Оқулық қазақ тілді аудиторияға ағылшын тілін өз бе тінше үйренуге, тілдік курстарға жэне жоғары оқу орындары

Ираш Аманқызы Баймұратова
half -  halves 
knife -  knives 
life -  lives
[f -  vz]
leaf -  leaves 
loaf -  loaves 
thief -  thieves
shelf -  shelves 
wife -  wives 
wolf -  wolves
Е с к е р т у .   1. 
Truth -  truths, youth
hoof
 -  
hoofs (hooves),
scarfs (scarves)
 сөздерінің көпше түрінщ екі түрлі
ережесі бар);
2. 
Chief -
•oof -   roofs
түрінде түбір сөздің соңғы эрпі өзгеріске ұшырамаиды.
• агылшын тілінде кейбір зат есімдердің көпше жэне жекеше
deer, sheep
fish
түрлерінің формасы бірдей болады: 
deer-
-  fish.
Грек,  латын тілінен енген  кейбір сөздерде зат есімнің көпше 
турінің сол тілдегі жасалу жолы сақталған.
Жекеше түрі 
basis
• 
•
crisis
analysis
thesis
phenomenon
criterion
түрі
datum
formula
medium
series
Грек тілінен енген сөздер:
Көпше түрі
bases
crises
analyses
theses
phenomena
criteria
Латын тілінен енген сөздер:
Көпше түрі
data
formulas
media
series
Мұндай
жасалу
тэсілі қатар қолданылады:
antenna, antennas; formula, formulas; memorana 
Саналмайтын зат есімдер екі топқа бөлінеді.
түрде қолданылатын саналмайтын зат есімдер
16

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
а) материалдық зат есімдер: 
air,  milk, sugar,  wood;
ә)  абстрактілі  (дерексіз)  зат  есімдер: 
anger,  courage,  weather, 
information;
б) кейбір жинақтық зат есімдер: linen, furniture, machinery.
Тек қана көпше түрде қолданылатын зат есімдер:
а) екі бөліктен  (жұп  бөліктерден) тұратын заттардың аттары: 
gloves, scissors, shorts;
э) жинақтық зат есімдер: 
clothes,  incredients,  memories, savings;
б)  сын  есімнен  жасалған  кейбір  зат  есімдер: 
goods,  sweets, 
news;
б) ауру аттары: 
he suffere o f from measles in his childhood.
E с к e p 
t
 
у .  Кейбір зат есімдерде 
«-s»
 жұрнағы көптік жалғау ма- 
ғынасын  жоғалтып,  жекеше  түр  ретінде  түсініледі.  Бұл 
«-ics»
  жұрна- 
ғына бітетін ғылым аттарына тэн. Мысалы: 
physics, politics, phonetics.
Күрделі  зат  есімдердің  көпше  түрі  эртүрлі  тәсілдермен 
жасалады:
1.  Әдетте  зат  есімнің  көпше  түрі  түбір  сөзге 
«-s»
  жұрнағы 
жалғану  арқылы  жасалады:  father-in  law 
— fathers
  in  law,  passer­
by —
passers-
by.
2. Кейбір күрделі зат есімдердің көпше түрінде 
«-s»
 жұрнағы 
екінші  элементіне  жалғанады:  boy-friend  — 
Ъоу-friends;
  watch 
maker — watch 
makers.
3.  Егер  күрделі  зат  есімнің  кұрамында  атауыш  с
«-s»
  жұрнағы  түбір  сөздің  соңғы  элементіне  жалғанады:  forget- 
me-not -  forget-me-wctfs; marry-go-round -  marry-go
-rounds.
4.
 «Man, woman» сөздері күрделі зат есімнің бірінші элементі
ЗАТ ЕСІМ Н ІҢ  CEI1T1K Ж АЛГ АУ КАТЕГОРИЯСЫ
Ағылшын тілінде зат есімнің екі септік жалғауы бар: атау сеп- 
тігі жэне ілік септігі.
17

Атау септігінде жұрнақ болмайды. Ілік септігі  екі сөздің «-  s» 
жұрнағы арқылы байланысқан тіркесі.  Зат есімнен не есімдіктен 
жасалған  сөз  не  сөз  тіркесінен  тұратын  бірінші  компонентіне 
«- s» жұрнағы жалғанады, ал екінші компоненті зат есім болады.
Alma’s books, Two day’s holiday.
(<<‘s>>
 жұрнағының оқылуы 
«-(e)s»
 жұрнағының оқылу ереже- 
сімен бірдей).
Егер  ілік  септікті  тіркестің  бірінші  компоненті  зат  есімнің 
көпше  түрінде  болса,  онда  жазылғанда,  «  s»  жұрнағы  жалған- 
байды да, сөздің соңына «’» белгісі қойылады.  Students’ book.
Зат есімнің көпше түрінің басқа формаларында ілік септігіне 
ереже  бойынша  «’s»  жұрнағы  жалғана  береді.  Men’s  hat.  Mr.
Smith’s house.
Ілік септігінде тұрған зат есім бір компонент болып есептеледі
w
 а 
.4  
•
жұрнағы
law’s car.
Ілік септігі екі жағдайда қолданылады:
• меншік ұғымына байланысты бірінші элементі адам не адам 
атын не туыстық қатынасты білдіретін зат есімдерден жасалғанда:
Aidar’s pen. The girl’s bag. Father’s suit.
Сондай-ақ бірінші элементі ел, қала аттары жэне «sun, moon, 
ship,  boat»  сөздерінен  жасалғанда да  «-‘s»  жұрнағы  жалғанады.
The city’s streets, the sun’s light, the ship’s direction;
•  егер ілік септігіндегі зат есімнің бірінші компоненті екінші
сөзбен  «and»  жалғауы  арқылы  байланысса,  ілік  септігінің  «‘s» 
жұрнағы екінші сөзге жалғанады. Ann and Kate’s room.
тұрған сөз  көпше түрде
жалғауы  жалғанады.  Ann
and Kate’s rooms.
Жансыз затты бідціретін зат есімдер ілік септігіндегі сөздердің 
нші  компоненті  ретінде  қолданылады.  Мұндай  зат есімдерге
мынадаи сөздер жатады:
а)  тұрғын  үй  ғимараты  не  қоршаған  ортаны  білдіретін  зат
есімдер: University’s head building, the park’s garden, the sea’s shore;
ә)  қоғамдық  ұйымдар  мен  мекемелер:  the  research  center’s 
laboratory, company’s project, the nation’s future, foreign languages’
Chair;
18

Агылшын тілтің практикалық грамматикасы
б)  әлеуметтік,  саяси  жэне  экономикалық  құбылыстар:  bank s 
Insurancy,  market  economy’s  achievement,  Kazakhstan’s  Indepen­
dence;
в)  онер,  спорт  саласындағы  құбылыстар:  the  performance’s 
stage, act’s end, the novel’s success, the play’s scenary, student’s club;
e)  бөлшектер  мен  құрал-саймандарды  білдіретін  сөздер:  the 
plane’s flight, a car’s vehicle, watch’s hand, computer’s database;
• заттың сапасын, сапалық ерекшелігін білдіретін сөздер. Бұл 
жағдайда  бірінші  компонентінің  функциясы  сын  есімге  сэйкес 
келеді:  student’s room, children’s hospital, the parliament’s decision.
Ілік септігінің бұл түрі уақыт пен кеңістікке қатысты нэрсені 
білдіру  үшін  қолданылады.  Ілік  септігі  формасындағы  зат  есім- 
нен  не  зат есімді  тіркестен  жасалган  сөз  не  сөз тіркестерінің  бі- 
рінші компоненті ұзактықты не қашықтықты білдіреді. A month’s
trip, in ten minutes’ time, two mile’s distance.
Сондай-ақ заттың құны мен салмағына қатысты ілік септігінің 
формасы қолданылады. The company send thousand dollar’s goods 
every week. The excalator lifted ten ton’s cargoes.
Ілік септігінен  кейін келетін  зат есімдер  кейде түсіп  қалады. 
Мұндай форманы абсолютті форма деп атайды. Бұл форма белгілі 
бір  контекст  ішінде  кездеседі.  Алдыңғы  сөйлемде  айтылған  зат 
есім сөз кейінгі  сөйлемде қайталанбай, түсіп қалады жэне ол сөз 
контекстен түсінікті болады.
«Whose tie is it?» «It is my brother’s» (Бұл кімнің галстугі?
— Бұл менің ағамдікі).
Ann’s desk is next to Nick’s (Аняның партасы Никтікімен 
қатар).
Ahnat’s  bag  is  as  black  as  John’s  (Алматтың  сөмкесі  де 
Әсемдікіндей қара).
•  Ілік  септігі  «of»  жалғауы  (предлогы)  аркылы  жасалғанда, 
бұл форма затгы, нәрсенің бірі, «көптің бірі» деген мағына береді.
He  is the best student o f our faculty’s  (one o f our faculty’s 
best student) (Ол біздің факультеттің ең жақсы студенті);
«of»  шылауы  арқылы  жасалган  ілік  септігінің  формасы  эмо­
ция лык күйді білдіру үшін қолданылады:
We couldn’t agree  with the  decision  o f Sam’s  (Біз  Сэмнің 
шешімімен келісе алмадық);
19

Ираш Аманқызы Баймүратова
«shop,  plant»  т.б.  сөздер  ілік  септігі  формасында  келсе,  «- s» 
жұрнағы меншікті білдіретін мағынасын жогалтып, сөз тудырушы
жұрнақ ретінде қолданылады.
Нріраяііпп stormed at Ancara’s (Делегация Анкараға токтады).
Дональдздан
формасындағы
жайын, орнын білдіру үшін қолданылады.
The guests arrived at Smiths’ (Смиттерге конақтар келді).
E с к e p т у .  Ағылшын  тілінде  зат  есімнің  тек  (род)  категориясы 
жоқ.  Көп жағдайда адамға қатысты  қолданылатын  не тірі  затты  білді- 
ретін зат есімдердің тек категориясы грамматикалык формалар арқылы
берілмейді.
Дегенмен кей жағдайларда зат есімнің тек категориясының лекси-
калық мағынасы төмендегідей тэсілдер арқылы беріледі.
•  сөздің  мағынасы  зат  есімнің тек  категориясын  көрсетеді.  man —
woman, boy —
 girl, lord —
 lady, cock —
 hen.
•  сөз  тудырушы  «-ess»  жұрнағы  арқылы  беріледі:  actor —
  actress,
waiter -  waitress, prince -  princess, lion 1 lioness.
• күрделі зат есімнің бірінші компоненті аркылы көрсетіледі. boy 
friend -  girl -  friend, man -  servant, woman -  servant, shopgirl -  shopman;
barmen
Кейде
жұмсалады. Мысалы: «the sun» сөзі ep текті ретінде
^  
■
 
0 
4 
Л  А
жұмсалады
the sun in his colour of gold, and the moon in her bright light. Ireland lost her 
bravest men in the rebellions against England. The ship was in the direction 
of the North with expedision group on her board.

АРТИКЛЬДЕР
ЗАТ ЕСІМНІҢ АРТИКЛЬ КАТЕГОРИЯСЫ
Артикль -  зат есімді анықтап тұратын көмекші сөз. Зат есімнің 
басқа  сөз  табынан  негізгі  айырмашылықтарының  бірі  артикль 
категориясының  болуы.  Қазіргі  ағылшын  тілінде  артикльдің  екі 
түрі бар:  белгісіз артикль «а(ап)» жэие белгілі артикль «the».  Екі 
артикль  де  есімдіктен  шыққан.  Белгісіз  артикль  көне  ағылшын 
тіліндегі  «ап-(опе)»  «бір»  деген  сан  есімиен  шыққан.  Кейін  бұл 
артикль  белгісіздік  есімдіктің  «эйтеуір  бір,  белгісіз,  бір»  деген 
мағынасына ие  болған.  «In  a minute,  at a time,  twice  a week» т.б. 
сөз  тіркестерінен  белгісіздік  артикльдің  сан  есімнен  шыққанын 
байқау қиын емес. «Опе» деген сан есімнен шығуына байланысты 
белгісіз  артикль  зат  есімнің  көпше  түрінде  қолданылмайды.  Ол 
тек қана саналатын зат есімнің жекеше түрінде қолданылады.
Белгілі «the» артиклі «that» («анау, ол») деген сілтеу есімдігі- 
нен шыккан. Кей жағдайда, қазіргі ағылшын тілінде де осы сілтеу
есімдігінің мағынасы сакталған.
The  remain  o f the  (that)  dry  substance,  the  quality  of the 
(those) materials.
Бұл  екі  артикль  басқа  да  анықтауыш  сөздермен  мағыналас 
келеді: the = this, that, the same; a (an) = some, any, such.
БЕЛГІСІЗ ЖӘНЕ БЕЛГІЛІ АРТИКЛЬ
Белгісіз  артикль  саналатын  зат  есімдердің  жекеше  түрінде 
келіп затгың, нэрсенің жалпы атауын ғана білдіреді. Сондықтан да 
бұл артикль топтастыру артиклі деп те сипатталады.  Белгісіз ар­
тикль, әдетте абстрактілі (дерексіз), материалдық, заттық, нәрсені 
білдіретін зат есімдермен бірге келмейді. Белгісіз артикльдермен 
бірге  келетін  зат  есімдермен  бірге  жалпы  сапалық  мағынаны
21

Ираш Аманқызы Баймүратова
білдіретін аныктауыштар келеді. Мұндай анықтауыштар кісі, зат, 
құбылыс жайында мэлімет береді  жэне бұл  мэліметтер олардың
қандай топқа жататынын көрсетеді.
She  was  wearing  a  necklace  of  read  beeds  (Ол  кызыл
түрін
білдіреді).
term
алты
төрт жыл мерзімге сайланды).
There was a boy of about six with him 
жас  шамасындағы бала болды).
Белгісіз артикль төмендегідей мағынаны бщціру үшін колда-
нылады:
• 
Күрделі  баяндауыштың  құрамындағы  зат  есіммен  бірге 
келеді. Мұндай сөйлемде артикль сол зат есімнің белгілі бір топка 
(жалпы есім ретінде) жататындығын көрсетеді.
He is a doctor (Ол -  дәрігер).
• 
Бастауыш  функциясындағы  зат есім жалпы  атауды  білдір- 
генде қолданылады.
күтіп тұр) («Белгісіз
біреу» деген мағынада). 
Вастауыш  функциясындағы
білдіру
үшін қолданылады.
A  doctor  fights  for  the  life  of man  (Дәрігер  адам  өмірі 
үшін күреседі) (Жалпы дәрігерлердің ортақ ерекшелігін
тар)
білдіру
үшін қолданылады.
болдым)
Белгілі артикль зат есімнің белгілі бір тобына жататын жалпы
ажырату үшін
да белгілі артикльмен бірге келетін зат есім бір затты ерекшелеп, 
анықтап,  оқшаулап  тұрады.  Белгілі  бір  контексте,  не  сөйлеу 
жағдаятында  белгілі  артикль  келгенде,  айтушы  тыңдаушының 
назарын  белгілі  бір  нәрсеге  аудару  үшін  қолданылады.  Яғни,
аитушының
тұрғанын
22

