П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
.2 . С Ө З Д І Ң ІШ К І М А Ғ Ы Н А Л Ы Қ Ж Ә Н Е
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 1 .2 . С Ө З Д І Ң ІШ К І М А Ғ Ы Н А Л Ы Қ Ж Ә Н Е
С Ы Р Т Қ Ы Д Ы Б Ы С Т Ы Қ Ж А Ғ Ы Тілдегі ең кіші мағыналы болшек - соз. Сон- дықтан сөз белгілі бір ұғымды білдіреді, я ғн и белгілі бір нақты заттың атын немесе сы нны ң, сапаны ң нақты белгісін, нақты санды, әр түрлі нақты әрекет-құбылысты, қимылды т.б. білдіреді. Сонды қтан соз туралы әңгіме болғанда, ең ал- дымен, сол соз білдіретін м ағы на, я ғн и создің ішкі сипаты, мазмұны қоса жүреді. Рас, морфе- маның кейбір түрін, мысалы, түбір морфеманы , мағыналы болшек дейміз. Түбір морфема мәселесіне қазақ тілі (сон- д ай -ақ түркі тілдері) тұрғы сы нан келсек, түбір белгілі бір мағынаны білдірумен байланысты. Бұл тұрғыдан келгенде, түбір деген ұғым м ен свзде- ген ұғымдар сайма-сай келеді де, соз деген ұғымға енетін туынды түбір дегендер ғана одан озгеше болады. Сондықтан да түбір жеке создің балама- сы ретінде ешбір түрленусіз түбір күйінде тілде қолданыла да алады. Мысалы: Зеңбірек снаряд- тары суға үсті-үстіне түсіп, аспанға шапшыған судан күміс бағаналар орната бастады (М үсіре- пов). Ызғырық суык сүр бүлт аспанды тегіс қап- таған (М айлин). Төрт бөлмелі тас үй салқын да жайлы (Мүсірепов). Берілген сойлемдердегі күміс, сүр, төрт, тас деген сөздер түбір күйінде қолданы лған, я ғн и олар - әрі түбір, әрі сөз. Бірақ түбір деген ұғы м - ға қазіргі кезде ешбір мәнге ие бола алмайтын не жеке қолданыла алмайтын елі түбірлер де енеді. Мысалы, оян, оят, баданадай, алпамсадай, момын, момақан, шалқақ, шалқалау т.б. сияқты сөздердің түбірі, сөз ж оқ, оя, бадана, алпамса (я 'Аі\п),мом, шалқа екенін бір түбірден өрбіген түбірлес создер де корсегіп тұр. Бірақ бұлар қазір тілімізде түбір күйінде қолданылмайды, жеке тұрып еш бір ма- ғына да білдіре алмайды. Сойтіп, түбірлік қасиет қазіргі тұрғыдан кел- генде ж оқ, я жойы лы п кеткен. Бірақ бұндай создерге салыстырмалы-тарихи талдау жүргізсек, қатар тұрған түбірлес создердің о зі-ақ көрсетіп тұрғандай, берілген создердің өздері негізгі түбір емес екенін байқаймы з. Осы ж ағы н ан келгенде түбір деген ұғымның өзін әрі айқындай, әрі шек- теп алудың мәні ерекш е сияқты . Я ғн и түбірдің ең басты белгісі, ерекшелігі не дегенге нақты , дәл жауап беруіміз керек. Әдеттегі беріліп жүрген аны қтаманы ң негізгі белгі болу тұрғы сы нан си- паты нақты аны қталуға тиіс. Олар: 1) создің ең кіші мәнді бөлшегі, 2) қөсымша мөрфемалар үстелу арқылы жаңа сөз немесе сөз тұлғасы н жасауға негіз бөлатын бөлшегі. Ал өз бетімен сөл қал- пында (түбір күйінде) сөйлемде қөлданылуы түбірдің өз ішінен туындайтын қолданы сты қ қасиеті емес, ол түбірдің жеке тұрғанда да белгілі м ағы наны білдіруімен байланысты. Ол м ағы на 412 М ОРФОЛОГИЯ (мән) лексикалы қ мағына болып табылады. Сон- ды қтан да ол мән түбірдің жеке тұрған дағы ба- сы нда болуы керек. Түбірдің сол тұлғасы нда екінш і сөзбен байланы сқа түсіп, сөйлем ішінде қолданы лғанда, оған қосымш а грамматикалық, я ғн и ол екі сөздің байланы сы нәтижесінде туа- ты н, мәні де үстелуі мүмкін. А йталы қ, ж оғары - дағы берілген сойлемдердегі күміс (нақты зат атау- ынан басқа, бағаналардың неден жасалғандығын, нақты затқа қаты сты ғы н), тас (нақты зат атау- ынан басқа, үйдің неден салы нған ды ғы н , затқа қаты сты ғы н) білдіріп, түбір білдіретін м ағы н а- ны ң үстіне ж аңа қосы м ш а (қаты сты қ) м ағы на қоса білдірсе, сұр (жалпы түсті білдіру нақты бұлттың түсін білдіруге ауысуы),/77б>/?т (үй бөлме- лерінің нақты санын білдіру) түбір қалпыңда қол- даны лу сипаты біркелкі емес. Осы талдаудан көрінетіндей, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|