П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
ЗЛ .2. Жалпы есім мен жалқы есімдер
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ЗЛ .2. Жалпы есім мен жалқы есімдер
Қ азақ тіліндегі зат есімдер сем антикалы қ сипаты ж ағы н ан жалпы есім және ж алқы есім деп аталатын негізгі екі топқа бөлінеді. Жалпы есім деп бір-біріне ұқсас нэрселер мен құбылыс- тардың, жан-жануарлардың жалпылама атауышы, ортақ атауы ретінде жұмсалатын создерді атайды да, ж алқы есім деп жеке адамдарға, дүниедегі жеке заттар мен құбылыстарға атауыш болып ке- летін сөздерді айтады. Дерексіз ұғымды, жиы н- ты қ ұғымды білдіретін зат есімдердің дені де осы жалпы есімдер. Ж алпы есім болатын создердің тобы жалқы есім болатын создердің тобымен салыстырғанда элдеқайда мол. Тіпті айта берсек, жалпы есім бо- латын зат есімдердің лексикалық топтарының бэрі бірдей бір таптастырудың аясына сыя бермейді. Ойткені кез келген жалпылық ұғымды білдіретін заттық атау жалпы есім болып есептеледі. Мыса- лы: білезік, нақыш, қиял, қора, маман, қамқорлық, торғай, бала, шәп, қора, кітап, білім. Ж алпы есім мен жалқы есімдердің лексика- лы қ м ағы насы ндағы айырмаш ылықты былай 444 МОРФОЛОГИЯ қойғанда, грамматикалық қасиеттерінде де елеу- лі ерекшеліктер байқалмайды емес. Мәселен, нақ- тылы ж алқы лы қ мәнде ж ұм салған жалқы есім- дер жекеше түрде ғана айтылып, еш уақыт көптік ж алғауы н қабылдамайты н болса, ал кейде кісі аттары көптік жалғауында жұмсалса, сол заттын көптігін емес, басқа мәнді білдірсе, м ағы н асы дерексіз создерді есептемегенде, жалпы есімдердің көп ш ілігін ің-ақ екі бірдей тұлғада, әрі ж екеш е, әрі көпше түрде жұмсала беретінін көреміз. М ы- салы: ауыл-ауылдар, бала-балалар, кісі-кісілер, көше-көшелер. Ж оғарыда айтылған жайдан жалқы есім атау- лы ға көгітік жалғауы тіптен де жалғанбайды екен деген түсінік тумайды. Ж алқы есімге де коптік ж алғауы ны ң аракідік ж алғанаты н кездері бар, бірақ мұндайда ж алқы есімдер сол ж алқы атау- ды ң көптігін емес, көбіне, жалқы атаумен бірге басқа адамдар деген мәнді аңғартады. М әселен, Асқарлар Астанадан кеше ға на оралды деген сөйлемді алатын болсақ, бұл жердегі А сқарлар деген есім жалғыз Асқардың ғана емес, сонымен бірге оны ң қасындағы озге кісілердің де Астана- дан қайтып оралғаны н білдіреді. Дәлірек айтсақ, м ұндағы -дар қосы м ш асы өзі ж ал ған ған сөзге көптік м ағы на үстеп түрған ж оқ, яғн и сол атау- ды ң көптігін білдіріп тұрған ж оқ, одан ж алқы есім жалпы есімге ауысып кеткен ж оқ, ол жал- ғыз емес, қасы нда басқа адамдар бар екенін білдіріп тұр. Сол тәрізді Абайлардың, Ыбырайлар- дың заманы дегендегі көптік ж алғауы ны ң қы з- меті осы ған ұқсас. М ұнда да ол бір ғана Абай мен Ы бырай емес және оны ң тұстастары деген ұғымды аңғартады. Кейде көптік жалғауының бұл айтылғандар- дан тыс ерлі-зайы пты адамдардың, ағайы нды адамдардың аты -ж өнін қатар атау қажет болған ж ағдайда