Оқулық қазақ тілді аудиторияға ағылшын тілін өз бе тінше үйренуге, тілдік курстарға жэне жоғары оқу орындары

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Do you remember 
him  dancing
 at the party?  (Сіздің  оның 
кеште билегені есіңізде ме?)
Have  you  ever  heard  of  a  young  man 
o f missing  such 
a  chance?
  (Сіз  бұрын-соңды  жас  жігіттің  осындай 
мүмкіндіктен айырылып қалғанын естідіңіз бе?) 
Предикативті  герундий  конструкциясы  герундий  атқаратын 
,  сөйлемнің барлық мүшелерінің қызметін атқара алады.
Күрделі  герундийлі  конструкция 
«it»
  есімдігінен  басталатын
сөйлемде бастауыш қызметін атқарады.
It was important 
his accepting our suggestion
 (Оның біздің 
ұсынысымызды қабылдағаиы маңызды еді).
It  is  fair 
your telling
 your parents  the truth  (Өзіңіздің  ата- 
анаңызға шындыкты айтқаныңыз эділдік).
Герундий мен етістіктен жасалған 
туынды зат есімді салыстыру
Герундий  етістіктен  шыққан  туынды  зат  есімиен  шыққан. 
Қазір  бұл  екі  форма  ағылшын  тілінде  қатар  қолданылып  келеді 
жэне  оларды  бір-бірінен  ажырата  білу  керек.  Герундий  мен 
«-ing»
  жұрнагына  бітетін  етістіктен  шыққан туынды  зат  есімнің
арасындағы басты айырмашылық төмендегідей:
1)  герундий  іс-әрекетті  даму,  жүру  үстіндегі  прогреете
білдіреді және іс істеуші мен күрделі баяндауыштың бір құрамдас 
бөлігі ретінде іс-эрекет иесімен байланысады. Етістіктен шыққан 
туынды зат есім кез келген зат есім сияқты іс-эрекеттен гөрі затты 
білдіреді. Сондықган да ол іс-әрекеттің иесімен байланыспайды.
2) герундий  мен етістіктен  шықкан туьгады зат есімнін грам-
матикалык жагынан айырмашылыктары бар:
а) туынды зат есім артикльмен келеді, ал герундий ешуақытта
артикльмен келмейді.
He  was  sick  and  tired  from 
the  travelling
  (Ол  саяхат 
жасаудан эбден мезі болды).
A feeling o f loneliness shocked him (Жалгыздықты сезіну
оны қатгы шошытты).
3)  туынды  зат  есімнің  жекеше  де,  көпше  де  түрлері  бар,  ал
герундийде баска да заттанган етістіктер сиякты түр категориясы
жоқ.
195

Ираш Аианқызы Баймүратова
She was always busy with sendings and receivings o f mails. 
(Оның ылғи да поштаны  жіберу  мен  қабылдаудан  колы 
тимеді). 
Щ
His  earnings
  were  enough  to  keep  his  family.  (Оның 
жалақысы отбасын асырауға жеткілікті болды).
б)  Сабактас  етістіктен  жасалған  герундийден  кейін  тура
толықтауыш тұрады.
The child refused 
taking up any tablettes
 (Бала дәрі ішуден 
бас тартты). 
: 
)\т
Туынды  зат  есімнен  кейін 
«of»
  шылауымен  тіркесетін  зат 
есімнен жасалған аныктауыш келеді.
The  consulting
  with  a  doctor  helps  him  to  avoid  the  dan­
ger  (Дәрігермен  акылдасу  оған  қауіпті  болдырмауға 
көмектесті).
в) Герунднйді кез келген етістік сиякты үстеу анықтап тұрады. 
She was afraid o f 
going alone
 in a dark street (Ол  қараңгы 
көшеде жалғыз жүруден корықты).
г)  Туынды  зат  есімді  кез  келген  зат  есім  сиякты  сын  есім 
анықтап тұрады.
All depends on 
a good beginning
 (Бәрі де дұрыс басталуына 
байланысты).

