П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет711/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   707   708   709   710   711   712   713   714   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-лық, 
-лік, 
-алық, 
-еліктүрле- 
рінде қолданылады: 
біз бар-алық, 
кел-елік. 
Кел,
балалар, оқылық, Оқығанды коңілге ықыласпен
тоқылық
(Алтынсарин).
Бұйры қ рай тұлғасы ны ң жіктелуіндегі тағы 
бір ерекшелік - бұйрық рай формасының үш жа- 
ғы на да 
-шы, -ші 
ж ұрнағы ж алғаны п та қолда- 
нылады. Ондайда етістікте таза бұйрық мәнінен 
горі тілек, ниет мәні басым байқалады: 
мен ба-
райын-шы, келейін-ші, сен бар-шы, кел-ші, сіз
барыңыз-шы, келіңіз-ші, ол барсын-шы, келсін-
ші, біз барайық-шы, келейік-ші, баралық-шы,
келелік-ші, сендер барыңдар-шы, келіңдер-ші,
сіздер барыңыздар-шы, келіңіздер-ші, олар бар-
сын-шы, келсін-ші. -шы, -ші 
қосымш асы шарт- 
ты рай тұлғалы етістіктердің жіктелген түріне де 
үстеліп, шарттылық м әннен гөрі окініш , аңсау 
сияқты мән үстейді: 
мен барсам-шы, келсем-
ші, сен барсаң-шы, келсең-ші, сіз барсаңыз-шы,
келсеңіз-ші, ол барса-шы, келсе-ші, біз барсақ-
шы, келсек-ші, сендер барсаңдар-шы, келсеңдер-
ші, сіздер барсаңыздар-шы, келсеңіздер-ші, олар
барса-шы, келсе-ші.
Сөйтіп, осы талдаудан көрінетіндей, бүйрық 
рай бұл - етістіктің ф ам матикалы қ категориясы- 
ның рай категориясының бір түрі ретінде өзіндік 
жіктелу гіарадигмасы бар тілдік құбылыс, сон- 
дықтан да оны ң 2-ж ақ жекеш е анайы тұлғасы 
сырттай түбірмен ұқсас, сэйкес болғанмен, мы-


526
М ОРФОЛОГИЯ
салы , 
кел-сен кел, 
ол екеуі бір емес, тек омоним 
форма, мағынасы үш жақта бірдей емес. Бұйрық 
райдың басты мағынасы қимылдың, іс-әрекеттің 
орындалуы-орындалмауында біреуге бұйыру, тілек 
ету, түрткі болу сияқты мәндермен байланы сгы 
болса, бұйыру мәні 2-ж ақта ай қ ы н болады да, 
3-ж ақта бұйыру - өтіну, іс-әрекеттің, қимылдың 
оры ндалу-оры ндалм ауы на қозғау салу мәні ба- 
сым болады, ал 1-жақта бұйры қтан гөрі сөйлеу- 
ші қим ы лды , іс-әрекетті өзі ниет етіп орындай- 
ты нын білдіреді, (адам өзіне-өзі бұйыра алмайды 
ғой).
5) 
Етістіктің ерекш е жіктелетін түрі - қалау 
рай тұлғасы . Қалау рай тұлғасы н (негізгі етістік 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   707   708   709   710   711   712   713   714   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет