сурет. Қазақ халқының Республика және облыс тұрғындары санындағы үлес салмағы (%)

Қазақстанға қоныс аударуға деген этникалық қазақтардың көңіл-күйіне әлеуметтік-экономикалық жағдайдың әсері күшті. Кеңестер Одағының ыдырауы Республикада терең экономикалық тоқырауға алып келді. Көптеген зауытттар мен фабрикалар жабылды, тұрғындар арасында жаппай жұмыссыздық орын алды. Осының барлығы тұрғындардың өмір сүру жағдайын нашарлатып, миграциялық үрдістің экономикасы дамыған, әлеуметтік-экономикалық жағдайы жоғары елдерге қарай бағытталуын қамтамасыз етті. Біздің Республикадағы 1994 жылғы қалыптасқан анық еңбек ақы көлемі орта есеппен Америка Құрама Штаттарының валютасымен есептегенде 24 долларға тең болып шықты. Еңбек ақының көлемі Қазақстан Республикасының әртүрлі аумақтарында әртүрлі болып қалыптасты. Республикадағы экономикалық жағдай 1996 жылдан бастап бірте-бірте өсті. 1996 жылы еңбек ақының орта деңгейі 8770,1 теңгеге теңеліп, АҚШ валютасымен есептегенде 121 доларға жетті. Бірақ, бұл деңгей жұмыс қолын сақтап қалуға жағдай туғыза алмады.

Мемлекеттік статистика жөніндегі комитеттің деректеріне қарағанда Республика еңбеккерлерінің 1995 жылғы табысы 1989 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 26% төмен болып шықты. Тұрғындардың табыс көзінің төмендігі олардың тағамдық заттарға сұранысын азайтты, азық-түлік сапасына деген талғамын нашарлатты. 1989 жылғы тұрғындар табысының 39% тамаққа жұмсалса, 1995 жылы табыстың 45%-нан 70%-ға дейіні шығындалды. 1993 жылы ұлттық валютаны енгізгеннен соң тұтыну бағалары жылдам өсіп, 3 жылдан кейін оның деңгейі 35 есеге жоғарылады.

Республикадағы өмір сүру минимумынан төмен орташа табыс табатын тұрғындар саны жылдам өсті. 1992 жылы осындай тұрғындардың үлес салмағы 11,9%-ға болса, 1993 жылы-18,2%, 1994 жылы – 32%-ға, 1995 жылы - 35% дейін жетті. Басқаша айтқанда, Республика тұрғындарының 3/1-нен астамы кедейлер қатарына жатты. Ұлттық статистика жөніндегі Агенттіктің деректеріне қарағанда, тұрғындардың кедейлену деңгейі 1996 жылдан 1998 жылға дейін 34,6%-дан 43,4% дейін артты.

Тұрғындардың табысы мен әлеуметтік жағдайының нашарлауына жұмысшылар еңбек ақысын дер кезінде төлемеу себеп болды. 1997 жылғы өндіріс орындарының еңбек ақыны өтемеу шамасы 47,9 миллиард теңгені құрады немесе 660 млн.доларға тең болды. Олардың еңбек ақыны төлемеу мерзімі 3 айдан асты. Осындай өндіріс орындарының саны 75% құрады. Сараптама бағалау көрсеткендей еліміздегі жұмыссыздардың саны 10% жетті де, 1995 жылдан 1999 жылға дейін осы деңгейден түскен жоқ.

Миграциялық үрдістің жеделдеуіне бұрынғы Одақтас Республикалар арақатынастың нашарлауы, әлеуметтік көмектің төмендеуі және коммуналдық көмектің мүлдем бұзылуы ерекше әсерін тигізді. Әртүрлі Республикаларда тұратын ағайындардың қатынасы үзілді. Ал, Одақтас Республикалар арасында автомобиль, темір жол және авиация қатынасының нашарлауы, жол ақысының қымбаттауы миграцияға өз ықпалын тигізбей қоймады. Кейінгі жылдардағы нарықтық қатынастың тереңдеуі, экономикалық оңтайлаулар өндірістің дамуына жағдай туғызды. Өнеркәсіптің қаржылай көрсеткіштері жалпы экономиканың дамуы дұрыс бағытта өрбіп жатқандығын байқатты. Сонымен 1999 жылдың аяғы мен 2000 жылдың басынан бастап Қазақстан Республикасында экономиканың дамуы үдей түсті.

Экономиканың қайта көтерілуі демографиялық үрдісті дұрыс бағытта өрбітуді қажет етіп отыр. Сондықтан миграциялық қозғалысты реттеу бүгінгі таңның аса маңызды саяси, экономикалық, демографиялық мәселесіне айналып отыр.

Миграцияның болашағы әртүрлі себептерге байланысты. Оның ішінде ішкі саяси жағдайға, экономиканың дамуына және әлеуметтік-экономикалық жағдайға тікелей байланысты. Сырттан Республикаға бағытталған миграцияның болашағы жеке Республикалардағы этникалық-саяси шиеленістерге байланысты. Сонымен қатар, миграцияның жүруіне әсерін тигізетін тағы бір себеп-экологиялық-географиялық жағдай болып табылады. Аймақтағы жер сілкіністі экологиялық жайсыздықтар адамдардың шығыны мен олардың жедел миграцияға ұшырауына алып келеді. Республикаға келген мигранттардың қатары Монғолиядан, Қытайдан, Ираннан және өзге елдерде тұратын қазақтардан түзілген. Олар этникалық қазақтарды отанына қайтару туралы еліміздің ұстанып отырған мемлекеттік саясатына сәйкес ұйымдасқан түрде елге оралуда. Оралған қазақтарға үй-жай беру әлеуметтік тұрғыда қамсыздандыру, жұмыспен қамту және бизнеспен айналысуға жағдай жасау мәселелерімен мемлекеттік органдар жоспарлы түрде, белгілі бір бағдарлама бойынша жүзеге асырады.

Россия мемлекетінде өмір сүріп жатқан қазақ диаспорасы 1,5 миллионды құрайды. Олардың басым бөлігі Қазақстанмен шекаралас облыстардың аумағында қоныстанған. Олардың елге қоныс аударуына кез келген жайсыз жағдай себеп болуы мүмкін. Шет елдерде өмір сүріп жатқан қазақтар тұрғылықты жерін тастап кетуге құқылы емес. Олардың орнынан үдере қозғалуына тек экономикалық, әлеуметтік және экологиялық қиыншылықтар себеп болуы мүмкін. Мемлекетіміздің оралмандар миграциясы саласындағы ұстанып отырған саясаты – бұрынғы Одақтас Республикалардан, Балтық жағалауы елдерінен және алыс шет елдерден этникалық қазақтарды отанына қайтару болып табылады. Оның құқықтық негізін «тұрғындардың миграциясы туралы» заң қамтамасыз етеді. Ал этникалық қазақтарды елге қайтару туралы шешімінің іске аспауына елімізде жүрген ұзақ мерзмді демографиялық империалистік саясат себеп болды. ХХ ғасырдың 60 жылынан бастап біздің Республикада этникалық немесе аборигендік қазақтар өз елінде азшылыққа ұшырап, тепкі көре басталды. Ал 1970 жылдан 1989 жылға дейін орыстардың саны үнемі және жасанды түрде қазақтардың санынан артық етіп қалыптастырылды. Осылайша орыстар өздерінің басқаншылық, отаршылдық саясатын жүзеге асырып отырды. Еліміздің тәуелсіздік алуы Республикада тек экономикалық, әлеуметтік және саяси тоқырау туғызып қалған жоқ, сонымен қатар демографиялық ақуалға күшті ықпалын тигізді. Өзге этностардың өз елдеріне жаппай эмиграция жасауы, әсіресе неміс, орыс және украин халықтарының тарихи отандарына қарай үдере және жаппай көшуі Республикадағы тұрғындар санын кемітіп қана қоймады. Оның оңды ықпалы Республика тұрғындары ішіндегі қазақ халқының үлес салмағын күрт арттырып, өз елінің иегері болуына жол ашқандығы деп есептеуіміз қажет. Осының арқасында Қазақстанда қазақ тілінің, қазақ халқының өсіп өркендеуіне, тәуелсіздіктің нығаюына, кезінде Отанынан үдере көшіп кеткен отандастарымызды елге қайта көшіріп алып келуге бағытталған саясатты белсенді қолға алуға жағдай туғызды.

Ал, этникалық қазақтардың шет елдерден Отанымызға оралуы Республикадағы ұлттық саясаттың одан-ары күшейе түсуіне ықпал ететіндігі сөзсіз. Әсіресе, орыстар қалың орналасқан Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, шығыс Қазақстан облыстарында қазақ халқының үлес салмағының артуына жағдай туғызды. Мемлекеттік миграциялық саясатты жүргізу тәуелсіздік жылдарында тарихи отанына 1 миллионнан астам қазақтардың қайта оралуына алып келді. Оның 60%-дан астамы бұрынғы Одақтас Республикалардан және Ресей республикаласынан қайта оралғандар болып шықты. Оралмандардың алыс шет елдерден келгендері Туркия, Монголия, Қытай, Иран, Ауғанстан, Пәкістан, Сауд Аравиясы және өзге елдерден оралғандар. Демографтардың деректеріне қарағанда, қазіргі таңда 5 миллионнан астам қазақтар өз Отанынан алыста өмір сүреді. Олардың 1,5 миллионы Қытайда, 2 миллионы Өзбекстанда және 1,5 миллионы Ресейде тұрып жатыр.

Миграциялық үрдіс Республикада көптеген әлеуметтік-экономикалық, медициналық-демографиялық мәселелердің туындауына алып келуде. Оның ішінде мигрант оралмандардың жаңа экологиялық, экономикалық, тұрмыстық, әлеуметтік жағдайларға бейімделуі. Жергілікті халықтың генофонына өзгерістер әкелуі, оралмандар мен жергілікті тұрғындардың ара қатынасын реттеу, мигранттар алып келген инфекциялардың кеңінен таралу мәселелері мемлекеттік органдарға жіті жұмыс атқарып, профилактикалық шараларды дер кезінде жүзеге асыруды талап етеді.

Жаңа орында қоныстану жаңа экологиялық-географиялық жағдайға бейімделуді қажет етеді. Бұл адаптацияның биологиялық және әлеуметтік-медициналық қырлары бар екендігін есепке алмаса болмайды.

Организмнің биологиялық адаптациясы-жаңа табиғи, климаттық жағдайларға, судың құрамына, жергілікті тағамдық заттарға, қоршаған орта нысандарының өндірістік қалдықтармен ластануына бейімделу үрдісі болып табылады.

Жоғарыда аталған биологиялық адаптация, әлеуметтік адаптация үрдісімен қатар жүзеге асады. Басқаша айтқанда, жергілікті тұрғындар арасына, экологиялық және мәдени ортаға, еңбек ету және демалысты ұйымдастыру дәстүрлеріне бейімделу мәселесі туындайды.

Осы жағдайдағы қорқыныш пен күмәндану, өмір сүрудің қаталдығы, тұрмыстық қиыншылықтар адам психикасына қатты қысым түсіріп, стресске, неврозға, психикалық ауытқуларға, қан айналу жүйесі патологияларының туындауына алып келеді.

Көптеген авторлардың деректеріне қарағанда, миграциялық стресс невротикалық және психикалық ауытқулардың туындауына, апатикалық депрессиялық реакцияның пайда болуына, гипертония және жүрек ишемиясы ауруларының дамуына алып келеді. Асқазан мен ұлтабар жарасының, холецистит, колит, бронх демікпесі ауруларының қозуына себеп болады. Әйелдердің репродуктивтік қызметінің бұзылуы жиілейді. Әйелдер арасында жыныс органдарының инфекциялық қабыну аурулары жиі кездеседі. Осыдан әйелдердің репродуктивтік қызметі бұзылады. Оралман әйелдердің арасында аборигендік әйелдерге қарағанда балаларды шала босану, нәрестелердің өте төмен салмақта туылуы, перинаталдық өлімнің жоғары болуы, сәбилер арасындағы шетінеу оқиғалары жиі кездеседі. Осы тұлғалар арасында экстрагенителдық аурулар кеңінен таралған, оның ішінде созылмалы бронхиттер, анемия, пиелонефрит, туберкулез, В-гепатиті және өзге аурулар бар.

Аридты аумақтағы қатаң табиғи себептер мигранттар организміне жоғары талаптар қояды. Жоғары температураның әсерінен жеке рефлекторлық реакциялар арасындағы қатынас бұзылады, ішкі ағзалардың қызметі нашарлайды. Жалпы организмнің осындай жағдайға бағытталған жауабы көп бағытты болады. Осыдан организмнің жеке жүйелеріндегі өзгерістер күрделі болып қалыптасады. Сондықтан мигрант-оралмандар организмінің адаптациясын медициналық-биологиялық тұрғыда зерттеу, жаңа әдістемелік жолдарды қарастыруды қажет етеді.

Ғалымдардың кешенді зерттеу жұмыстары, жаңа геомагниттік және күн радиациясының толқыныстарынан адам организмі жауаптары ішкі ағза қызметінің жағдайына байланыстылығын көрсетеді. Осы жағдайда ауру және сау организмдердің бейімделу үрдісі мүлдем өзгеше болып келеді. Аборигендік және жаңадан қоныс аударған адамдар организмдері табиғат құбылыстарына әртүрлі жауап береді. Бұл жағдайда организмнің қызметін қамтамасыз ету үшін шамадан артық энергияны пайдалану қажеттілігі туындайды. Себебі, клетка және клеткааралық мембраналарды қорғау үшін жаңа пластикалық, энергетикалық материалдар қажет. Қатаң геомагниттік толқулар туралы организмге жаңа хабар түсе салысымен, организм өзінің ішкі қорларын жұмысқа тартады. Жаңадан қоныстанған мигранттар организміне жергілікті жердегі судың және атмосфералық ауа құрамының тигізетін әсері жеке авторлардың еңбектерінде жан-жақты талқыланған.

Мысалы, Ж.Қ.Ержанованың диссертациялық еңбегінде мигрант балалар организмінің иммундық және кардиореспираторлық жүйесінің Оңтүстік Қазақстан облысының, оның ішінде Шымкент қаласының өмір сүру ортасы жағдайына бейімделу механизмдерді жан-жақты талқыланған. Осы жерде мигрант балалардың организмі тек климаттық-географиялық ортаға емес, сонымен қатар қатаң экологиялық-гигиеналық жағдайға да бейімделетіндігі баса көрсетілген. Оңтүстік аумақтағы климаттық-географиялық және экологиялық-гигиеналық жағдайға Солтүстік аумақтардан келген мигранттар организмінің адаптациясы өте көп патологиялық және физиологиялық өзгерістердің туындауы арқылы жүреді.

Кардиореспираторлық жүйе кез келген адаптациялық өзгерістерге тез арада қызметтік өзгерістермен жауап береді. Ол өзгерістер көбінесе тамыр соғу жиілігінің артуы, тыныс алудың жылдамдауы, қан қысымының жоғарылауы арқылы көрініс береді. Алайда, адаптациялық қуаты төмен адамдарда нейроциркуляторлық дистония, гипертония сияқты патологиялық ауытқулар да клиникалық көрініс беруі ықтимал. Қызметтік ауытқуларды анықтау мақсатында физикалық жүктемелерді қолдану өте тиімді болып шықты. Физиологиялық және патологиялық ауытқулары бар тұлғалардың организміне жаңа экологиялық-гигиеналық, климаттық-географиялық жағдайда физикалық жүктеме беру, қызметтік көрсеткіштің барынша жоғары деңгейде ауытқуымен көрініс береді. Осы ауытқулар нәтижесіінің статистикалық нақтылығы мигрант-оралмандар организмінің адаптациясы өте күрделі физиологиялық қызметтік ауытқулардың туындауы арқылы жүретіндігін байқатты.

Оралман-мигранттардың организмінде сыртқы климаттық-географиялық және экологиялық-гигиеналық себептерден туындайтын өзгерістері бірінші кезекте иммундық жүйе қызметінде көрініс береді. Соңғы автордың зерттеулерінде анықталған ғылыми нәтижелер мигранттардың иммундық жүйедегі өзгерістері Т-лимфопения, иммуноглобулиндер деңгейінің артуы, лейкопения мен лимфопения және айналымдағы иммундық кешендердің мөлшерінің артуы арқылы жүретіндігін көрсетті. Мигранттардың иммундық жүйе қызметінің үлкен қысымда болуына байланысты, олардың адаптациясын қалыптастыруда арнайы медициналық- профилактикалық шараларды қолдану қажеттілігін көрсетті.

Физикалық жүктемеден кейін оралман балаларда лейкоцитарлық клеткалар санының артып, лимфоцитарлық клеткалардың жоғарылауы байқалады. Осыған қарағанда, мигранттардың иммундық жүйе қызметінің адаптациялық қуаты аса жоғары еместігі көрініп тұр. Ал аборигендік топтағы лейкоцитоз бен лимфоцитоз деңгейі мигранттар көрсеткішінен 21,0% бен 8,2% төмен болып шықты. Физикалық жүктеме әдісімен жүргізілген салыстырмалы зерттеу жұмысы экологиялық-гигиеналық тұрғыда лас аумақта қоныстанған мигрант-оралмандардың адаптациясы барынша қиындықта жүретіндігін байқатып отыр. Дәл осындай көріністер кардиореспираторлық жүйе қызметінің адаптациясына да тән болып шықты.

Жеке авторлардың зерттеулері ересек әйелдермен еркектердің миграциялық үрдістерге байланысты дене салмақтары және нерв-психикалық көрсеткіштері өзгеріп, анемия, қалқанша безінің патологиялары мен жүрек, өкпе, ас қорыту ағзаларының аурулары туындайтындығын көрсетті. Қоныс аударған адамдарға арналған лагерде 5 жыл өмір сүрген әйелдердің денсаулығын сараптау, олардың арасында бірінші кезекте нерв-психика жүйесінің бұзылыстары туындайтындығын анықтады. Бұл сөз жоқ миграцияға байланысты туындайтын стресстің әсері деп бағалануы тиіс. Себебі дәл осындай психоневрологиялық ауытқулар зерттелген әйелдердің барлығында туындаған болып шықты.

Миграцияның алғашқы жылында дезадаптациялық үрдіс, жаңа қоныс орнының жайсыз болуы, болашақтағы өмірге сенімсіздік стресстік жағдайды одан ары ушықтырып жібереді.

Стресстен туындаған нерв-психика жүйесінің бұзылыстары үнемі бас ауруымен, ұйқының бұзылуымен, эмоционалдық ауытқулармен және ашуланшықтықпен жиі көрініс берген.

Осы жағдайдың барлығы Шешенстандағы соғыс барысында Россияға қоныс аударған шешен мигранттарда анықталды. Сұрақнама барысында үнемі басы ауыратын әйелдердің саны 45%-ға жеткен. Олардың миграцияға дейін де басы ауырғандары 3,2% ды құрады. Ашуланшақтық оқиғалары мигрант әйелдердің 32,6% кездессе, миграцияға дейін 0,1% болып шықты. Ұйқының бұзылысындағы арасалмақ 19,6%:1,4% болып отыр.

Миграцияның екінші және үшінші жылында аты аталған нерв-психикалық ауытқулар ұлғайып, миграцияның төртінші жылы бірте-бірте саябырсыған.

Мигрант-әйелдер арасындағы екінші рангалық орын алған патологияларға гинекологиялық аурулар жатады. Олардың жалпы аурушаңдық көрсеткішінің ішінде алатын үлес салмағы 44,9% дейін жетті. Олардың ішінде жыныс ағзаларының қабынуы (26,1%) ең жиі ұшырасатын патологиялардың бірі болып шықты. Ал етеккірдің бұзылыстары да кеңінен таралып, миграцияның алғашқы жылы 12,9% құраса, төртінші жылы 16,7% дейін артқан. Миграция кезеңіндегі менструалдық желінің бұзылыстары, жыныс ағзаларының қабыну деңгейі миграцияға дейінгі кезеңнен 2,5-3,0 есеге жоғары болып шықты.

Таралу жиілігі бойынша үшінші рангалық орындарда зәр шығару және жыныс органдарының аурулары алады (2,8%). Олардың арасында пиелонефрит пен циститтің үлес салмағы жоғары (15,3 және 12,1%).

Төртінші рангалық орында ас қорыту жүйесі патологиялары орналасқан (26,4%). Олардың арасында асқазан мен ішектің (16,5%) аурулары алғашқы қатардан орын алса, өт қабы мен өт шығару жолдарының аурулары да айтарлықтай жиі (9,9%) кездеседі. Оның себептеріне сапасыз тамақтану және ас құрамында көмірсуларының шамадан тыс көп болуы жатады.

Бесінші рангалық орынды тыныс жүйесі аурулары қамтиды (25,2%). Олардың деңгейі миграцияға дейінгі кезеңнен екі есеге артты (12,6%).

Жалпы аурушаңдықтың ішінде жедел респираторлық патологиялардың үлес салмағы 17,6%-ға дейін жетеді. Ал жоғарғы тыныс жолдарының аурулары 7,6% құрады. Олардың ішінде тонзиллит, аденоид және гайморит ауруларын жиі кездестіруге болады.

Алтыншы орында анемия ауруы орналасқан. Оның алиментарлық себептерден туындағандығы күмән туғызбайды. Миграцияға дейін оның деңгейі 10,5% жетсе, миграциялық кезеңнің бесінші жылына қарағанда оның деңгейі бастапқы көрсеткіштен 2,3 есеге артты. Арйдтік жағдайдағы аса жоғары температура әсеріне бейімделу кардиореспираторлық жүйе қызметінің қауырт жұмыс істеуі арқылы жүзеге асады. Бұл жердегі адаптацияның жүру тереңдігі мигранттың бұрынғы өмір сүрген географиялық және климаттық аумағына тікелей байланысты. Осыған экологиялық өмір сүру ортасының жайсыз әсерін қоса есептесек, онда адаптациялық үрдістің көптеген ауыртпалықтарға ұшырайтындығын байқаймыз. Бұл жерде акклиматизация үрдісінің Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан Республикаларынан келген мигранттарда анағұрлым жеңіл өтетіндігін байқауға болады. Орталық Азия тұрғындарының термодинамикалық механизмі аса жетік екендігін атап өту қажет. Алайда газ алмасу, тыныс алуды және қан айналымын реттеу механизмдерінің тиімділігі, солтүстік аймақтан келген мигранттар арасындағы осы механизмдер тиімділігімен бірдей деп айтуға болады.

Халықтың денсаулығына тұрғындардың табиғи қозғалысы ерекше әсер етеді. Табиғи қозғалыс деп – халық санының туылу және өлім оқиғаларының ара қатынасына байланысты өзгерісін айтады. Табиғи қозғалыс статистикасы елімізде міндетті түрде есепке алынатын балалардың туылуы, тұрғындардың өлімі, үйленуі мен ажырасуы туралы деректерге негізделген. Кеңестер Одағында азаматтардың туылу оқиғаларын тіркеу 1917 жылдан, ал өлім оқиғаларын тіркеу 1925 жылдан бері қолға алынды. Елімізде қалыптасқан заңдарға сәйкес азаматтардың туылуынан бастап 1 айға дейінгі мерзімде ата-анасының қоныстанған аумағында немесе баланың туылған жерінде тіркелуі тиіс. Сәбидің туылуын тіркеу «Туылу туралы медициналық куәлік» (ф.103/у-84) негізінде жүзеге асырылады. Туылу туралы куәлік бала тірі туылып, медицина мекемесінен аман-есен шығарылған жағдайда беріледі. Егер бала үйде дүниеге келсе, онда «туылуы туралы медициналық куәлік» баланы қабылдаған медицина қызметкері жұмыс атқаратын мекемеде толтырылады. Егер сәби медицина мекемесінен тыс жерде дүниеге келсе, онда оның туылуы туралы екі адам куаландыруы қажет. Екі немесе одан артық дәрігер жұмыс атқаратын елді мекендерде және медицина мекемелерінде «Туылу туралы медициналық куәлікті» міндетті түрде дәрігер толтырады. Орта буынды медицина қызметкері жұмыс атқаратын денсаулық сақтау мекемесінде «Туылу туралы медициналық куәлікті» босануға көмектескен акушерка немесе фельдшер толтыруы қажет.

«Туылу туралы медициналық куәлік», оны толтырған адамның қолымен ата-анаға тапсырылады. Ата-ана куәліктің медицина мекемесінде қалатын бөлігіне қол қояды. Егер босанған ана перзентханадан шыққанға дейін туылған нәресте шетінеп кетсе, онда «Туылу туралы медициналық куәлікпен» қатар «Перинаталдық өлім туралы куәлік» те толтырылады. Бұл екі құжат та азаматтың халдік актісін жазу (АХАЖ) бөліміне баланың туылуын және өлімін тіркеу үшін тапсырылуы тиіс .

«Туылу туралы медициналық куәліктің» бланкасы мен куәлік түбіртегі кітапшаға қоса тігіліп, олардың дер кезінде және дұрыс толтырылуын қадағалайтын бас дәрігерде немесе оның орынбасарында сақталады. Кітапша тігіледі, ал куәлік пен түбіртекке номер беріледі. Бастапқыда медицина мекемесінің номері, ал бөлшекті сызықтың астына куәліктің қатар саны қойылады. Куәліктің түбіртегі ағымдағы жылдың соңына дейін сақталады да, жылдың аяғында ережеге сай жойылуы тиіс. «Туылу туралы медициналық куәлік» анық етіп қолмен толтырылады. Құжатта медицина мекемесінің аты, мекен жайы, пошталық индексі, құжатты толтырған медицина қызметкерінің (дәрігер, акушерка, фельдшер) ата-тегі, аты жөні жазылады. «Туылу туралы медициналық куәлікті» толтырушы баланың тірі туғандығын кепілдендіреді, туылған жерін (медицина мекемесінде, үйде немесе жолай ж.т.б) туған күні, айы, жылы, жынысы, анасының ата тегі, аты-жөні, және тұратын мекен жайының орнын көрсетеді. Түбіртекте «Туылу туралы медициналық куәліктегі» деректер толық қайталанып жазылады және куәліктің берілген күні белгіленеді.

Медициналық куәліктің берілгендігі туралы «нәрестенің даму тарихында» (ф.097 у) көрсетілуі қажет, ал нәресте өлсе, онда «туылу тарихында»(ф.096у) белгі қалдырылады.

Елімізде қабылданған заңнамаға сәйкес өлім оқиғалары да міндетті түрде жергілікті АХАЖ да 3 тәуліктің ішінде медицина мекемесінің берген куәлігін негіз ете отырып тіркеуге алынады.

Өлім оқиғаларын тіркеуге алу үшін «Өлім туралы дәрігерлік куәлік» (ф.106/у-084) және «Өлім туралы фельдшердің анықтамасы» (ф.106-1/у -084) беріледі.

«Өлім туралы дәрігерлік куәлікті» 2 немесе одан артық дәрігерлер қызмет атқаратын барлық денсаулық сақтау мекемелері бере алады. Бір дәрігер ғана қызмет атқаратын ауылды жердегі медицина мекемесінде немесе дәрігері жоқ, тек фельдшер қызмет атқаратын медицина мекемесінде «Өлім туралы фельдшердің анықтамасы» толтырылады. Фельдшерге «Өлім туралы дәрігердің анықтамасын» беруге тыйым салынады. Бұл құжаттарды медицина мекемесінде сақталатын құжаттың түбіртегіне қол қойғызып барып беріледі. Өлген адамның мәйітін «Өлім туралы дәрігер мен фельдшердің анықтамасынсыз» қолға беруге рухсат етілмейді.

Егер өлген адамның мәйітін медицина мекемесі жерлесе, онда осы мекемеде «Өлім туралы дәрігердің куәлігі » толтырылады және 3 күннің ішінде АХАЖ-ға тіркеуге жеткізеді. «Өлім туралы дәрігердің куәлігін» ауруды бақылаған дәрігер медициналық құжаттар мен «аурудың тарихындағы» мәліметтердің негізінде немесе патологанатом аурудың медициналық құжаттары мен мәйітті ашып тексеру нәтижелеріне сүйене отырып толтырады. Патологоанатомиялық зерттеуге ауруханалық мекемеде шетінегендердің барлық денелері тартылады. Тек аурахананың бас дәрігерінің мәйітті ашпау туралы шешім қабылдауға құқығы бар. Бұл жағдайда бас дәрігер мәйітті ашпаудың себептерін стационарлық аурудың картасында көрсетіп, жазбаша түрде нұсқау береді. Алайда, мәйітті ашпау туралы шешім инфекциялық аурумен стационарда 1 тәуліктен кем емделген, тірі кезінде диагнозы анықталмаған жағдайда, диагностикалық зерттеу немесе емдеу шараларын өткізу барысында қайтыс болуға байланысты берілмейді.

«Өлім туралы фельдшердің анықтамасы» аурудың өліміне дейін бақылау нәтижелері көрсетілген медициналық құжаттардың деректері негізінде және фельдшер өлімге алып келген диагнозды нақты көрсете алған жағдайда ғана толтырылады.

Егер өлімнің туындауына алып келген зорлық-зомбылық, механикалық аксификсия, аса жоғары және төмен температура, электр тогының жоғары қысымы, медицина мекемесінен тыс жерде жасалған жасанды түсік тастау, медициналық бақылауда болмаған балалардың кенеттен өлімі, аты-жөні анықталмаған мәйіттердің өлімі туралы дәрігердің куәлігін тек қана патологоанатомиялық зерттеуден кейін сот медициналық сараптау саласының маман дәрігері бере алады. Жоғарыда келтірілген себептерге байланысты туындаған өлім туралы фельдшердің анықтамасын беруге тиым салынады. Егер кенеттен туындаған өлімнің себебі түсініксіз болса, онда фельдшердің өлім туралы анықтамасы толтырылмайды.

Өлімнің туындауын көзбен көрмей және көз жеткізбей «өлім туралы дәрігерлік куәлікті» немесе фельдшердің анықтамасын беруге тиым салынады. Өлім оқиғасын АХАЖ-да тіркеуді және мәйітті көмуді кешіктірмеу мақсатында «Өлім туралы куәлік» «түпкілікті», «алдын-ала» немесе «алдын-ала берудің орнына» деген белгілермен толтырылады.

«Өлім туралы дәрігерлік куәлікте» «алдын-ала» деген белгіні өлімнің туындау себебін анықтау немесе толықтау үшін қосымша зерттеу жұмыстарын атқару қажет болған жағдайда қояды. Сонымен қатар куәлікті беру мезетінде өлімнің түрі (өндірісте немесе өндірістен тыс кездейсоқ жағдайда туындаған қайғылы оқиға, өзіне қол салу, өзгенің қолынан өлу) анықталмаған, алайда болашақта анықталу мүмкіндігі бар жағдайда осындай белгі қойылады.

Өлімнің түрі мен себебі анықталғаннан кейін «алдын -ала» берілген куәліктің орнына жаңа куәлік толтырылып, статистикалық басқармаға 1 айдың ішінде жеткізіледі. «Өлім туралы дәрігерлік куәліктің » дұрыс толтырылуын, нақтылығын және өлген адамның туыстарына дер кезінде тапсырылуын денсаулық мекемесінің бас дәрігері қадағалауға алып, толық қамтамасыз етуі тиіс.

«Өлім туралы дәрігерлік куәлік» пен «фельдшердің өлім туралы анықтамасы» статистикалық есепті құрастыру үшін қолданылады.

«Өлім туралы дәрігерлік куәлік» пен «фельдшердің өлім туралы анықтамасы» қаламшамен анық етіп толтырылып, барлық қажетті деректер жазылады. Егер жеке деректер жоқ болса, онда құжатта «белгісіз» деген белгі қойылады.

«Өлім туралы дәрігерлік куәліктің» 7 пунктінде өлген адамның түпкілікті мекен-жайы көрсетіледі, ал 9 пунктінде өлімнің негізгі себебі немесе өлімнің туындауына алып келген оқиға жазылады. Егер өлімнің себебін анықтау мүмкіндігі жоқ болса, онда «өлімнің түрі анықталмады» деген белгі қойылады. Куәліктің 11 пунктінде оны толтырған дәрігер өзінің аты-жөнін, атқаратын қызметін, өлімнің туындауына алып келген патологиялық өзгерістердің кезеңдерін және негізгі себебін көрсетеді. Өлімнің негізгі себебін анықтаудың маңызы аса зор. «Өлім туралы дәрігерлік куәлік» пен «фельдшердің өлім туралы анықтамасы» тек қана өлімді куәландыратын құжат емес, сонымен қатар ол өлім оқиғаларын есепке алатын мемлекеттік статисканың негізі болып табылады.

Егер өлімге алып келген бір ғана себеп болса, онда құжаттарды толтыруда ешқандай қиындық туындамайды. Егер өлімге алып келген негізгі себептер бірнеше болса, онда оның бірін таңдап алып, оны «өлімнің алғашқы себебі» деген терминмен белгілейді. Ол ауру мен жарақаттан патологиялық өзгерістердің сатылап туындап, өлімге алып келу үрдісі болып табылады.

Өлімнің себептерін тәртіппен жазу дәрігерге өлімнің негізгі себебін анықтап көрсетуге көмектеседі. Ал негізгі ауру деп тек белгілі бір назологиялық бірлікті айтуға болады.

Өлімнің себебін «Өлім туралы дәрігерлік куәліктің» 11 пунктінде екі бөліп жазады. Оның бірінші бөлігінде этиологиялық-патогенетикалық байланыстағы аурулар келтіріледі.

«а» қатарында, дәрігер өлімнің негізгі себептерін (негізгі аурудың асқынулары), «б» қатарында, дәрігер өлімге алып келген негізгі ауруды көрсетуі тиіс.

11 пунктің екінші бөлімінде өлген адамда анықталған, өлімнің негізгі себебі болған патологияның жүруін одан ары қиындатқан өзге аурулар келтіреді.

Тірі туылған деп есептеу үшін анасынан бөлініп шыққан, жатырдан шығарылып алынған нәресте тыныс алуы немесе тіршіліктің өзге белгілерін байқатуы тиіс. Оның ішінде жүректің соғысы немесе бұлшық еттерінің қозғалысы анықталуы қажет.

Өлі туылған деп есептеу үшін шарана туылу барысында немесе бөлініп алған кезінде шетінеген болуы тиіс. Шарананың өлі туылғандығына тыныс алудың жоқтығы немесе тіршіліктің өзге белгілерінің болмауы нұсқай алады.

Өлі және тірі туылу статистикасының өзіндік ерекшеліктері бар. Денсаулық сақтау мекемесінің медициналық құжаттарында салмағы 500 грамм және одан жоғары болып тірі немесе өлі туылған барлық нәрестелер тіркеледі.

Азаматтық халдің актісін жазу бөлімінде тірі туған нәресте ретінде тіркеуге алынатындар қатарына жататындар:

1. 
   Салмағы 1000 грамм және одан артық немесе туылғаннан кейінгі салмағы белгісіз, бойының ұзындығы 35 см немесе одан артық, немесе жүктілік мерзімі 28 апта және одан артық, сонымен қатар 1000 граммнан төмен салмақтағы егіз туылғандар;
   
2. 
   Тірі туылып, 168 сағаттан артық өмір сүгендер;
   
3. 
   Дене салмағы 500 ден 999 граммға дейінгі барлық нәрестелер жатады.
   

Туылу үрдісіне сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық, психологиялық, өмір сүру салты мен себептері, дәстүр және діни әдептер, балалардың туылу үдерісін реттейтін саясат әсер етеді. Оны демографиялық саясат деп атайды.

Туылу дегейі жоғары елдерде оны төмендетуге, ал төмен елдерде оны жоғарылатуға бағытталған саясат жүзеге асырылады.

Бұл үрдістің қауырттылығын сараптау және бағалау мақсатында арнайы көрсеткіштер жүйесі қолданылады.

Туылудың жалпы коффициенті немесе 1 жыл ішінде 1000 тұрғынға балап есептегенде тірі туылғандар саны деген көрсеткіш бар.

Туылудың жалпы коэффиценті бұл үдерістің қауырттылығын көрсете алмайды. Тек қана осы көріністі жалпылама сипаттау үшін қажет. Ал туылудың нақты бағасын беру үшін арнайы көрсеткіштер қолданылады Олардың қатарында жалпы және некелілер тұқымдылы коэффиценттері бар.

Бұл коэффиценттер 15-49 жастағы фертильдік немесе тұқым көтеру жасындағы 1000 әйелге балап есептелінеді. Осы жастық интервалдан төмен және жоғары жастағы әйелдердің бала көтеру және босану оқиғалары болмашы. Бала босану көрсеткішінің жастық шамалар бойынша таралуына ерекше көңіл бөлінеді. Бұл жағдайда төмендегідей жастық интервалдар есепке алынады. Оның ішінде: 15-19; 20-24; 25-29; 30-34, 35-39; 40-44; 45-49 жыл деген топтар бар.

Туылу үрдісіне мінездеме беруде туылудың жиынтық коэффицентінің атқаратын ролі өте үлкен. Бұл коэффицент туылу көрсеткішінің деңгейі әрбір жастық топқа өзгеріссіз сақталған жағдайда 1 әйелдің өмірінде орта есеппен дүниеге әкелетін ұрпағының санын көрсетеді.

Бұл көрсеткіш тұрғындардың жастық топтарға бөлінуіне тәуелді емес, тек қана осы күнтізбелік жылдағы туылу көрсеткішінің орташа деңгейін анықтайды.

Туылудың жиынтық коэффициенті жастық туылу коэффициенттерінің қосындысы ретінде, бір жылдық жастық топтар бойынша есептеледі.

Тұрғындардың санын бір деңгейде өзгеріссіз сақтап қалу үшін бұл көрсеткіш 2,0 коэффициентінен артық болуы қажет, (мысалы 2,15-2,20), Себебі кейбір некедегі әйелдер мүлдем бала көтермейді. Туылу көрсеткішінің орташа деңгейі 15-25‰ болуы тиіс. Ал туылудың 15 ‰ төмен болуы көрсеткіштің төмен, ал 25‰ жоғары болуы бұл көрсеткіштің жоғары екендігін байқатады.

Туылу көрсеткішін бағалау үшін оның бірнеше жылдық деңгейін есепке алады. Алынған мәліметті өзге аймақтарда қалыптасқан деңгейімен салыстырады. Сонымен қатар осы аймақта қалыптасқан өлім көрсеткішінің деңгейі мен динамикасымен салыстрады. Туылу үрдісіне әсерін тигізетін негізгі себептерді есепке ала отырып қана бұл көрсеткішті жақсартуға бағытталған профилактикалық бағдарламаларды жасауға және тәжірибеде тиімді іске асыруға болады. Біздің Республикада қалыптасқан туылу көрсеткішінің динамикасы тұрғындар санының жылдам өсуін қамтамасыз етіп отырғандығын көрсетеді. Егер 1900 жылы туылу көрсеткішінің деңгейі 49,5‰ құраса, 1940 жылы оның деңгейі 39,4‰ дейін төмендеді. Бұл көрсеткіштің айтарлықтай төмендеуі 1970 жылдан бастап көрініс бере бастады. Оның осы кезеңдегі деңгейі 35,7‰ құрады. ХХ ғасырдың 90 жылдары Кеңестер Одағының ыдырап, ауыр әлеуметтік-экономикалық тоқыраудың әсерінен демографиялық үрдістің күрт төмендеуі байқалды. Осы жылдары, әсіресе 1994-1999 жылдары туылу көрсеткішінің деңгейі 15,0-16,0‰ дейін төмендеді. Республиканың Солтүстік аймақтарында туылу көрсеткішінің деңгейі өлім көрсеткішінің деңгейіненде төмен болып кетті. Тек қана Республиканың әлеуметтік-экономикалық тоқыраудан шығуы, халықтық әлеуметтік жағдайының жақсаруы туылу көрсеткішінің жоғарылауына алып келеді. 2005-2010 жылдары туылу көрсеткішінің динамикалық жоғарылауы байқалады. Әсіресе қазақ халқының демографиялық тірегі болып келген Оңтүстік Қазақстан облысындағы туылу көрсеткішінің динамикасы арта түсіп, 26,0‰ дейін жетіп отыр.

Кеңестер Одағы кезеңінде жылдық саны жалпы өлім көрсеткіші бірте-бірте төмендеді. Егер ХХ ғасырдың басында бұл көрсеткіштің деңгейі 50‰ дейін жетсе, 1940 жылы 18,2‰ дейін, ал 1969 жылы 6,9‰ дейін төмендеді. 1970 жылдан 1989 жылға дейін бұл көрсеткіш қайта көтеріліп, 14,7‰ жетті. Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан Республикасында жалпы өлім көрсеткіші бірден төмендей қойған жоқ. 1999 жылы оның деңгейі 15,7‰ дейін көтерілді. Бұл көрсеткіштің деңгейіне көптеген себептер жайсыз әсерін тигізді. Оның қатарында соғыс қимылдары, терроризм, ауыр әлеуметтік-экономикалық ахуал, аурулардың эпидемиясы, жайсыз экологиялық жағдай ж.т.б. Экономикасы дамыған Европа елдерінде бұл көрсеткіштің деңгейі аса жоғары емес. Батыс Европада 8-9‰ дейін жетсе, Шығыс Европа мемлекеттерінде 5-6‰ арасында қалыптасқан. Европадағы жалпы өлім көрсеткішінің деңгейіне әсер ететін негізгі себеп, тұрғындардың құрамында қартайған адамдардың үлес салмағының жылдам ұлғаюы болып табылады. Осыдан соңғы он жылда (2000-2010) Японияда жалпы өлім көрсеткішінің деңгейі 7,0‰ ден 7,4 ‰ дейін, Голландияда 8,7 ‰ ден 9,1 ‰ дейін, Америка Құрама Штаттарында 8,7 ‰ ден 8,9 ‰ дейін,Швецияда 10,3 ден 10,5 ‰ дейін, Францияда 9,2 ‰ ден 9,4 ‰ дейін артқан. Өзге дамыған Европа елдерінде өлімнің жалпы көрсеткіші 9,0 ‰ төмендей қойған жоқ.

Балар арасындағы әр кезеңде қалыптасатын өлім көрсеткішін есептеуде төмендегідей формулалар қолданылады:

Сәбилер өлімінің жылдық көрсеткіші

Сәбилердің өлім көрсеткішінің құрамына ерте неонатальдық өлім (1 аптадағы немесе 168 сағат ішіндегі өлім), неонатальдық өлім (алғашқы 4 апта ішіндегі өлім) және постнеонатальдық (29 күннен 1 жылдың аяғына дейінгі) өлім кіреді.

Балаларға көрсетілетін медициналық көмектің сапасын бағалауда перинатальдық өлім көрсеткішін зерттеудің маңызы өте үлкен. Бұл көрсеткіштің құрамына өлі туылу және ерте неотальдық өлім оқиғалары кіреді. Қазіргі таңда перинатология мәселелерін кешенді түрде зерттейтін және оның алдын алуға арналған профилактикалық бағдарламалардың ғылыми негізін жасап, тәжірибеде жүзеге асыратын зерттеу институттары мен емдеу мекемелері ашылған.

Балалардың жасы ұлғайған сайын олардың арасындағы өлім көрсеткіштері төмендей түседі. Балалар арасындағы өлім көрсеткішінің ең төменгі деңгейі 5-9 және 10-14 жас аралығында қалыптасқан. 15 жастан бастап өлім көрсеткіші бірте-бірте арта түседі. Ал оның алғаш рет күрт ұлғаюы 50 жастан асқанда байқалады. Және бірден 1,4 есеге жоғарылайды. Бұл көрсеткіштің екінші рет күрт ұлғаюы 80 жастан асқанда көрініс береді және оның деңгейі 1,6 есеге артады. Өлім көрсеткішінің үшінші рет күрт жоғарылауы 85 жастан кейін байқалады және алдыңғы жылдардағы деңгейден 1,75 есеге көтеріледі.

Сәбилердің өліміне алып келетін себептердің ішінде бастапқы орында перинатальдық кезеңдегі жағдай орналасқан және олардың үлес салмағы 46% жетеді. Екінші орында туа біткен аномалиялар (22% ), үшінші орында тыныс органдары аурулары (14% ) орналасқан. Инфекциялардың үлесіне

(7 %) 4 орын тисе, бесінші орында жарақаттар мен уланулар (5-6% ) орналасқан.

Өлі туылудың негізгі себебі (73-75% ) жатыр ішіндегі асфиксия болса, ерте неонатальды кезеңдегі өлімге туылу барысындағы жарақаттар, жатыр ішіндегі инфекциялар алып келеді.

Неонатальдық кезеңдегі өлімге алып келетін себептердің арасында тыныс органдары мен ас қорыту – ішек жолы аурулары басым рольге ие. Постнеонатальдық кезеңде жоғарыда аталған себептердің өлімнің туындауындағы орны одан ары күшее түседі.

Сәбилердің өлімі дамыған Европа елдерінде 5-8‰ аспайды. Біздің Республикадағы сәбилер өлімінің деңгейі 18-20 ‰ төмендемей отыр. Оның себептері Европа елдеріндегі сәбилер өліміне алып келетін себептердің құрамымен бірдей. Сондықтан бұл жағдайды түзеуге болады деп ойлауға мүмкіндік бар.

Осы жағдайды жақсарту үшін сәбилер өліміне алып келетін себептердің алдын алу шараларын барынша жетілдіру және белсенді түрде іске асыру қажет.

Өлім көрсеткішінің құрамында ересек адамдардың арасында қалыптасқан өлім оқиғаларының үлес салмағы айтарлықтай жоғары. Орта есеппен ересек адамдардың өлімі 12,9-13,9 ‰ дейін жетеді. Барлық жастағы топтар арасында ер кісілердің өлім көрсеткіші әйелдердің көрсеткіштерінен 1,3-1,5 есе жоғары болып қалыптасқан. Ер кісілер мен әйелдер арасындағы өлім көрсеткішінің айырмашылығы әсіресе 20 мен 34 жаста аса жоғары және 4,0-4,5 есеге дейін жетеді. Жастары одан ары ұлғайған сайын ер кісілер мен әйелдердің өлім көрсеткіштеріндегі айырмашылық бірте-бірте төмендей түседі. Алайда 80 жастан асқанша ер кісілердің өлім көрсеткіші әйелдердің көрсеткішінен артық күйінде қала береді. Әйелдер расында қалыптасқан өлім көрсеткішінің ең жоғары деңгейі 85 жастан басталса, ең төменгі деңгейі 10-14 жас аралығында кездеседі.

Өлімге алып келетін себептердің құрамын зерттеу тұрғындардың денсаулығын жан-жақты сипаттауға көмегін тигізеді және мемлекет тұрғындар денсаулығын қамтамасыз етудегі сауықтыру шараларын ұйымдастыру тиімділігін көрсетеді. Денсаулық сақтау жүйесінің және медицина мекемелерінің жұмыс істеу сапасын, дәрігерлердің біліктілігін анықтайды. Егер ХХ ғасырдың басында тұрғындардың өліміне алып келетін себеп ретінде инфекциялық ауру ерекше роль атқарса, қазіргі кезеңде өлімнің негізгі себептері ретінде жүрек-қан тамыры аурулары, қатерлі ісіктер, жарақаттар мен уланулар және созылмалы бейэпидемиялық аурулар басым роль атқара бастады. Қазақстан республикасында тұрғындардың өліміне алып келетін аурулардың арасында жүрек-қан тамыры ауруларының үлес салмағы 56 %, қатерлі ісіктердің үлес салмағы 17 %, жарақаттар мен уланулардың үлес салмағы 15 %, тыныс органдары ауруларының үлес салмағы 6 %, ас қорыту органдары ауруларының үлес салмағы 3 % болып отыр. Соңғы 15 жылда өлімге алып келетін себептер ретінде жүрек-қан айналу жүйесі ауруларымен қатар, жарақаттар мен уланулардың ролі жылдам артуда. Тұрғындар арасында қатерлі ісіктердің таралуы мен өлімге алып келуі де арта түсуде. Сонымен тұрғындардың арасында қалыптасқан өлім көрсеткішінің артуына барлық қатерлі себептердің қосатын үлесі жылдан-жылға ұлғаюы үстінде деп айтуға болады. Сондықтан өлім туғызатын қатерлі себептерге қарсы профилактикалық шаралардың ғылыми негізін жасап, оны тәжірибеде белсенді жүзеге асыру бүгінгі таңдағы ең маңызды әлеуметтік-медициналық мәселе болып отыр.