П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 9.2.2. Бейнелеуіш сөздер
| з, с, ж, р, ң
дыбыс- тарын созып, мысалы, тызз, тырсс, шыжж, шырр, шыңң деп айтуға болады. Еліктеуіш сөздер ауызекі тілде, ауыз әдебие- тінде, көркем әдебиетте өте жиі қолданылады, мысалы: Социалистік индустрияның дөңгелегізыр жүгірді (М ұстаф ин); Күн көрістің ескі тәсілдері, ескі салт-сана, эдет-ғүрып шірік иіүберектей дыр- дыр жыртылып жатты (Сонда); Колхоздың қара сабалары кү м п -кү м п пісілді (Сонда); Кешікпей т ағы да мылт ық даусы гүрс-гүрс шықты (Сла- нов); Боз, күрең, жирен, ала, шүбар, Өтеді ауызды- ғын қарш-қарш іиайнап (Жамбыл). Сөйтіп, е л і к т е у і ш с ө з д е р дегеніміз - озіне тән лексика-семантикалық ма- ғынасы, морфолоі иялық тұлға-тұрпаты (фор- малық структурасы) бар, дара түрлеріне де, қосар- ланған түрлеріне де коптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулары тікелей жалғанбайтын(түрлен- бейтін), сойлемде әрқашан сын-қимыл пысық- тауыш болатын және бастапқы түбірлерінен жұрнақтар арқылы туынды есімдер және етістік- тер жасалатын создер. 9.2.2. Бейнелеуіш сөздер Еліктеуіш сөздер есіту қабілеті арқылы пай- да болатын түсініктердің аттарын білдірсе, бей- нелеуіш сөздер табиғатта кездесетін белгілі-белгілі елес, құбылыстарды козбен көру қабілеті арқы - лы туатын түсініктердің аттарын білдіреді. М ысалы: Ы рғалып қарға қарқ етті; ірімшік аузынан салп етті деген сөйлемдерді алайық. М ұндағы қарқдетеп сөз - қарған ы ң дауыстауы- нан естілген дыбыстың атын аңғартатыны, соған сәйкес, еліктеуіш сөз сол түсініктің атауы бола- ты н ы ж о ғ а р ы д а ай ты л д ы . Ал осы с а л ал ас сөйлем нің екінш і ж арты сы ндағы салп деген сөз дыбысты емес, қарғаның аузынан ірімшіктің жер- ге қарай түсіп бара ж атқан я түскен кезіндегі көрініс елесін, сол көріністің бейнесін білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, салп деген сөз ірімшіктің жерге тез түсіп бара ж атқан кезінде көзбен көру қабілеті арқы лы қабы лданған көріністің, оның бейнесінің атауы есебінде қызмет етеді. Екінші бір мысал алайық: Кенеттен шыққан дауысқа Ботагоз “ә ” деуге үлгермей, жүрісінкілт тоқтатып, ж алт қарады (М ұқанов) дегендегі кілт ж әне жалт деген сөздер де қалай тоқтаған- ды қты ң ж әне қалай қарағанды қты ң бейнесін көрсетеді. Бейнелеуіш сөздер іс-әрекеттің тек сыртқы бейне-көрінісін ғана емес, әрі ш апш аң (аса тез) болатыны н да білдіреді. Бұл сөздерге де белгілі- белгілі көріністің, қимылдың бейнесі негіз бола- ды. М ысалы: бірдеме елең етті; от ж алт етті; жапалақжалп етт/дегендердегі елең, жалт, жалп деген создер белгілі көріністің бейнесін де, олар- дың тез болу ерекшелігін де білдіреді. Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш создер де қосарланы п қолданылады да, солар арқылы бейнеленетін құбылыстардың бірнеше рет қайта- ЕЛІКТЕУІШ СӨЗДЕР 553 л ан ған ы н білдіреді. Мысалы: елең-елең, ж алп- жалп, жалт-жалт, жылт-жылт, қылт-қылт, лап- лап т.б. Е л ік т е у іш с ө зд е р с и я к т ы , б е й н е л е у іш сөздердің де кайталанған екінш і сы ңары ны ң аш ы қ дауысты дыбысы қысан дауысты еріндікке айналы п, іс-қим ы лды ң бейнесінің бірде олай, бірде бұлай болып алмасып отыратынын білдіреді, мысалы: жалт-жүлт, жалп-жұлп, қалт-қүлт т.б. Е л ік т е у іш с ө зд е р с и я қ т ы , б е й н е л е у іш сөздердің де түбіріндегі дауысты дыбыстың ашық я қы саң болуы немесе жуан я жіңішке болуы сол сөздердің мағыналарына әсер етеді. Мысалы: От жалт етті және от жылт етті дегендердегі жалт деген сөзден көру қабілетінің күшті екендігі аң ғары лса, жылт деген созден көріністің әлсіз болатыны аңғарылады. Е л ік т е у іш с ө зд е р с и я қ т ы , б е й н е л е у іш сөздердің де түбіріндегі дауысты дыбыстардың аш ы қ болуы қозғалы с пен әрекеттердің ере- бейсіздігін, дөкірлігін, оңтайсыздығын, епсіздігін білдірсе, дауысты дыбыстардың қысаң болуы әре- кет-қозғалысты ң мардымсыздығын, өнімсіздігін білдіреді. Мысалы: арбаң-арбаң, талтаң-талтаң, тарбаң-тарбаң, одыраң-одыраң деген сөздердің мағыналарын сол реті бойы нш а ербең-ербең, тыл- тың-тылтың, тырбың-тьірбың, едірең-едірең де- ген сөздердің мағы наларымен салыстырып бай- қауға болады. А лдыңғы топ пен со ң ғы топтың м ағы н а л а р ы н д а , әр и н е, ай ы р м аш ы л ы қ бар. Ө йткені Нұрқожа талтаң-талтаң басып келеді екен (М ұқанов) деген мен Нұрқожа тылтың- тылтың басып келеді екен дегендердегі талтаң- талтаң мен тылтың-тылтың дегендердің ма- ғыналары тең емес. Е л ік т е у іш с о зд е р с и я қ т ы , б е й н е л е у іш создердің де түбіріндегі дауысты дыбыстардың жуан я ж іңіш ке болуы олардың м ағы насы нда айы рм аш ы лы қ болатынын аңдатады, мысалы: ж алп-ж алп етеді деген мен ж елп-ж елп етеді дегеннің, осыдан туған жалпылдайды ж әне жел- пілдейді деген сөздердің м ағы налары тең емес. А лғаш қы көріністен күшті, дөрекі, епсіз бейне байқалса, соңғьща әрі нәзік, әрі майда бейне елес- тейді. Е л ік те у іш с ө зд е р с и я қ т ы , б е й н е л е у іш сөздердің де бастапқы дара түбіріне де, қосар- ланған түрлеріне де сөз байланыстыратын (көптік, септік, тәуелдік, жіктік) жалғаулар тікелей қосьш- майды. Демек, еліктеуіш сөздер тәрізді, бұлар да - түрленбейтін сөздер. Еліктеуіш создер сияқты, бейнелеуіш сөздер де ешбір өзгеріссіз тікелей етіс- тіктермен тіркесіп, я дара мүше (жалт қарады, жалт-ж алт қарады) болады, я күрделі мүшенің құрамына енеді (жалт етті, жалт-жалт етті). Бұлар да, еліктеуіш сөздер сияқты , дербес мүше болса, әрқаш ан сын-қимыл пысықтауыш болып қызмет атқарады. Мысалы, төмендегі сөйлемдер- дегі бейнелеуіш сөздер кілең пысықтауыш бо- лып тұр: Ыңырсып колхозының торт түлігі Ауыл- дан м аң-м аң басып өріске өрді (Ж амбыл); Атты- лар бұрылып келіп, доңгелене отырған жиынға жапыр-жұпыр сәлем берісіп амандасып қалды (Әуезов). С өйтіп, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|