ЕСІМШЕ МЕН КӨСЕМШЕ
ЕСІМ Ш Е МЕН КӨСЕМ Ш Е ЖӘНЕ
ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
Ағылшын тілінде етістіктің екі тиянақсыз формасы бар: есім- 
ше (Partciple I) жэне көсемше (Partciple II). Есімше (Partciple I) ка- 
тыстык  шақ  пен  етіс  категориясын  білдіреді.  Көсемше  (Partciple
П) өзгермейді.
Тиянаксыз етістіктің көсемше мен есімше формалары.
Шақ түрі
Есімше
Көсемше
Ырык етіс
Ырыксыз етіс
Осы шак
writing
being writing
written
Жедел өткен шак
having written
having been
Әдетге екі іс-әрекетгің алдыщысы есімшенщ жедел өткен  шақ 
формасы арқьшы беріледі. Ал сезімді білдіретін 
«see, feel, hear, come, 
arriving, enter, turn»
 т.б. сияқты етістіктер (алдыңғы болған іс-эрекет 
екендігіне қарамастан) жедел өткен шақ формасында келмейді.
Having finished
 his work, he went home (Жұмысын бітіріп,
ол үйіне қайтты).
Entering the room
 he understood that the discussion had al­
ready begun (Бөлмеге кіргенде, ол талқылаудың басталып
кеткенін түсінді).
Turning  to  the  right
  she  saw  a  new  building  of the  town 
council  (Оңға  бұрылғанда  ол  жаңадан  салынған  қала
кеңесінің ғимаратын көрді).
Есімшенің  осы  шақ,  жедел  өткен  формаларының  ьфықсыз
етіс формалары бар.
Being  on  a  trip  in  Paris  he  decided  to  go  sightseeing  (Ол
Парижде  болганда,  қаланың  көрнекі  жерлерін  көруді 
ұйғарды).
197

Ираш Аманқызы Баймұратова
Having  lost
  his  key  he  couldn’t  open  the  door  (Кілтін 
жоғалтып алғандықтан, ол есікті аша алмады).
Crossing
  the  street  he  noticed  an  advertisement  (Көшені 
қиып өтіп бара жатқанда ол жарнаманы көрді).
Having  been  written
  the  letter  was  sent  (Жазылып 
болғаннан кейін, хат жіберілді).
Көсемшенің шақ формасы жоқ. Сабактас етістіктердің көсем- 
ше формасы ырықсыз етіс магынасында болады:
Typed paper (басылған қағаз), translated article (аударылған 
мақала), reported news (хабарланған жаңалық).
«Exist,  tie,  die»
  т.б.  сияқты  ырықсыз  етіс  формасында  колда- 
нылмайтын  салг  етістіктердің  жеке-дара  жұмсалатын  көсемше
түрі болмайды.
«Gone, fallen,  drunken,  learned,  retired, faded,  vanished,  run­
away»
  т.б.  сияқты  етістіктер  қазіргі  агылшын  тілінде  сын  есім 
ретінде  жұмсалады.  Мұндай  етістіктердің  іс-эрекетті  білдіретін 
мағынасы  көмескіленіп,  құбылыстың  сапасын  анығырак  білді- 
реді: 
fallen snow
  (түскен  қар
), faded paper
 (тозған  қағаз), 
learned 
rules
 (оқылған ереже), 
vanished animals
 (жойылып кеткен аңдар), 
a retired old man
 (зейнетке шыққан карт кісі).
Етістіктің  осы  екі  формасы  да  агылшын  тілінде  етістіктің 
аналитикалық формасының көмекші  (құрылымдык) элементі ре- 
тінде кеңінен қолданылады.
Есімше (Partciple I) арқылы созылмалы шақ формалары жасалады. 
We  are 
learning
  English  (Біз  агьшшын  тілін  үйреніп 
жүрміз). 
‘V*  ;■ v ia
We  were 
learning
  English  (Біз  агылшын  тілін  үйреніп 
жүргенбіз).
We  shall be 
learning
 English  (Біз  агылшын тілін  үйреніп 
жүреміз).
We have been 
learning
 English (Біз агылшын тілін үйреніп 
келеміз).
Көсемше (Partciple II) арқылы жедел откен шақ жэне ырыксыз
етіс жасалады.
I have (had) 
translated
 the article (Мен мақаланы аударып
болдым).
They (are) were 
told
 (Оларга айтылады/айтылды).
198

Агылшын тілінің практикалық гралшатикасы
Есімше  мен  кесемшенін  мағынасы  мен 
сөйлемдегі агқарагын  қызметі
Етістіктің есімше, 
көсемше формаларының граммаггикалык та- 
биғеты  жағынан 
етістікке,  сын 
есімге, 
үстеуге  тән 
белгілері  бар. 
Ғ.сімше мен  көсемшенің 
етістікке тэн белгілері олардын магынасы 
мен  грамматикалыіс 
категориялары  аркылы 
керінеді. 
Есімше 
мен 
көсемшенін 
сын  есім  мен  үстеуге тэн 
ерекшелікгері 
олардын 
син- 
таксистік  функииясы 
аркылы  көрінеді  (беріледі).  Есімше 
мен  кө- 
семшенің 
морфологиялык кұрылымы, синтаксистік функциясы жа- 
ғынан  бір-біріне 
ұксамайтын  айьфмашылықтары  бар.  Сондыкган 
олардьщ эркайсысын 
жеке-жеке алып талдап, карастырган 
жөн.
ЕСІМ Ш Е
Есімшенің ерекшеліктеріне назар аударсак. оның грамматика- 
лык формалары жағынан герундиймен ұқсас (синонимдес) екенін 
көреміз. 
Есімше мен герундийдің арасындагы айырмашылыктар- 
ды  олардың 
мағынасы  мен  атқаратын  кызметіне  катысты  анык- 
тауға 
болады. 
Есімше сын есім сиякты адамды  не затты сипаттап 
немесе 
екінші бір іс-әрекетті үстеу сиякты аныктап, толыктырып 
тұратын 
іс-әрекетті  білдіреді.  Герундий  іс-эрекетті  жалпылама 
мағынада, 
дэлірек  айтканда,  іс-эрекеттің  атын  білдіреді.  Осы 
тұрғыда ол 
сын есім мен үстеуге Караганда зат есімге ұксас.
Есімше  де,  герундий  де  сөйлемде  аныктауыш,  пысыктауыш 
кызметін аткара алады.  Олардын арасындагы негізгі  айырмашы-
лыгы 
-  есімшенің алдында шылау келмейді.
1) 
Есімше  аныктауыш  қызметін  аткарғанда  зат  есімнін  ал­
дында не зат есімнен кейін келеді.
Өзі 
аныктайтын 
сөздін  алдында  келгенде  (жай  есімше) есім-
шемен 
пысыкгауыш не толыктауыш келмейді, өзі жеке тұрады.
It 
was  fun  for  children  to  see  a  monkey  in  the  circus 
(Балаларга циркте маймылды көргені кызык болды).
The moving people
 have to stop on the street crossing (Жүріп 
келе 
жаткан  адамдарга  көшенін  киылысында  токтауга
тура келді).
He  woke  up  by 
singing  birds
  outside  (Оны  ұйкыдан
қүстар оятты)
199

