістіктердің  бір
ғана өзгермейтін формасы бар.
Модаль етістіктер толыкқанды етістіктер болып есептелмейді,
өйткені олардың етістікке тэн томендегідей грамматикалык фор­
малары жок:
1)  модаль  етістіктерге  белгісіздік  осы  шақ  формасында  3-ші 
жақ жекешеде 
«-s»
 жұрнағы жалғанбайды, яғни модаль етістіктер
жаққа жіктелмейді.
2)  барлык  модаль  етістіктердін  тиянақсыз  (заттанған)  түрі
және аналитикалық формалары жоқ.
3)  модаль  етістіктерден  кейін  келетін  негізгі  етістік 
«to»
шылауынсыз  келеді. 
(«ought,  need»)
  модаль  етістіктерінен  кейін
келетін негізгі етістік 
«to»
 шылауымен келеді).
Модаль  етістіктердін  копшілігінің  бірнеше  мағынасы  бар. 
Олардың кейбір мағыналары сөйлемнің барлық түрінде кездеседі. 
Ал кейбір  мағьгаалары сөйлемнің коммуннкативтік типіне карай 
(хабарлы  (болымды),  болымсыз,  сұраулы  сөйлемдерде)  өзгеріп
151

Ираш Аманқызы Баймұратова
отырады. Модаль етістіктердің эртүрлі мағынасы тұйык етістіктің 
эртүрлі  формасымен  сэйкес  келеді.  Егер  модаль  етістіктердің 
біреуден  көп  формасы  болғанмен, 
(«can-could,  may-might,  will- 
would,  to have,  to be»)
 олардың барлық формалары бірдей эртүрлі 
мағынаны білдіре бермейді. 
'
«Сап»

жүктеу/скачать 17,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: