П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- -ар, -ер, -р.
| -ғ а қ //-г е к , -қақ//-кек.
Бұл ф ормант түрік тілдерінің жалпы қай-қайсысында да өзінің тектік сипаты, лингвистикалы қ табиғаты ж ағы нан ал- ғанда сын атаулары сөзж асамына тиесілі. Бірақ ол арқылы етістік негізден пайда болған сын атау- лары ны ң ішінде белгілі бір зат атауы ыңғайы нда дербестеніп, біржола термин ретіғще тиянақтал- ғандары да бар. Рас, тілімізде мұндайлар онш а көп емес. Дегенмен ара-тұралап кездесіп отыра- ды: жабысқақ (биттің сіркеден үлкендеу түрі), ескек (весло), кескек, тырысқақ (ауру аты), ты- шқақ, шаныіиқақ (оқыра, сәйгел), қатқақ, тоңғақ (жаңа туған баланы ң қиы ) т.б. Ораз-Мүхамед қыраулы қатқақта атқа қона- ды (М ағауин); Қойдың мойнына кескек байлап қояды (Арғынбаев); Ж абағы болды жібек шаіи, Жабылып жаман жабысқақ (Жансүгіров). Осы үзінділерде келтірілген субстантив зат атауларының іш інен жабысқақ дериваты н бөле айтуға болады. Өйткені бұл да әуелде дағды лы көп сын атауларының бірі-тін. Ол тілімізде осы сы нды қ сапасын сақтай отырып, нақты бір зат атауы орнында да қолданылады. М ысалы, оның (яғн и биттің) сіркеден үлкенірек түрі ретіндегі мәнінен шу бастағы тектік сипаты, сын есімдігі онша байқалмайды. -ар, -ер, -р. Бұл ж ұр н ақ етістік негізбен сөзж асам д ы қ қ а ты н а сқ а көп түсе бермейді. Тілімізде ол арқылы ж асалған туынды түбір зат атаулары сан ж ағы н ан жалпы санаулы деуге бо- лады. Бұл ретте, мысалы, мына бір дериваттар жиі айтылады: жансар ( <жабыс+ар), қосар ( <қос- +ар), жанар (<жан+ар). Көздерінің жанары қыз- ғы лт т ау ұшқын шашып, танадай жарқырайды (М үсірепов); Алыстан ғаш ық болып келгенімде, Жапсардан сөз сойлейсің мойның созып (Айтыс); Қосарына жүйрік ат алм а ға н жүргінші бірен-са- ран (Әуезов). Ал кесер, ойнар, қырқар, бүзар дегендердің атау- лы қ (яғни номинациялы қ) дербестігі, заттық ти- янақты лығы дәл мұндай емес. Соңғылар мысалы туынды түбір зат атауы деңгейіне субстантивте- ну жолымен жүре келе кейін жеткен. Бұлар шын мәнінде окказионалдық, я ғн и белгілі бір аймақ- тағы тұрғындардың тілінде ғана айтылатын туы- лымдар: Ж ауға барсаң кесерді ал. Д а уға барсаң іиешенді ал (Алпамыс); Өлеңдері сотқар мен бұзар- лардың талайын т аңбалаған (Әуезов); Ойнар көбейсін. ( Сонда); Қырқар көбейсін (Фольклор). ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР 317 Тілімізде осы -ар, -ер, -/?форманты арқылы етістік негізден қалыптасқан бірер антропоним де кездеседі. Мысалы Ойнар, Өсер, Кәпжасар, Мың- жасар ( Ойнаров, Өсеров, Копжасаров, Мыңжаса- ров) түрінде келетін жеке адам аттары (фамилия- лар) бар. Бүлардың дериваттық сипат алуы етістік негіз бен созжасамдық -д/?('-ет?,-/?)формантының өзара жай біріге салуынан гөрі бүл бірліктің жал- қы есімдік статус алуымен көбірек байланысты сияқты. - ғ ы / / - г і , - қ ы //- к і. Қ азақ тіліндегі туынды түбір зат атауларын жасайтын ж ұрнактарды ң көпшілігі онімді болып келеді. Ондайлардың қата- ры на -ғы //-гі, - қ ы //-к і формантын да жатқызуға болады. Сөзж асамды қ бұл жұрнақ сөз таптары- ның ішінде әсіресе етістікке жиірек жалғанады. Ол арқы лы етістік негізден пайда болған туы- лымдардың дені тілімізде нақты зат атауларын білдіреді, мысалы: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|