Агыліиын тілінің практикалъщ грамматикасы
The book is on the table (Кітап үстелдің үстінде) («Белгілі 
бір кітап» деген мағынаны білдіріп түр).
Give me the book (Маған мына кітапты беріңіз) (Айтушы 
кез келген кітапты емес, белгілі бір кітапты сүрап түр).
She  looked  at  the  child  (Ол  баласына  қарады)  («Өзінің 
баласы» деген мағынаны білдіріп тұр).
Белгілі  артикль  өзімен  тіркесіп  келген  зат  есіммен  оның ма- 
ғынасын  шектейтін  анықтауышпен  келеді.  Яғни,  анықтауыш ар­
кылы  ол  заттың,  нәрсенің  ерекшелігі  сол  топқа  жататын  басқа 
жалпы есімдерден оңай ажыратылып түрады.
He is at the third course (Ол үшінші курста).
I  remember  the  place  where  I  was  bom  (Менің  туылған 
жерім есімде).
He went to Astana the time when I arrived in Almaty (Мен 
Алматыға келіп түскенде, ол Астанаға кетті).
From the very moment they make friends  (Дәл сол кезден 
бастап  олар достасты).
When the proper moment came, he would rush into the turist 
cabin (Ыңғайлы сәт келгенде, ол туристердің кабинасына 
лап қояды).
Сондай-ак белгілі артикль мынадай жағдайларда қолданылады:
• 
Белгілі артикль зат есім білдіретін белгілі бір затты, нәрсені 
нақтылай түсу үшін қолданылады:
This is a girl (Бүл -  қыз);
The girl is six (Бұл қыз -  алтыда);
What is the weather like today? (Бүгін ауа-райы қалай?) 
Мүндай сөйлемде қандай зат, нәрсе жайлы әңгіме болып жат- 
қаны контекст арқылы белгілі болады. Көп жағдайда мэтін ішінде 
бұрын сөз болтан не сөйлеу жағдаяты арқылы белгілі болған зат,
нәрсені оілдіру үшін оелгілі артикль қолданылады.
Мұндай жағдайда белгілі артикль өзінің сілтеу есімдігі мағы- 
насын сақтайды жэне осы мағынада «this» не «that» деген сілтеу 
есімдіктеріне карағанда жиірек қолданылады:
Let me see the picture (Мен (мына) суретті көрейінші).
• 
бір  не  бірегей  затты,  нәрсені  білдіретін  зат  есімдермен 
қолданылады:
How old is the universe? (Жер-шарына канша жыл болды?).
23

The earth is our only home (Жер біздің жалғыз мекеніміз).
• 
Егер зат есім жалпылама мағынаға ие болып, я гни сол топка 
жататын зат есім  ерекшеліктерін  көрсетсе, ондаи зат есімдермен
белгілі артикль қолданылады. 
,
The  lung  is  a  part  of organ  functioning  as  a  respiratory 
system  (Өкпе  -   тыныс  алу  жүиесі  кызметін  аткаратын
ағзаның бір мүшесі). 
1
The virus is lower form of living things (Вирус -  тірі заттың
ең  төменгі сатысы). 
-  Щ §||11§
The  computer helps  you to  solve  many  tasks  (Компьютер
көп мәселені шешуге көмектеседі).
Е с к е р т у .   «man»,  «woman» деген сөздер жалпылама мағьшаны
білдіргенде, артикльсіз қолданылады.
Man  is  the  surpreme  form  of living  beings.  (Адам  —
 тірі  заттардың
жоғарғы формасы).
The 8th of March is international Woman’s day.  8-наурыз -  халыкара-
лық  әйелдер күні).
Лртикльсіз қолданылатын зат есімдер
Кейде  зат есімнің алдында артикль келмейді.  Артикль кейде
икемді, қысқа болу үшін макаланың тақырыптарында, жедел хат-
тарда, нұсқауларда түсіп қалады, яғни мұндай жағдайда артикль-
дер стилистикалық мақсатта түсіп қалады. Ал егер артикль орны-
на қойылса, зат есімнің мағынасы өзгермейді.
Order  received  latest  June  fifteenth  RGDS  Brown.  Letter
following (жедел хат).
Meeting  in  Town  Hall.  Government  meets  and  approves 
people’s demand (газет мәтінінің такырыбы).
Mr. Pink (raises hand): That is the thing! (пьеса көрінісінен) 
Captain, Trans America Flight Two. Passenger was observed 
with attache case as  hand baggage.  Description follows  ...
(эуежайдагы хабарлама).
Дегенмен көп жағдайда белгілі  не белгісіз артгасльдердін тү- 
сіп қалуы белгілі бір мағынаны білдіреді. Мұндай жагдайда түсіп 
қалған артикльді орнына қойса, онда ол сөздің мағынасын өзгер-
^j| •
теді. Мысалы, мына төмендегі сөйлемдерді салыстырып көреиік:
The object of the research is to investigate new methods of
Ираш Аманңызы Баймүратова
24

Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
language learning (Бұл зерттеу жұмысының мақсаты -  тіл 
үйренудің жаңа тәсілдерін зерттеу болып табылады). 
Kazakh  is  a  state  language  in  our  country  (Қазақ  тілі  -  
біздің елімізде мемлекеттік тіл).
He has a good knowledge in Language (Оның тілден білімі 
жақсы).
The  language we learn at the University is  English  (Біздің 
университетте оқитын тіліміз — ағылшын тілі).
Демек, артикльдің түсіп қапуы зат есімге жалпылауыш мағы- 
на береді. Бұл айтушының бір топқа жататын жеке бір затқа емес, 
керісінше, абстрактілі, жалпылама мағынаны білдіретін заттарға 
қатысты қолданылады. Сондықтан да артикльсіз келетін зат есім- 
дер  жалпылама  мағынаны,  яғни  заттың  атауын  (tree,  glass,  air) 
немесе  абстрактілі  құбылыстарды  (hatred,  success,  achievement) 
білдіреді.  Мұндай  сөйлемдерде  зат  есім  создің  алдына  артикль 
қойғанда төмендегі жағдайларды есте ұстау керек:
•  белгілі  артикль  затты  жалпы  есім  (коптің)  ішінен  жекенің 
мағыиасын  ажырату  үшіи  қолданылса,  ал  белгісіз  артикль  жал­
пылама, топтастырып алынған жалпы есім мағынасын білдіреді:
He  introduced the  doctor with his  colleques  (Ол дәрігерді 
өзінің әріптестерімен таныстырды);
He works as a doctor (Ол дәрігер болып істейді);
• жалпылама мағынаны білдіретін абстрактілі және материал- 
дық  зат  есімдермен  белгісіз  артикль  келмейді.  Сонымен  катар 
белгісіздік  артикль  саналатыи  зат  есімнің  көпше  түрімен  кел- 
мейді.  Мұндай  жағдайда  артикльдің  иөлдік  формасы  қолданы- 
лады. Демек, белгілі артикльді белгісіз артикль немесе нөлдік ар 
тикльмен салыстырып қарастыруға болады:
the -  a (an);
the -  нөлдік форма
Зат есіммен белгісіз немесе нөлдік артикль формасының келуі 
зат есімнің қай топқа (классификацияға жіктегенде) жататынды- 
ғына жэне оның контекстегі мағынасына байланысты болады:
I белгісіз артикль, сонымен  қатар алдыңғы сөйлемде аталған 
затқа катысты да қолданыл ады:
He gave me a pen (Ол маған калам берді) (Әйтеуір бір кез 
келген қалам);
25

Ираш Аманқызы Баймұратова
The pen is white (Бұл қалам -  ақ);
Her  face  was  sadly  and  pale  (Оның  жүзі  көңілсіз  жэне
бозарып тұр еді);
But it was the face he had been looking for (Дәл осы (жүзді) 
бейнені ол іздеп жүр еді);
There  are  many  students  in  the  room  (Бөлмеде  көп 
студенттер  бар)  («students»  — жалпы  есім  мағынасында
қолданылып тұр);
The  students  are  writing  («The  students»  —  жалпының
студенттерді білдіріп тұр)
артикль
артикль
жалпының  ішінен  жекені,  белгілі  бір  нэрсенің  түрін  түстеп
ал белгісіз артикль айтушы
аталып
затты, нәрсені таныстыру үшін
даны лады:
есікті
Then the man entered in (Сосын ол кісі ішке кірді).
The  old man  asked me  to help him with his  luggage  (Кәрі 
кісі  жүгін  көтеруге  көмектесуімді  сұрады)  (белгілі  бір, 
өзі білетін, танитын кісі).
An  old,  wiser  man  adviced  him  (Ақылды  үлкен,  қария
қария
Материалдық және абстрактілі 
зат есімдермен бірге келетін артиклъдер
Жалпылама мағынада колданылған материалдык (заттық)
абстрактілі
мен бірге артикль келмейді.
Milk -  is a white, liquid substance (Сүт -  ақ түсп сұиық зат). 
Cancer is a dangerous desease (Қатерлі ісік -  қауіпті ауру).
саналмайтын зат есімдермен де артикль
Weather
Не made progress in studying (Ол окуда жетістікке жетті).
We heard no news from him (Біз одан еш хабар алмадық).
•ер айтушы материалдык не абстрактілі зат есімнің білдіре-

жүктеу/скачать 17,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: