Оқулық қазақ тілді аудиторияға ағылшын тілін өз бе тінше үйренуге, тілдік курстарға жэне жоғары оқу орындары

Агылгиын тілініц 
практиксиық грамматикасы
үстелдщ  үстіндеп  сөздіктердщ  кез  келгенін  алуыңызға 
болады).
Can
 you 
bring
 me back the book given you yesterday? (Сіз 
маған кеше берген кітапты экеп бере аласыз ба?)
They 
could  learn
  English  at  our  language  club  (Оларға 
біздің  тіл  үйрететін  клубта  ағьшшын  тілін  үйренуіне 
болады).
Бұл мағынаны 
«to be able to»
 тіркесі білдіреді жэне откен шак,
келер шакка катысты  кол даны лады.
She 
was  able  to  attend
 English  club  at  her  university  last 
year (Ол  былтыр университеттегі  тіл  үйрететін  клубка 
бара алды).
She 
will  be  able  to  attend
  English  club  at  her  university 
next year (Ол келер жылы университеттегі тіл үйрететін
клубқа бара алады).
Егер  іс-әрекет  белгілі  бір  шартка  байланысты  болса,  қалау 
райдың 
«could»
  модаль  етістігі  мен  осы  шак  формасындағы 
негізгі  етістіктің  тіркесі  осы  шакка  жэне  келер  шаққа  катысты 
қолданылады.
Could
  you 
stay
  with  us  till  Monday?  (Бізбен  бірге
дүйсенбіге дейін бола аласыз ба?)
You 
could  stay
  with  us  if  you  want  (Егер  қаласаңыз, 
дүйсенбіге  дейін бізбен болуыңызға болады).
Қалау райдың 
«could»
 етістігі мен жедел откен шак формасы 
мынадай жағдайда өткен уақытқа қатысты мүмкіндікті білдіреді:
а) қалау рай өткенде іске аспаған іс-әрекетті білдіргенде қол-
данылады:
She could have informed us about it (Оның бізге бүл жайлы 
хабарлауына болатын еді гой).
Не  could have stayed with you,  if you had asked (Егер сіз
өтінгенде, ол сізбен қалатын еді гой), 
ә)  айтушы  іс-әрекеттің жүзеге  асқанын  не  жүзеге  аспаганын
білмеген жагдайда қолданылады.
What firm could have loaned Guerrero the price of a round-
trip excursion to Rome? (Қалайша қандай фирма Герьерага
Римге барып қайтатын сапардың ақшасын бере алды?)
The  Gold  Argosy  could  have  given  him  the  money  for  it

(«Алтын кеме» эуе жолы бұған ақша бере алатын еді).
б) 
күдікті, күмэнді, мүмкіншілік жоқтығын білдіреді. Мұндай 
мағыналарды  білдіргенде 
«can/could»
  модаль  етістігі  сұраулы
жэне болымсыз сөйлемде келеді.
Could he
 have managed to pay forty-seven dollars cash? (Ол 
қырық жеті доллар нақты ақшаны қалай төлей алған?) -  
No, he couldn’t (Жоқ, мүмкін емес).
Who 
could
  board  an  overseas  flight  penniless?  (Кім 
қалтасында бір тиыны жоқ мұхиттың арғы жағына сапар 
шеге алады?) -  Nobody could (Ешкім де).
(Қалау райдың 
«could»
 формасы өте қатты күдікті білдіреді.)
Уақытқа қатысты 
«can/could»
 етістігі негізгі етістіктің тұйық 
түрінің эртүрлі формасымен келеді. Яғни, егер осы шаққа қатыс- 
ты  болса,  онда етістіктің белгісіздік  осы  шак формасы  созылма­
лы  шақ  формасы  жоқ  етістіктермен  келеді.  Ал  созылмалы  шақ 
формасы  бар  етістіктер  созылмалы  инфинитив  (созылмалы  осы 
шақтың тұйық, жаққа жіктелмеген түрі) формасында келеді.
Can/could
 she  be  acting  that way  herself?  (Ол  өзін  солай 
ұстай ма?) 
• 
■&
She 
can’t/couldn’t
  be  acting  that  way  herself (Оның  өзін 
олай ұстауы мүмкін емес).
«Сап/could»
  етістігі  мен  негізгі  етістіктің  жедел  өткен  шақ 
формасы өткенде, бұрын болған іс-әрекетті білдіреді.
Can
 she have done such a thing? (Ол мұндай істі істей ала ма?) 
She 
can’t
 have done such a thing (Оның мұндай істі істеуі 
мүмкін емес).
Қалау  райда  келетін 
«could»
  етістігі  де  осы  мағынаны
Ираш Аманцызы Баймұратова
оілдіреді.
Who translated the text? (Мэтінді кім аударды?)
Perhaps Asem’s brother (Әсемнің ағасы шығар).
He 
can ’t/couldn’t
 have translated the text so well by himself. 
(Жоқ, ол өзі мэтінді мұнша жақсы аудара алмайды).
His  English  isn’t  perfect  (Ол  ағылшын  тілін  жетік 
білмейді). 
:  - - : 
>•' v •-
«Can  (can’t)»
  немесе 
«could  (couldn’t)»
  етістіктерінің  екеуі 
де  осы  шаққа қатысты  айтылған  тұжырымды  білдіреді.  Бірақ та 
тұжырым  өткен  шаққа  қатысты  болса  немесе  аталған  іс-эрекет
154

Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
казіргі уакытпен байланысты болмаса, тек қана 
«could (couldn’t)»
етістігі қолданылады.
Almas’wife stayed at home with her little child (Алмастың 
әйелі өзінің кішкентай ұлымен үйде болды).
Could  she  have  left little  child  alone then?  (Ол кішкентай 
баланы ол кезде жалғыз қалдырып кете алды ма?)
Suddenly he realized that his attache case wasn’t in the place 
(Ол кенеттен қол сөмкесінің орнында жоқ екенін білді). 
Could anybody have taken it by mistake? (Біреу шатасты- 
рып алып кетті ме екен?)
Askar was at home every day (Асқар күнде үйінде жүрді). 
Could he have retired? Ол зейнеткерлікке шықты ма екен?)
No,  he  couldn’t  have  retired  (Жоқ,  оның  зейнеткерлікке 
шығуы мүмкін емес).
He couldn’t have been more than fifty five (Оның жасы коп
болса елу бестен аскан жок).
Өтінішті, рұксатты, тыйым салуды білдіреді.  Сойлемнің бар- 
лык  түрлерінде 
«can/could»
  етістігінен  кейін  негізгі  етістік  осы
шак формасында (инфинитив) келеді.
Can I have your pen for a minute? (Сіздің каламыңызды бір 
минутка ала тұрсам бола ма?)—Yes, you can. (Please do. «No 
you can’t») (Ия, болады) (Эрине, болады. Жок, болмайды).
You can take my реп (Менің каламымды алуыңызға болады). 
«Сап»
 етістігі рұқсат сұрағанда ауыз-екі тілде 
«тау»
 етістігі-
нің орнына қолданылады.
«Сап I?,  could I?»
  формаларының екеуі де өтінішп білдіреді.
«Could»
 етістігі өте сыпайы өтінішті білдіреді.
Can you/could you
  show  me  the  way  to  the  centre?  (Сіз 
орталыкка баратын жолды көрсетіп жібересіз бе?)
«Couldуои?»
 формасы өте сыпайы өтінішті білдіретін 
«would
you?»
 формасының баламасы ретінде де келеді.
Could
 you 
help
 me? (Маған көмектесіп жібересіз бе?)
Could
 you 
tell
 me the time departure o f train  12? (Сіз маған 
он  екінші  пойыздың  жүретін  уакытын  айтып  жібересіз
бе?)
«Сап/could»
  етістігі  барлык жакта хабарлы  сойлемде  рұқсат-
ты білдіреді.
155

Ирчш Аманқызы Баймүратова
You 
can come
 and 
see
 our new flat (Сіз келіп, біздщ жаңа 
пәтерімізді көруіңізге болады). 
щ
My friend said we 
could come
 and 
see
 his new flat (Менің 
досым 
біздің  келіп,  озінің  жаңа  пэтерін  коруімізге 
болатындығын айтты).
«Can ’t/couldn һ>
 етістігі тыйым салуды білдіреді.
We are having classes. You 
can't
 go out (=1 don’t allow you. 
You  are  not  allowed)  (Бізде  сабақ  болып  жатыр.  Сізге 
далаға шығуға болмайды). 
I
They 
couldn’t  use
  dictionary  at  the  lesson.  (=  weren’t  al­
lowed)  (Оларға  сабақ  үстінде  создікті  пайдалануға 
болмайды).
Е с к е р т у .   Іс-әрекетгі  орындауға  рұқсат  берілсе  жэне  жүзеге 
асырылса  онда  модаль  етістіктің 
(«can/could»)
  орнына 
«was  (were)  al­
lowed»
 тіркесін колданған дұрыс.
Children 
were  allowed
 to  swim  an  hour  (Балаларға  бір  сағат 
шомылуға рұксач етілді).
«Мау»
 модаль етістігі
«Мау»
  модаль  етістігі  мынадай  мағыналарды  білдіру  үшін 
қолданылады:
• 
Белгілі  бір  жағдайға  байланысты  мүмкіндікті  білдіреді. 
Бұл мағынада хабарлы (болымды) сөйлемдерде негізгі етістіктің 
осы  шақ  формасымен  (инфинитив -  етістіктің тұйық түрі) 
«may 
(might)»
 етістігі келеді.
From  the  university  you 
may  get
  to  my  place  by  any  bus 
(Университеттен менің үйіме дейін кез келген автобуспен 
келуіңе болады).
But you cannot get by underground station (Бірак метромен 
келе алмайсыз).
«Мау»
  етістігі  болымсыз  сөйлемдерде  күмэнді  (күдікті),
мүмкіндікті оілдіру үшін қолданылады.
It may or 
may not
 rain tomorrow (Ертең жаңбыр жаууы да, 
жаумауы да мүмкін).
The  matter 
may  not
  be  so  difficult  as  they  imagine  (Бұл 
мэселе олар ойлағандай сонша қиын болмауы мүмкін).
156

