П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| граммат ика
гректің ё г а т т а іік е - оқи алу, әріп жаза білу деген созінен қалыптасқан болса, ол создердің түрлену жүйесі мен грамма- тикалық мағыналарын, олардың арасындағы бай- ланыс пен қарым-қатынастарды, сойтіп, создердің тұлғалану ерекшеліктерін, создердің бір-бірімен тіркеске түсіп, сойлем құрау сияқты қасиеттерін қарастырадьк Грамматиканың бір саласы морфо- логияның (гректің т о ф һ е - ф орма, тұлға және І 0 £ 0 $ - соз, ілім деген создерінен құралған) да зерттейтін басты объектісі - соз. Әрине, морфо- логия лексикология сияқты жеке создердің нақты м ағы налары н , олардың қайдан ш ы ғы п, қалай қалыптасқанын, функционалдық-стильдік сипат- тарын емес, создердің жалпы қасиеттерін, ортақ қасиеттері арқы лы создердің белгілі топ құрай алуы мен түрлену, тұлғалану жүйесін, соның нәтижесінде пайда болатын жалпы м ән-м ағы на- ларды топтап, категориялық ерекшеліктерін зерт- теп сипаттайды. Сойтіп, морф ология создердің грамматикалық сипаттарын зерттеп айқындайды. М орфология сияқты синтаксис (гректің 5уп1:ахІ8 - құры лы с, тізбек, тіркес, тәртіп деген сөзінен қалыптасқан) те грамматиканың бір саласы. Егер морфология создің жалгіы сипатын, атап айтқан- да, создің ф амматикалы қ мағыналарын, олардың берілу жолдарын, түрлену жүйесі мен парадиг- м алы к (гректің рагасіеі§та - үлгі, мысал, рет созінен алынған, яғни белгілі бір тэртіппен түрле- ну, өзгеру қатарының тұрақты жиынтығы, үлгісі; мысалы, септелу, тәуелдену, жіктелу үлгілері т.б.) қасиетін, соз формаларының ерекшеліктерін, со- ның нәтижесінде пайда болатын ф ам м атикалы қ мағыналар жүйесін жеке-жеке емес, жалпы түрде қарау арқы лы , ортақ белгілері негізінде, яғн и создердің грамм атикалы қ сипаттары негізінде ф ам матикалы қ топтарға, олардың категориялар- ға жіктелуін қарастырса, синтаксис сол түрлену тұлғаларының басқа создермен синтаксистік қаты- насқа түсу ерекшелікгерін, сойлемде создердің сол тұлғалары нда атқаратын қы зметтерін, сойтіп, сойлем кұрау, олардың құрам ды қ, құрылыстық түрлері мен типтерінің ерекш еліктерін қарасты- рады. Сойтіп, морфология мен синтаксистің ор- тақ жерлері коп-ақ. М ысалы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үіиін... (Абай) деген сойлемді талдап корейік. Мен - I ж ақ жекеш е жіктеу есімдігі, атау тұлғада тұр, жазбаймын - сабақты етістік, СШ ДЫ 7ІДҢ М ОРФОЛОГИЯЛЫ Қ ҚҮРЫ ЛЫ М Ы 411 болымсыз тұлғада (-ба), -й - көсемш е тұлғасы арқылы ауыспалы осы - келер ш ақты білдіріп тұр, -мын - I ж ақ жекеше жіктік жалғау, өлеңді - жалпы зат есім, -ді табыс септік арқы лы тура объекті м ағы насы н білдіріп тұр, ермек - жалпы зат есім, түбір тұлға, үшін - септеулік шылау. Бұл - морфологиялық талдау. С интаксистік жа- ғынан: м ен - бастауыш, атау септікте, жазбай- мын - баяндауыш, жіктік жалғау арқылы бастау- ышпен I ж ақта жекеш е қиы са байланы сы п тұр, өлеңді (нені жазбаймын?) тура объектіні (табыс септік) білдіретіндіктен тура толы қтауыш бола- ды, өлеңді жазбаймын - табыс септік жалғауы арқы лы б а й л а н ы сқ а н етістікті м еңгеру (сөз тіркесі), ермек сөзі үшін шылауымен тіркесіп келіп мақсат пысықтауыш (не үшін, не мақсатпен жаз- баймын?) қы зметін атқары п тұр, сол үіиін шы- лауы арқылы ермек сөзі жазбаймын дегенге мең- геріле байланы сы п, етістікті сөз тіркесін құрап тұр. Ж алпы бұл - жай, жайылма, ж ақты, толым- ды, хабарлы сөйлем. Міне, осы талдаудан грамматиканың екі са- ласы морфология мен синтаксистің ортақ, жа- қы н қасиеггері мен бір-бірінен айырма ерекш е- ліктері аны қ көрінеді. Ф онетиканы ң негізгі зерттеу объектісі ды- быстар, олардың жүйелілігі мен қолданылу ерек- шеліктері, заңды лы қтары болса, дыбыстардың қы р-сыры , жасалу, артикуляциялы қ ерекш елік- тері мен қолданылу заңдылықтары сөзге тікелей байланысты, сөз арқылы, сөздер құрамында ғана олар толық көріне алады. Ж еке дыбысты айтқан- нан, оның барлық сипаты толық айқындала бер- мейді. Сөздің бар сипаты оны ң қолданысында сөйлем ішінде айқы ндалаты ны сияқты , дыбыс- тардың да бар қасиеті сөз құрам ы нда қолданы - луы арқылы айқындалады . С онды қтан да соз ф о н е т к а ғ а да қатысты. М іне, осы қасиеттері негізінде сөзді оте күрделі тілдік единица деп түсінеміз. Сөз - сөйлемнен кейінгі ерекше тілдік единица, өйткені ол - тілдің мәнді, мағы налы бөлшегі және сөйлем құрауға негіз болатын тілдік единица. Демек, сөз әр қырынан тіл білімінің әр сала- сы на тікелей, я ж анам а қаты сты болы п, тіл білімінің негізгі объектісі болып саналады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|