Ираш Аманқызы Баймұратова
Есімше анықтауыш  қызметін атқарғанда өзі  аныктайтын сөз- 
ден  кейін  тұрса,  эдетте  онымен  бірге  бір  немесе  бірнеше  сөздер 
тіркесіп, күрделі болып келуі мүмкін. 
*
I  notice  a  man 
standing
  in  the  comer  o f the  street  (Мен 
көшенің бұрышында тұрған адамды байқадым).
Petrov  receives  engineers 
working
  at  the  factory  in  the 
morning  (Петров  зауытта  жұмыс  істейтін  инженерлерді
қабылдайды). 
|
We  read  a  story  telling  about  ancient  history.  (Біз  көне
тарихты баяндайтын эңгіме оқимыз).
Students carrying on experiments must give a talk about the 
results o f them (Тәжірибе жұмысын жүргізетін студенттер 
оның нәтижесі жайлы баяндама жасауы керек).
Е с к е р т у .   Аныктауыш  қызметін  атқарғанда  есімше  осы  шақ 
негіз  етіс  формасында  ғана  келеді.  Есімше  аныктауыш  кызметінде 
жедел өткен шақ формасы не негіз етіс түрінде келмейді. Бұрын болған 
іс-эрекет қазақ тіліне заттанган есімшенің өткен шак формасы  аркылы 
аударьшады.  Күрделі  есімше  анықтауыш  кызметін  аткарғанда  өзі 
анықтайтын  сөзден  кейін тұрып аныктауыш  бағыныңқылы  сөйлеммен 
сннонимдес болады.
2) Есімше сойлемде пысықтауыштың төмендегідей түрлерінің
қызметін атқарады:
а) мезгіл пысықтауыш қызметін атқарады.
Ringing
  him  up  I  found  out  that  he  was  ill  (Телефон 
шалғанда, мен оның ауырып қалғанын білдім).
Having  packed
  all  his  things  he  called  a  taxi  (Барлық 
заттарын салып болғаннан кейін, ол такси шақырды).
Not  having  met
  for  a  long  time  I  hardly  recognized  my 
school  friend  (Көп  уақыт  кездеспегендіктен  мен  өзімнің 
мектептес досымды әзер таныдым).
Staying long
 in this little town she knows everybody by face 
(Бұл  қалада ұзак уақыт  болғандықтан,  ол  бэрінің  түрін 
таниды). 
'
Мезгіл  пысықтауыш  қызметін  атқарғанда  есімше 
«when, 
while»
  жалғаулықтарынан  басталатын  бағынынкы  сөйлемнің
200

I 
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
баяндауышы  білдіретін  іс-эрекетпен  бір  уақытта  болған  (мезгіл-
дес) іе-әрекетті білдіреді.
While  travelling
  in  the  Siberia  he  saw  many  new  villages 
(Сібірді аралағанда, ол көптеген жаңа ауылдарды көрді).
I  came  across  many  unknown  words 
while  translating
 the 
article  (Мақаланы  аударғанда,  мен  көптеген  таныс  емес 
сөздерге тап болдым).
Ескерту. 
«To be»
 етістігі есімшенің осы шақ формасында келгенде 
мезгіл  пысықтауыш  болмай,  себеп-салдар  пысықтауыш  мағынасын
біпдіреді.
Being  ill
  he  stayed  in  bed  (Ауырып  қалғандықтан,  ол  төсек 
тартып қалды).
Being out
 for a long time he felt himself cold (¥зақ уақыт далада
болғандыкган, ол өзінің тоңғанын сезді).
Мезгіл бағыныңкылы сөйлем (менің жас кезімде) ағылшын тілінде 
«When I was a child»
 немесе 
«In my childhood»
  конструкциясы  арқылы
беріледі.
э) себеп-салдар пысықтауыш қызметін атқарады.
Preparing  fo r  test
  seriously  he  got  an  excellent  mark 
(Сынақка  көп  дайындалғандықтан,  ол  емтиханнан  бес
алды).
Having gained great experience
 he does his job profession­
a l   (Көп  тәжірибе  жинақтағандықтан,  ол  өз  жұмысын
шебер орындайды).
Not having a  dictionary
  he  couldn’t  translate  some  words. 
(Сөздік  жоқ  болғандықтан,  ол  кейбір  сөздерді  аудара
алмады).
Working together
 many years they get friends (Kon жылдар 
бойы бірге еңбек еткендіктен, олар достасып кетті). 
Ауызекі  тілде  мезгіл,  себеп-салдар  пысықтауыш  қызметін 
аткаратын  күрделі  есімшенің  орнына  мезгіл,  пысықтауыш
бағыныңкы сөйлемдер келеді.
Travelling
 a lot in his life he was in many interesting places.
= He saw many interesting places as he travelled much (Көп 
саяхат  жасағандықтан,  ол  көптеген  қызықты  жерлерде
болды).
201