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Қалку райдың 
«might»
 етістігі мен жедел өткен шақ формасын- 
дағы негізгі етістіктің келуі белгілі  бір жағдайларға байланысты 
іс-эрекеттің жүзеге аспағанын білдіреді.
Damir 
might have failed
 his exam if he hadn’t worked much
(Көп еңбек етпегенде, Дамир емтиханнан құлап қалатын
еді). 
\
• 
Күмэнді болжамды  білдіреді.  Бұл  мағынада болымды жэне 
болымсыз  сөйлемдерде  негізгі  етістікгің  жаққа  жіктелмеген  тү- 
рінін  (инфинитив)  барлық шақ формасында кездеседі.  Бұл 
«per­
haps, may be»
 сөздердің баламасы. 
«may/might»
 етістігі мен негізгі 
еістіктің  осы  шақ  немесе  созылмалы  шақ  формасы  осы  шақ 
пен  келер  шаққа  катысты  іс-әрекеттің  іске  асуына  айтушының
күмэнш оідщреді.
It 
will
 rain tomorrow (Ертең жаңбыр жауады).
It 
might
 still 
rain
 (Әлі жаңбыр жаууы мүмкін).
The  little  boy 
may/might  not  know
  how  to  get  home 
(Кішкентай  бала  үйіне  қалай  баратынын  білмейтін  де
шығар).
He 
may/might be loosing the
 way (Ол адасып жүрген шығар). 
Бірақ  та  өткен  шакка  қатысты  іс-әрекетті  білдіргенде,  тек 
қана 
«might»
  етістігі  келеді.  Мына  сөйлемдерді  салыстырып
қарастырсақ:
My father said, «I 
may/might
 get my salary today» (Менің 
әкем айтты: «Мен б үгін жалақымды ал атын шығармын»).
My father said that he 
might
 get his salary that day (Менің 
әкем сол күні жалакысын алатын шығармын деген).
«May (might)»
 етістігі болжау мағынасын білдіргенде сұраулы 
сөйлем  түрінде  келмейді.  Оның  орнына  эдетте  өткен 
«do  you
think?»
 немесе 
«Is he likely?»
 тіркестері келеді.
Is  she  likely
  to  finish  her  translation  by  herself?  (Ол
аударманы өзі бітіре алатын сияқгы ма?)
Do you think he 
will
 tell us the truth? (Ол бізге шындықты
айтады деп ойлайсыз ба?)
«May(might)»
  етістігі  мен  негізгі  етістік  жакка  жіктелмеген
жедел  өткен  шак,  жедел  өткен  созылмалы  шақ  формасы  өткен 
уақытка  қатысты  іс-әрекетгі  көз  алдына  елестеткенде  колданы­
лады.
157

Ираш Аманқызы Баймұратова
They 
may/  might  have  finished
  their  classes  (Олардын 
сабағы аяқталған шығар). 
щ
He 
may/might have been visiting
 his friends (Ол достарына 
барып жүрген шығар).
I think he 
may/might have been
 ill (Мен ол ауырып қалған 
шығар деп ойлаймын). 
j |
«Might»
 етістігі негізгі етістік өткен шақ формасында болғанда 
келеді. 
•" 
Щ
We thought our team 
might have won
 the game (Біз озіміздің 
командамыз ойында жеңетін шығар деп ойлағанбыз). 
Іс-әрекеттің жүзеге аспағанына ешбір күдік жоқ жағдайда тек 
«might»
 етістігі қолданылады.
You  have  passed  all  your  exams  after  all  (Енді  ғана 
емтихандарыңды тапсырып болдың-ау).
You 
shouldn’t  have  wasted
 your  time  (Уақытыңды  босқа 
откізбеуің керек еді).
You 
might  have  failed
  the  exams  (Емтиханнан  құлап 
қалуың мүмкін еді).
Егер  болған  жагдайды  (іс-эрекетті)  озгерте  алмайтын  не 
тексере  алмайтын  жағдайда да 
«тау»
  етістігі  емес,  тек 
«might» 
етістігі келеді. 
-  t
The boy 
should have taken
 the medicine (Балаға дәрі ішуі 
керек еді).
Не 
might  have  been
  better  (Сонда  жағдайы  жақсаратын 
еді). 
•  • / 
и
If he had followed the doctor’s advice, he 
might have recov­
ered
 earlier  (Дәрігердің  кеңесін  тыңдағавда,  элдекашан 
жазьшыпкететінеді).
• 
Өтінішті,  рүқсатты  білдіреді.  Бүл  мағынада  жұмсалғанда 
болымды,  сүраулы  сойлемдерде  « тау »   етістігі  келеді. 
«Мау  I» 
сүрағына  болымсыз  жауап  бергенде,  әдетте 
«can’t»
  формасы 
келеді,  ойткені 
«may not»
  формасы  ресми  тілде  келмейді.  Ресми 
рұқсатты  білдіргенде 
«тау»
  етістігі  қолданылады,  ал  бейресми 
түрінде 
«сап»
 етістігі келеді).
May
  I  open  the  window?  (Терезені  ашуга  бола  ма?)
-   Yes,  you 
may
  (No,  you 
can’t)
  (Ия,  болады)  (Жоқ, 
болмайды).
158

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
You 
may/  can  open
  the  window  (Сізге  терезені  ашуға 
оклады).
Pupils 
may  not  go
  out  in  late  hours  (Оқушыларға  кешкі 
мезгілде далаға шығуға болмайды).
Біреуден оте сыпайы түрде рұқсат сұрағанда 
«Мау I»
  форма- 
сының орнына 
«Might I»
 формасы қолданылады.
May/might
 I 
speak
 to Asyl? (Асылмен сойлесуге бола ма?)
• Айтушы хабарлы (болымды) сойлемдерде жай отініш сура- 
ганда немесе қарсылыкты білдіргенде, 
«might»
 етістігі қалау рай 
формасында келеді.
You might attend all the lectures in History (Сіздің тарихтан 
барлық лекцияға қатысуыңызға болар еді).
«Might»
  етістігінен  кейін  негізгі  етістік  жедел  откен  шақ 
формасында  (Perfect  Infinitive)  келгенде,  өткенде  болуға  тиіс, 
жүзеге аспаған іс-әрекетке айтушының ренішін білдіреді.
You might have waited for us a little (Бізді шамалы уақыт 
күте түрғаныңызда (түруыңызға) болатын еді ғой).
• 
«May (might) as well»
 тіркесі.
(а) 
«I may  as  well»
  жэне тұйық етістік  тіркесі  біреудің ынта- 
сын,  мүддесін  эсерлі  және  жағымды  жеткізудің бір жолы  болып
табылады.
I 
may  as  well
 buy  it  for myself (Мен  мұны  өзіме  сатып
алганым дұрыс шығар).
Сонымен катар бұл форма екінші, үшінші жақта айтылганда да 
іс-эрекет етуге ақыл-кенес беру, ұсыныс жасау үшін қолданылады.
You 
may  as  well
  send  him  a  letter  (Сіздің  оган  хат
салганыңыз дұрыс /жөн).
Сондай-ақ осы мағынаны бідціргенде 
«тау»
 етістігінің орны­
на 
«might»
  етістігі де келе береді.
I 
might as well have
 a rest (Менің демалганым дұрыс болар).
э) 
«Might ju st  as  well  as»
  тіркесі  айтушыны  бір  іс-эрекеттің 
орнына  онын  баламасы  ретінде  екінші  іс-әрекетті  орындауға
кеңес бергенде қолданылады.
I’ll  buy  this  blue  dress  (Мен  мына  кок  түсті  көйлекті
аламын).
You 
might as  well choose
 more bright colour to match with 
your  handbag  (Сен  одан  да  өзіңнің  кол  сөмкеңе  сәйкес
159

