П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 7 .4 . К Ө С Е М Ш Е
| Алмақтың да салмағы бар
( Мақал). Кет- пекке айла таппадық ( “ Қ ам бар”). Ат байладым шарбаққа, Сіздің ауы лға бармакка (ән мәтіні). Кешіп отпек сайдан-ды, Шығынды болмақ бай- дан-ды, Батыр болмақ сойдан-ды^Махамбет). Кел демек бар, кет демек жоқ. Есімшенің бұл түрі болымсыз етістікке жал- ғанбайды, сондықтан -мак формалы қимыл есімінің болымсыз формасы кездеспейді. Тілімізде бірлі- жарым кездесетін бармақ емеспін, бармақ емессің, бармақ емес түрінде айтылатын болымсыз етістік қимыл есіміне жатпайды, есімшеге жатады. Ескерту. Қазіргі қазақ тілінде зат есім ретін- де қолданылып жүрген күймақ, піспек, оймақ, ілмек, шақпақ, соқпақ, қыспақ сияқты сөздерді есімше- ден зат есімге өткен сөздер дейтін пікір бар. Біздіңше, -м а қ ф ормалы қимыл есімінен кон- версия жолымен қалы птасқан зат есімдер деген дұрыс сияқты. 7 .4 . К Ө С Е М Ш Е ^ Кө'семше атауын қазақ тіл білімінде А .Бай- тұрсынұлы енгізген. Бұл создің мағынасы көсем сияқты үнемі алдыда тұрады дегенді білдіреді. Көсемшелер тұлғалық жағынан да, м ағы на- лық жағынан да тиянақсыз болғандықтан, қысқа қайырылып, өзінен кейін тиянақтаушы етістікті қажет етіп тұрады да, кем дегенде екі сыңардан құралып, жаңа м ағы на түзетін күрделі етістік- тердің көптеген түрін жасауға негіз болады. Көріп қойдым, біле келді, айта бердім т.б. Қазіргі қазақ тілінде көсемшелердің бұдан езге де сан алуан қызметтері бар. Көсемш елер сөйлемде етістік арқылы айтылған іс-әрекеттің сынын-тәсілін, мекенін, мезгілін білдіріп, пысық- тауыштық та қызмет атқарады. Есімдердің түрлену жүйесіне түспейтін (көптелу, тәуелдену, септелу) көсемшелердің етістіктің басқа да туынды тұлға- лары нан негізгі айырмасы да осы қызметтен керінеді. Олар сөйлемде көбінесе пысықтауыш- ты қ қызмет атқаратын үстеулерге ірамматикалық сигіаты ж ағы нан оте ж ақы н. Көсемш елер мен үстеулердің қызметі жағынан да, мағыналық жа- ғынан да бір-біріне өте ұқсас келуі, олардың екеу- інің де пысықтауыш тық қызметте қолдануында деуге болады. Бірақ көсемш елердің тілдегі қы з- меті мен мағыналары үстеулерге қарағанда әлде- қайда кең. М әселен, олар ж оғары да айты лған күрделі етістік жасау мен пысы қтауыш болудан өзге тілімізде айтуш ы ның ойды ықш амды айту м ақсаты н жүзеге асырып біры ңғай баяндауыш болады, сабақтас құрмалас сөйлемдердің бағы - ны ңқы сы ңары ны ң баяндауыш ы бөла тұра екі жай сөйлемді еш дәнекерсіз байланыстырып тұра- ды және баяндауыш қы зметінде жіктеле келіп, шақты білдіріп тұрады. Көсемш елер етістіктің негізгі және туынды түбірлеріне, күрделі негіздерге тікелей де, қажет- інше етіс жұрнақтарынан сөң да немесе амалдың өту сипатын біддіріп, рең жамайтын жұрнақтар- дан кейін жалғану арқылы жасалады. Қазақ тілінде жіктелудің төрт түрі бар. Бірдей үлгіде жіктелетін сөздердің лексика-грамматика- л ы қ сипаты бірдей емес, я ғн и қазақ тіліндегі жіктелу үлгілері тек тұлғалы қ озгешеліктеріне қарай бөлінеді. Кесемш елер бірдей үлгіде жікте- леді: I. Мен бара-мын біз бара-мыз барып-пын барып-пыз II Сен бара-сың сендер бара-сыңдар барып-сың барып-сыңдар Сіз бара-сыз барып-сыз сіздер бара-сыңдар барып-сыздар III Ол бара-ды өлар бара-ды барып-ты барып-ты Көсемш елер бірдей үлгіде жіктелмегенімен олардың беретін ш ақты қ м ағы насы эркелкі бо- лы п келеді. М әселен, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|