б) қимыл-сын пысықтауыш кызметін атқарады.
The writer worked at his book hard and long time 
not sparing 
himself (Жазушы  өзін  де,  уақытын  да  аямастан  кітапқа 
көп еңбек сіңірді). 
«5
The  audience  listened to  the  lecturer 
paying attention
  to  the 
main points of his speech (Тыңцаушылар лектордың сөзінің 
маңызды жақгарына баса назар аудара отырып тыңдады).
He was sitting in his locked room 
not knowing
 how to come 
out  o f  difficulties  (Ол  өзінің  жабық  бөлмесінде  қиын 
жағдайдан қалай шығудың жолын білмей отырды).
в)  салыстырмалы  пысықтауыш  қызметін  атқарады.  Есімше 
салыстырмалы  пысықтауыш  қызметін  атқарғанда 
«as  if,  as 
though»
 жалғаулықтарынан кейін келеді:
He  suddenly paused 
as  i f  thinking
 about  something  serious 
(Ол  кенеттен  бірдеңе  жайлы  қатты  ойланып  кеткендей 
кідіріп калды). 
sy
She  looked  at  me 
as  i f  disappointing
  my  idea  (Ол  маған 
менің ақылымды құптамайтындай қарады).
I  felt  myself 
as  i f  falling
  from  my  feet  (Мен  құлап  бара 
жатқандай сезіндім).
He  succeeded  at  the  exam 
as  though  missing
  many  class­
es  (Көп  сабақтан  қалғанмен,  ол  емтиханды  жақсы 
тапсырды (емтиханда жетістікке жетті).
They  were  glad to  meet after a  long time  as though 
not ex­
pecting
 such a chance (Мұндай мүмкіндікті күтпегенмен, 
олар коп уақыт өткеннен кейін бір-бірімен кездескеніне 
қуанды).
г)  қазіргі  ағылшын  тілінде  есімше  баяндауыш  қызметінде 
сирек қолданылады.
The  rate  of this  firm  is 
loosing
  (Бұл  фирманың  деңгейі 
түсіп барады).
д) 
«to  соте»
  етістігінен  кейін  келетін  қозғалысты  білдіретін 
«run,  jump»
  т.б.  етістіктерде  күрделі  баяндауыштың  құрамдас 
бөлігі ретінде жұмсалады.
The children came 
sleeping
 (Балалар ұйықтап кетті).
In  his  old  age  he  came 
retiring
  (Жасы  ұлғайғанда  ол 
зейнетке шықты).
Ираш Аманқызы Баимұрато ва

Агыдшын тілінің практикалық грамматикасы
е)  Есімше  көптеген  тұрақты  сөз  тіркестерінде  қыстырма  сөз
функциясында  келеді:
Generally  speaking
  I  support  his  suggestion  (Жалпы 
айтқанда, мен оның ұсынысын қолдаймын).
Frankly speaking
 it is no use wasting your time such a stupid 
thing  (Ашығын  айтсак,  сіздің  мұндай  түкке  тұрмайтын 
нәрсеге уақытыңызды жоғалтуыңыздың еш пайдасы жоқ).
КӨСЕМ Ш Е
Басқа  заттанғай  етістіктердің  формаларынан  көсемшенің 
айырмашылығы  -   ол  шаққа  түрленбейді,  яғни  оның  тек  қана 
бір  формасы  бар.  Көсемше  іс-әрекеттен  гөрі  оның  нәтижесін 
білдіреді.  Көсемшенің шақ формасы жоқ, бірақ ағылшын тілінде 
етістіктің  лексикалык  мағынасына  жэне  контекске  байланысты 
бұрын  болған  не  сөйлемнің  баяндауышы  білдіретін  іс-эрекетпен
қатар болған әрекетті білдіреді.
I  couldn’t  do  the  task 
given
  yesterday  (Кеше  берілген
тапсырманы мен орындай алмадым).
All  the  questions 
included
 on  the  agenda  were  considered 
(Күн тэртібіне қойылған мэселелердің бэрі қамтылды).
I  was  glad  to  receive  an  invitation 
sent
  by  friend  (Мен
шакыруды алғаныма қуандым)
түрі
береді:
connected
 sides  (байланысқан  жақгары), 
discussed
 prob­
lem  (талқыланған  мәселе), 
well-known
  writers  (атақты
жазушы).
Әдетге  салт  етістіктердің  көсемше  түрі  сөйлемде  өз  алдына 
жеке  мүше  бола  алмайды.  Бірак 
«arrived,  collapsed,  come,  de­
parted, faded, fallen,  gathered,  gone,  grouped,  risen,  retired,  seated, 
vanished,  withered»
  сияқты  бірқатар етістіктер осы  ережеден тыс
мүшесі  ретінде  жұмсалады
олардын  жеке  тұрып 
тілінде снрек кездеседі.
Gathered
  at  the  entrance  people  were  waiting  for  open
||
жнналған  жұрт
ашылуын күтіп тұр
203