Ираш Аманқызы Баймұратова
келетін ана ашықтау түсін  алғаның дұрыс).
He 
might  ju st  as  well finish
  his  study  (Одан  да  оған, 
алдымен, оқуын бітіріп алғаны дұрыс қой).
That is too far different thing (Ал бұл мүлде баска мэселе). 
You 
might ju st  as  well clear  up
  with  the  first  one  (Сіздің, 
алдымен, біріншісін дұрыстап түсініп алғаныңыз дұрыс).
«Can
, 
may»
  модаль етістіктерінің 
білдіретін мағыналарын салыстыру
I. 
Бұл модаль етістіктердің екеуі де белгілі бір жағдайға байла- 
нысты  іс-әрекеттің  жүзеге  асу  мүмкіндігін  білдіреді.  Дегенмен 
бүл  мағынада  жұмсалғанда  олардың  төмендегідей  ерекшелікте- 
ріне байланысты бір-бірінің орнына алмасып қолданылмайды.
I 
«Сап»
 модаль етістігі анық іске асатын мүмкіндікті білдірсе, 
«тау»
 етістігі шектеулікті, аз мүмкіндікті білдіреді.
You may  support  him  when  he  is  in  difficult  situation,  but 
you  cannot  support  him  the  whole  life  (Сіз  оған  қиын 
жағдайда қол  ^шын  бере  аласыз,  ал  бірақ сіз  оған  өмір 
бойы қолдау корсете алмайсыз ғой).
The child may eat several pieces o f candies, but he cannot eat 
the whole box o f it (Бала бірнеше түйір тэтті жеуі мүмкін, 
ал бірақ бір қорап кәмпитті түгел жеуі мүмкін емес).
• 
Бұл мағынада (мүмкіндікті білдіретін мағынада) 
«тау»
 етіс- 
тігі  хабарлы  сөйлемде  көбірек  колданылады,  ал 
«сап»
  етістігі 
сөйлемнің барлық түрінде келеді. 
%
You 
may  (can)  take
  one  o f  the  books  (Сізге  мына 
кітаптардың біреуін алуға болады).
Бірақ та болымсыз  сөйлемде 
«тау»
  етістігі  қолданылмайды, 
оның орнына 
«сап»
 етістігі келеді:
You 
can’t
  take  all  o f the  books  (Сіз  мына  кітаптардың 
бэрін ала алмайсыз).
I 
may  as  well
  buy  it  for  myself (Мен  мұны  өзіме  сатып 
алғаным дұрыс шығар).
Шақтың түріне қарай да олардың бір-бірінен айырмашылығы 
бар. 
«Мау»
 етістігі осы шаққа, келер шаққа қатысты колданылады. 
«Сап/could»
 етістігі осы шақ, келер шақпен қатар, өткен шакка да 
қатысты колданылады.
160

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
You may  (can)  buy tickets  at  any booking  offices  (Сіз  кез 
келген кассадан билет сатып ала аласыз).
You  may  (can)  book  tickets  at  a booking  office  tomorrow 
(Сіз ертең кассадан билет ала аласыз).
I 
could buy
 tickets at a booking office near my house yesterday 
(Мен кеше үйдің жанындагы кассадан билет ала алдым).
II.  Бұл етістіктердің екеуі де рұқсат ету мағынасын білдіреді. 
Олардын  екеуінің  арасындағы  айырмашылық мағынасына  кара- 
ганда  стиліне  көбірек  катысты: 
«тау»
  етістігі  ресми тілде  көбі- 
рек келеді, ал 
«сап»
 етістігі ауызекі сойлеу тілінде коптеп кезде- 
седі.  Бұган  коса 
«тау»
  етістігі  болымсыз  сойлемде тыйым  салу 
мағынасында көп қолданылмайды.
Can
  I 
put
 my  luggage here?  (Маган  жүгімді  мына жерге
коюга бола ма?)
Yes, you 
can.
 No, you 
can’t
 (Ия, болады) (Жоқ, болмайды). 
May
 I 
take back
 the books next week? (Кітаптарды келесі 
аптада қайта алуга бола ма?)
Yes, you 
can.
 No,_yow 
can
 |  (Ия, болады) (Жоқ, болмайды).
III. Болжам магынасында да, күдіктің эртүрлі деңгейін білдір- 
генде де бұл етістіктердің арасында айырмашылык бар. Мысалы 
мына  екі  сөйлемді  салыстырып  қарайтын  болсақ,  олардың  ара- 
сындагы айырмашылықты анық байқаймыз:
He 
may take
 the book (Оның кітапты алып кетуі мүмкін).
He 
can ’i take
 the book (Оның кітапты алып кетуі мүмкін 
емес).
«Must»

жүктеу/скачать 17,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: