П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 7 .3 . Қ И М Ы Л Е С ІМ І
| Һ'ГІСЛ'ІК
527 7.2.7. Амалдың өт>' сипаты категориясы Әдетте, амал-әрекет ешқашан біркелкі орын- далмайды. Қ им ы л-әрекеттің ш апш аң не баяу, шұғыл не созы лы ңқы , ты ңғы лы қты не босаң, біркелкі немесе үздік-созды қ т.б. түрлері кезде- седі. С онды қтан тіліміздегі етістіктер өзінен-озі тұрып мұндай мән-мағы наны бере алмайды. Он- дай әрекет-қозғалысты етістіктің грамматикалық формалары ғана аңғарта алады. Негізінен бұған аналитикалық формалар қызмет етеді. Себебі ана- литикалық формалардың бойында амалдың жүзе- ге асуын сипаттайтын грамматикалық мағыналар болады. М ысалы, айт етістігі айта бастады, айта жөнелді, айта салды, айта қойды, айта тұр, айта бер, айта қал дегенде түрлі форманттар ж алға- нып, айту амалы ны ң сан түрлі өту сипатын бай- қатып тұр.’ 7 .3 . Қ И М Ы Л Е С ІМ І Қимыл есімі (кейде тұйы қ етістік, қимыл атауы) етістіктің м ағы на ж ағы нан да, түрлену жүйесімен де ерекш еленетін ф ункциялы қ ф ор- маларының бір түрі. Барлық етістік формалары жіктеліп, жақтық, шақтық мағы наны аңғартса, қимыл есімінде он- дай белгі ж оқ. Керісінш е, есімдерше көптеліп, тәуелденіп, септеліп қолданылады. Қимыл есімінің етістіктің бір түрі бола тұрып мұндай ерекш елікке ие болуы қимыл әрекеттің өзін емес, сол әрекеттің атауы ретінде қолданы- луына байланысты. Қимыл есімі түбір етістік пен туынды түбір етістікке -у (-ұу, -үу), -ыс (~іс), -м ақ (-м ек, -бақ, -бек, - пақ, -пек) жұрнақтары жалғану арқылы жа- салады. ^ Қим ы л есім інің ж ұрнағы ж ал ған бай ты н бірде-бір түбір не туынды етістік жоқ. Демек, барлық қимыл-әрекеттің атауы болады екен. М ы сал ы: бар -бару, барыс, бармақ өзгер - өзгеру, өзгеріс, өзгермек. Түбір не туынды түбір етістікке қимыл есім- дерінің ж ұрнағы ж алғанғанда қимылдың атауы ретінде қолданылғанымен салтжәне сабақтылық мағы насы толы қ сақталады. Сондықтан түбір етістік пен туынды түбір етістіктің септік форма- дағы созді меңгеруі қимыл есіміне айналғанда да сол қалпын сақтайды. Мысалы: далаға бар - да- л а ға бару, үйді көр - үйді көру, үйде демал - үйде демалу, үйден шық - үйден шығу, жұмыспен айна- лыс - жұмыспен айналысу. Д емек, қимыл есімін қимылдың өзін емес, атауын білдіреді десек те, оны ң етістік шеңбері- нен шығып кетпейтінін, (конверсиялануды есеп- темегенде) етістіктің ф ункционалды қ формасы болып қалатынын аңғарамыз. Қимыл есімі үш түрлі жұрнақ арқылы жасал- ғанымен мағыналарында айырмашылық болмай- ды. Бәрі де қай қимыл-әрекетті білдіретін етістікке жалғануына қарай сол қимыл-әрекеттің атауын ғана білдіреді. Дегенмен қазақ тілінде бұл үш жұрнақ- тың етістікке жалғануы, қолданылыс аясы бірдей емес. Сонды қтан қим ы л есімдерін жасайтын жұрнақтарға жеке-жеке тоқталуға тура келеді. -у(-ұу, -үу) жұрнағы арқылы жасалған қимыл есімі формасы - тілімізде ең жиі қолданылатын форма. Қазақ тілінде етістіктің бұл формасы жұмыс түрлерін атап айтқанда жиі қолданылады. Мыса- л ы , безендіру жұмысы, жуу жұмысы, қадағалау әрекеті, бағалау тэртібі, санаукезі, ақтау мерзімі т.б. Орлар қазу, ла й бастыру, кірпіш құю , іргесі- не қалайтын тас тасу тэрізді алуан ауыр жұмыс- тар қайдан оп-оңай біте қойсын (Әбілев). Қимыл есімінің бұл түрі анықтайтын сөзінен бөлініп тэуелдену, септелу арқылы заттанып та қолданыла береді. Мысалы: кірпіш құю бүгін тоқ- тап қалды дегенде кірпііи құю жұмысы болып айты лмай, тек кірпііи құю түрінде қолданылып, атау септігінде тұрған ды қтан не? деген сұраққа жауап беріп, бастауыш қызметін атқарып тұр. -у қосымшалы қимыл есімінің осылайша атау септігінде қолданылу үрдісімен зат есім ретінде қолданылатын создер пайда болған. Мысаль ү.егеу, сабау, жабу, жамау, сайлау, барлау, бұрғылаут.б. С оңғы кезде бұлайш а зат есімнің жасалуы атаужасау (терминжасам) жұмысын өнімді тәсілге айналдырды. Мысалы: математикада - алу, қосу, бөлу, көбейту, әдебиетте - теңеу, шендестіру, тол- ғау, арнау; лингвистикада - ж алғау, үстеут.Ь. Қимыл есімнің бұл түрі барлы қ септікте түрленеді. Дегенмен, қимыл есімінің септелуінде басқа соз таптарына қарағанда өзгешелік басым. Мэсе- лен, септік жалғаулары зат есімге тән болған- дықтан септелген сын есім, сан есім, есімше т.б. заттанып қолданылатыны белгілі. Бүл жөнінде “А налитикалы қ форм анттар” дсген тақыры пта арнайы сөз болады. Ал қимыл есімі септелгенде, етістікке тән мағы насы нан алыстамайды. Оны септікж алғау- лы сөздерді қим ы л есімінің септеліп тұрып та меңгере беретін қабілетінен б айқауға болады. Мысалы: Үйге кайт уға рүқсат. Үйді көруді ойладым. Үйден кетуге тура келді. Үймен айналысуды жоспарладым. Зат есім (мейлі сын есім, сан есім, есімдік) септік жалғауын қабылдап қатар тұрмайды, тұра қалған күнде өзара меңгерілуші, меңгеруші сы- ңар ретінде тіркеспейді. Демек, үйге қайтуға, үйді көруді, үйде отыруды, үйден кетуге, үймен айналы - суды сияқты тіркестер қимыл есімінің етістік бо- лып қала беретінін аңғартады. Қимыл есімнің септік ф ормада қолданылу- ындағы өзгешелік грамматикалық мағынасына да әсер етіп, зат есімнің септік формаларының грам- матикалық мағынасынан айрықшаланады. Б ары с септіктегі зат есім б ағы т-б ағд ар ы аңғартса, қимыл есімі бағыт-бағдармен қатар се- беп, м ақсат мәнін білдіреді. Ол біздің а уы лға д е- жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|