П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.2.3. Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері
| Басыңқы сыцардын күрделенуі:
- Зат есім мен зат есім: Закираның еңбек жолы. - Сын есім мен зат есім: Республиканың твор- честволық қауымы. - Сан есім мен зат есім: баланың бірінші бестігі т.б. Осы сияқты бағыныңқы, басыңқы сыңарла- рына түйдектелетін комекші есім, комекші етістік, шылау, модаль сөздер де күрделендіруші ретінде жүмсалады. Географиялық атаулар мен мекеме, үйым, көше аттарын айтқанда ілік септіктің көрсеткіші көбіне жасырын келеді. Иелік - меншіктілік мәні көмескіленіп, екі соз (Каспий теңізі) бір мағы- налы атауға айналып, сөйлемнің бір-ақ мүшесі, бір-ақ сыңары болып кетеді. Бір создің қайталануы арқылы: Зат есім: туйенің туйесіндей; Сын есім: қызылдың қызылы, әдемінің әдемісі; Сан есім: сиіпыстың алпысы; Етістік: багудың да багуы, кулудің де кулуі; Үстеу: бугіннің бугіні. 2.2.3. Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері онша көп кездеспейді және барлық есімдер бірдей ондай соз тіркесінің меңгеруші сыңары бола ал- майды. Есімдердің ішінде кобінесе бастауыштың куйін, халін білдіретін сөздер есімді сөз тіркесінің басыңқы сыңары болып жиі жүмсалады. Олар мынандай есімдер: 1 . С ы н е с і м д е р . Негізінде, сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары болатын сын есімдер баян- дауыш қ ы зм е тін д е ж үм сал ған д а, есім ді сөз тіркесінің басыңқы сыңары болып та айтылады. Бірақ олардың бәрі бірдей сөз тіркесін қүрай ал- майды: мысалы, заттың тусін білдіретін сын есімдер тек қардан ақ, қаннан қызыл, куйеден қара сияқты тіркес қүрамында келеді, ал заттың ішкі - сыртқы сапасын білдіретін сын есімдер ондай қүрамда әлдеқайда көп кездеседі, мысалы: өзіңе жақсы, маган тусінікті, тазалыққа жаман, ақшага сараң, жусаннан биік. Б ар ы с, ш ы ғы с, к о м е к те с , кейде ж аты с септіктерінде айтылып, сын есіммен тіркесетін сөздер толы қтауыш тық қатынаста жүмсалады: Жуас туйе жундеуге жақсы. Қаршыга, буркіт тазалыққа уйір, қарақус, кушеген олексеге уйір (Мақал). Онімсіз іске шеп-шебер (Абай). Коңілсіз қулақ ойга олақ (Абай). Істегенің еліңе жақсы, уйренгенің озіңе жақсы. Жақсы - ісімен жақсы (Мақал). Бунда сидиган сирек шоптер қап-қара (“Ж үлдыз” ). 2. З а т е с і м д е р . Зат есімдердің ішінде агаш, тас, комір сияқты атаулардан гөрі куиі, бай, мейрам, сын сияқты абстракт зат есімдер баянда- уыш қызметінде соз тіркесінің меңгеруші (ба- сыңқы) болшегі болып коп жүмсалады: Елім менің жерге бай, Айдынды шалқар көлге бай (Жамбыл). Қашпақ, қумақ - ерге сын, көшпек, қонбақ - жер- ге сын (М ақал). Сендер бір-біріңе қонақсыңдар (Мүстафин). Білгенге маржан, білмеске арзан, на- дандар баһра ала алмас (Абай). |