-лық,
-лік,
-алық,
-еліктүрле-
рінде қолданылады:
біз бар-алық,
кел-елік.
Кел,
балалар, оқылық, Оқығанды коңілге ықыласпен
тоқылық
(Алтынсарин).
Бұйры қ рай тұлғасы ны ң жіктелуіндегі тағы
бір ерекшелік - бұйрық рай формасының үш жа-
ғы на да
-шы, -ші
ж ұрнағы ж алғаны п та қолда-
нылады. Ондайда етістікте таза бұйрық мәнінен
горі тілек, ниет мәні басым байқалады:
мен ба-
райын-шы, келейін-ші, сен бар-шы, кел-ші, сіз
барыңыз-шы, келіңіз-ші, ол барсын-шы, келсін-
ші, біз барайық-шы, келейік-ші, баралық-шы,
келелік-ші, сендер барыңдар-шы, келіңдер-ші,
сіздер барыңыздар-шы, келіңіздер-ші, олар бар-
сын-шы, келсін-ші. -шы, -ші
қосымш асы шарт-
ты рай тұлғалы етістіктердің жіктелген түріне де
үстеліп, шарттылық м әннен гөрі окініш , аңсау
сияқты мән үстейді:
мен барсам-шы, келсем-
ші, сен барсаң-шы, келсең-ші, сіз барсаңыз-шы,
келсеңіз-ші, ол барса-шы, келсе-ші, біз барсақ-
шы, келсек-ші, сендер барсаңдар-шы, келсеңдер-
ші, сіздер барсаңыздар-шы, келсеңіздер-ші, олар
барса-шы, келсе-ші.
Сөйтіп, осы талдаудан көрінетіндей, бүйрық
рай бұл - етістіктің ф ам матикалы қ категориясы-
ның рай категориясының бір түрі ретінде өзіндік
жіктелу гіарадигмасы бар тілдік құбылыс, сон-
дықтан да оны ң 2-ж ақ жекеш е анайы тұлғасы
сырттай түбірмен ұқсас, сэйкес болғанмен, мы-
526
М ОРФОЛОГИЯ
салы ,
кел-сен кел,
ол екеуі бір емес, тек омоним
форма, мағынасы үш жақта бірдей емес. Бұйрық
райдың басты мағынасы қимылдың, іс-әрекеттің
орындалуы-орындалмауында біреуге бұйыру, тілек
ету, түрткі болу сияқты мәндермен байланы сгы
болса, бұйыру мәні 2-ж ақта ай қ ы н болады да,
3-ж ақта бұйыру - өтіну, іс-әрекеттің, қимылдың
оры ндалу-оры ндалм ауы на қозғау салу мәні ба-
сым болады, ал 1-жақта бұйры қтан гөрі сөйлеу-
ші қим ы лды , іс-әрекетті өзі ниет етіп орындай-
ты нын білдіреді, (адам өзіне-өзі бұйыра алмайды
ғой).
5)
Етістіктің ерекш е жіктелетін түрі - қалау
рай тұлғасы . Қалау рай тұлғасы н (негізгі етістік
Достарыңызбен бөлісу: |