Ираш Аманқызы Баймұратова
We  must  follow  the  law 
adopted
  by  our  Parliament 
(Парламент қабылдаған заңды сактауымыз керек).
Мұндай  анықтауыш  қызметін  атқаратын  көсемшелер  сын 
есім  болып  қалыптасып  кеткен  не  сын  есім  болып  қалыптасып 
келе жатқан етістіктер:
a retired
 officer (зейнетке шыққан офицер), 
a fallen
 snow 
(жауған  кар), 
polluted
  air  (ластанған  aya), 
lost property 
(жоғалған зат). 
Щ
Көсемшенің синтаксистік қызметі
Көсемше төмендегідей сөйлем мүшелерінің қызметін атқарады:
1) анықгауыш қызметінде
Көсемше  аныктауыш  қызметін  атқарғанда жай  жэне  күрделі 
түрінде  келуі  мумкін.  Көсемшенің  жалаң  түрі  өзі  аныктайтын 
сөздің алдында келеді, ал күрделі косемше өзі анықтайтын сөзден 
кейін тұрады.
You  can  make  up  sentences  with 
given
  words  (Сіздер 
берілген сөздермен сойлем құрастыра аласыздар).
We know some bacteria only by deseases 
produced
 by them 
(Біз  кейбір  бактерияларды  тек  қана  олар  туғызатын 
аурулар арқьілы білеміз).
I  have  never met before the flower 
seen
  in the  forest  (Мен 
орманда  көрген  сол  гүлді  бұрын  ешқашан  кездестірген 
емеспін).
We were impressed by the performance 
staged
 at the theatre 
(Біз театрда қойылған көріністен қатты эсер алдық).
Өзі анықтайтын сөзден кейін тұратын косемшелі конструкция- 
сы анықгауыш бағыныңкылы сөйлемге (агылшын тілінде сабактас 
құрмалас сөйлемнің анықгауыш багыныңқы сойлем түрі бар, казақ 
тілінде  жоқ)  қарағанда  агылшын  тілінің  тілдік  нормасына  сай
келеді. 
л
«The  man  who  is  waiting  for you  . . . »  (сізді  күтіп  тұрған 
кісі  ...)  немесе  «The  lecture  that  was  listened  to  ...» 
(тындалган лекц и я...)
2) пысықтауыш қызметінде
Косемше  пысықтауыш  қызметін  атқарғанда 
«when,  while,  if, 
as  if,  as  though,  though»
  т.б.  жалғаулықтармен  келеді.  Косемше
204

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
жалғаулыксыз келгенде,  пысықтауыш немесе аныктауыш қызме- 
тін атқарады.
Watered
  much  plants  grow  higher  (Көп  суарылған 
өсімдіктер ұзын болып өседі).
Informed
  in  time  he  was  aware  of the  conference  (Уақы- 
тында  хабарланғаннан  кейін  ол  конференцияның 
бсЬіатынынан хабардар болды).
Көсемше сойлемде пысықтауыштың төмендегідей түрлерінің
қызметін атқарады:
а) мезгіл пысықтауыш
When  asked
  he  told  the  story  (Сұрағанда,  ол  эңгімені
айтып берді).
When shifted
 from his post he had to search for another job. 
(Орнынан  (жұмысынан)  кеткесін,  оған  баска  жұмыс
іздеуге тура келді).
э) шартты мағыналы пысықгауыш
The  kidnapper, 
i f  caught
  must  be  punished  and  sent  to 
the  prison  (Егер  кісі  ұрлаушы  ұсталса,  ол  жазапанып,
түрмеде отырады).
She tried not to interfere the neibours unless 
asked to
  (Өздері 
сұрамаса, ол көршілерінің мазасын алмауға тырысты).
б) қимыл-сын немесе салыстырмалы пысықгауыш
Children  sat  in  their  places 
as  told
  (Балалар  айтылған 
жерге отырды).
You  must  do  the  task 
as  required
  (Сіздер  тапсырманы 
талап етілгендей орындауларыңыз керек).
He closed his face by his hands 
as if frightened
 by light (Ол
жарықтан қорқатындай бетін қолымен жауып алды).
в) қарсылыкты мағыналы пысықгауыш
Though  stressed
  by  unexpected  news  he  kept  himself 
tolerant  (Күтпеген  жаңалык оны  қатты  таңдандырса да, 
ол өзін сабырлы ұстады).
The experiment, 
though worked
 much at it didn  t give posi­
tive  results  (Қанша  коп  еңбек  еткенмен,  тэжірибе  оң
нәтиже бермеді).
Көсемше пысыктауыш функциясында көбінесе  эдеби немесе
ресми стильде кездеседі.
205

Ираш Аманқызы Баймұратова
Е с к е р т у .   Анықтауыш немесе пысықтауыштың қызметін атқар- 
ғанда,  есімше,  көсемше  формалары  бір-бірінің  орнына  ауысып  колда- 
ныла береді. 
■
  ;
He  received  a  telegram  asking  him  to  participate  in  the  confer­
ence  (Ол  өзінің  конференцияға  қатысуын  сұраған  жеделхат 
алды). 
Asked
 if he  would participate  in the  conference.  He  ana­
lyzed 
the  discussed problems.
  He  analyzed 
discussing problems 
(Ол талқылайтын мәселеге талдау жасады).
г) баяндауыш 
■
He seemed 
hurted
 (Ол ренжіген сияқты).
The flowers look 
faded
 (Гүлдер солған сияқты көрінді).
The result is 
announced
 (Нәтиже хабарланды).
Етістіктің күрделі есімше, көсемше түрлері
Есімше де, көсемше де абсолютті есімше, көсемше конструк- 
циялары  (өзінің бастауышы  бар) сияқты сөйлемде бастауыш, то- 
лықтауыш қызметінде кеңінен колданылады.
Күрделі толықтауыш
(Есімшелі толықтауыш)
Есімше  сөйлемде  күрделі  толықтауыштың  қүрамында  келіп, 
толықтауыш  қызметін  атқарады.  Мүндай  күрделі  толықтауыш 
атау  септігіндегі  зат  есім  не  табыс  септігіндегі  есімдікпен  жэне 
көсемше не есімшеден түрады.
а) 
Сезімді  білдіретін 
«see,  hear»
  т.б.  етістіктермен  көбінесе 
есімше келеді.
I  saw  children 
playing
  in  the  garden  (Мен  бакшада 
балалардың ойнап жатқанын көрдім).
She  felt  somebody 
touching
  her  hands  (Ол  өзінің  қолын 
біреудің үстағанын сезді).
Мүндай  конструкцияларда  түйық  етістіктер  де  (инфинитив) 
келуі мүмкін.  Мына сөйлемдерді салыстырып көрейік.
I  felt  something 
crawl
  (Мен  бірдеңенің  жорғалағанын 
сездім).
I  felt something 
crawling
 (Мен бірдеңенің жорғалап  бара 
жатқаньш сездім).
Осы екі форманың арасында аздап айырмашылық бар.  Инфи-
206

Агылшын тілінщ практикстъщ грамматикасы
нитив  аякгалган  іс-әрекетті  білдіреді.  Ал есімше аяқталган жэне
аяктаимаған  ic-эрекетп де  оілдіреді,  сондықтан тшде жиі  қолда- 
ныладь:. Көсемше де осындай конструкцияда келіп, ырықсыз етіс 
магынасында жұмсалады.
He saw the car 
crushed
 (Ол машинаның қирағанын көрді).
I  didn’t  hear  my  name 
called
  (Мен  өзімнің  атымды 
атағанын естімедім).
ә) 
«Have,  want»
 етістіктерімен  көсемше  келгенде  басқа біреу 
аткарған, екінші біреуге орындаттырылған іс-әрекетті білдіреді.
I want my coat 
washed
 (Мен пальтомды жугызғым келеді).
He  must  have  his  car 
mented
  (Ол  машинасын  жөндетуі 
керек).
She  wanted  a  new  dress 
made
  (Ол  жаңадан  көйлек 
тіктіргісі келді).
КҮРДЕЛІ БАСТАУЫШ
(Есімшелі есім)
Есімшелі күрделі бастауыш атау септігіндегі зат есім не есім- 
дік пен есімше не көсемшеден тұрады. Бұл конструкция сөйлемнің 
біртұтас  бір  мүшесін  құрайды.  Сөйлемнің баяндауышы  көру-се- 
зуді 
білдіретін 
«see,  hear, feel,  watch,  notice»
  етістіктердің  ырық-
сыз етіс формасында келеді.
A man was seen 
sleeping
 in a little boat in the sea (Теңізде,
кішкентай кайық ішінде ұйыктап жатқан адам көрінді).
The soldier was noticed 
wounded
 by enemies (Жау жаралаған
солдат байқалды) (Солдатты жау жаралағаны байкалды).
Бұл  конструкция  әдеби,  ғылыми  жазба  тілде  жэне  газет
мақалаларында қолданылады.
Абсолютті есімшелі конструкция
Бұл конструкцияның ерекшелігі—оның зат есімнің атау септігі 
немесе 
«it,  this»
  есімдіктері  арқылы  жасалған  бастауышы  бар, 
екінші  элементі  есімше  не  көсемшеден жасалады.  Мұндай  конс- 
трукциялар  пысыктауыштың  жэне  пысыктауыш  бағынынкылы 
сөйлем  кызметін  аткарады.  Абсолютті  есімшелі  конструкциялар 
ауызекі тілге Караганда әдеби, гылыми стильде көп қолданылады.
207

Ираш Аманңызы Багшұратова
Абсолютті  есімді  конструкция  пысықтауыштың  мынадай 
түрлерінің қызметін атқарады:
а) мезгіл пысықтауыш
Match  finished,  players  shaked  hands  each  others  (Матч 
аяқталғасын, ойыншылар бір-бірімен қол алысты).
э) себеп-салдар пысықтауыш
The weather being
 so nasty we delayed our trip to the moun­
tain (Ауа-райы сондай қолайсыз болғандықтан, біз тауға 
саяхаттауды кейінге қалдырдық).
The  task being
  so  difficult I  couldn’t find the  right  variants 
(Тапсырма  қиын  болғандыктан,  мен  дұрыс  жауабын 
таба алмадым).
б) шартты мағыналы пысықтауыш (пысықтауыштың бұл түрі 
сирек колданылады)
Circumstances occurring,
 we shall turn to this problem once 
again (Жағдай (мүмкіндік) туа қалса (бола қалса), біз бұл 
мәселеге тағы да ораламыз).
Existed time
 we’ll be able to afford ourselves to solve it (Уа- 
кыт болғанда біздің мұны шешуге мүмкіндігіміз болады).
б) қимыл-сын пысықтауыш
The meeting couldn’t be announced open two o f participants 
being  out  (Екі  кісінің  қатысуынсыз,  жиналысты  ашық 
деп жариялай алмады).
Абсолютті  есімшелі  конструкция  қимыл-сын  пысықтауыш 
кызметін атқарғанда 

жүктеу/скачать 17,68 Mb.