олардың ф ам илиясы на ж алғануы да эбден ықтимал. Бұл ретте де көптікжалғауы көптік м ағы нам ен қоса ж алпы лы қ мәнді аңғартады . Мысалы: ағайынды Абдуллиндер, ерлі-зайыпты Әмірхановтар, апалы -сіңлілі Досымбековалар. (Бүлар кеңес кезеңіндегі орыс тілінің әсері болып табылады: братья Абдуллины, супруги Амирхановы, сестры Досымбековы). К өптікж алғауы ны ң кейде мекен, қоны с ат- тары на да жалғануы мүмкін. М ұндай ж ағдайда ол создер сөйлемдегі өзге создермен қарым-қаты- насына қарай ж алқы лы қ мәннен горі кобіне са- лыстыру, ұқсату мәнінде айтылады. Мысалы: Алматылар - Апматылардай, Қостанайлар-Қос- танайлардай. Ал жалқы есімдерге келетін болсақ, қазақ тілінде жалқы есім болатын создердің мынадай топтары бар: 1. Кісінің аты-жоні мен лақап аты: М ұқтар, Ғабит, Әлия, М әнш үк, Ж аяу Мұса, Балуан Ш о- лақ (шын аты - Нұрмағамбет), Алдар Косе, Қожа- насыр. Қазақта өзінен үлкен кісінің атын (көбіне ер адамның атын) толық атамай, сыпайгершілік ізет- пен Сәбит болса, Сәке яки Сәбе, Қали болса, Қалеке яки Қалес, Қайролла болса, Қайреке, Қақа деп тағысын-тағыш а атайтын дәстүр бар. Мұндай есімдер де жалқы есімнің осы түріне жатады. 2. Географиялық атаулар мен әкімш ілік-тер- риториялы қ атаулар, кәсіпорындар мен мекеме- лердің, қоғам ды қ ұйымдардың, аттары: Ұлытау, Торғай, Маңғыстау, Сарыарқа, Терісаққан, Сыр, Қарқаралы, Ш ымкент, “ Қайрат” (футбол коман- дасының аты). 3. Әдебиет, өнер және ғылым ш ы ғарм ала- рыны ң аты: “Абай ж олы ” , “ Ер Т ар ғы н ” , “ Елім- ай ” , “Саржайлау” , “ Қыз Ж ібек” , “А қ ж ел к ен ”. 4. Аспан, ғарыш әлеміндегі денелердің жеке аты (астроном иялы қ атаулар): Ай, Күн, Үркер, Ж етіқарақшы, Ақбозат. 5. Тарихи оқиғаларды ң аты: Ақтабан шұбы- рынды (1723 ж ы лғы о қ и ға), Прием (1916 жыл- ғы оқи ға), Ұлы Отан соғы сы (1941-1945 жыл- дардағы оқиға). 6. Сәйгүлікке, аң ға түсетін құсқа, құмайта- зы ғ а қ о й ы л ғ а н аттар: Т ай б у р ы л , Қ ұл агер, Көкжендет, Бөрібасар. Қай тілді алсақ та оның лексикалық жүйесінің дамуы барысында жалпы есімге тән сөздердің ж ал қы есім ге, кер ісін ш е, ж алқы есімге тән сөздердің жалпы есімге ауысу процесі болмай тұрмайды. Әңгіме болып оты рған сөздердің екі тобы ны ң бірінен біріне ауы с-түйіс айты лы п жүрген сөздердің қазақ тілінде талайы бар. Мәсе- лен, әйел адамдардың аты ретінде жиі естілетін Өрік, Мейіз, Алма, Алуа, Бота, Бәтес, Ақұштап, Жібек, Гауһар, Маржан тәрізді сөздер мен ер адам- ның аты ретінде жиі естілетін Қозы, Бүркіт, Кобей, Арыстан, Әмір, Темір, Сұлтан, Сайлау, Тілек, Жеңіс секілді сөздердің басында жалпы есім болғанын әрқайсымыз жақсы білеміз. Сол тэрізді' ел арасында сараңды қты ң, қаталдықтың белгісі ретінде айтылатын Қарабай, Қарынбай, Ш ығай- бай, батырлық ұғымдағы каһарман, жүйріктіктің символы дүлдүл сездерінің басында жалқы есім болғаны мәлім. Осы жөнінен алғанда, жалқы есім қатарына жататын сөздер мен жалпы есім қата- |