П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ішірткі (<ішірт+кі), тебіңгі
(<тебің+гі), т аралғы (<тарал+ғы), боктергі (<боктер+гі), сыпыртқы (<сыпырт+қы), шықбырт- қы (<шықпырт+қы), жоңғы (<жоң+ғы), сүргі (<сүр+гі), үскі (<үс+кі), бүрғы (<бүр+ғы), шалғы (<іиал+ғы), ашытқы (<ашыт+қы)т. б. Жасатты үсталарға жоңғы, қашау (Тұрманжанов); Қара- сазда жүруші ең қара іиалғы ( М ақатаев); Бөрібай қос торыға шыбыртқы көтерді (Жармағамбетов); Үйшінің үскісіндей өткір т ілім (Ш е р н и я з); Қарақүс, ақсары бөктергілер жемтікке үйіле қонып дэніккен (Әуезов); Зағип дімкэстің екі тамшы ішірткіден оңалатыны бар (М ағауин). Етістік негізбен -ғы //-г і, қ ы //- к і ж ұрнағы - ның озара созжасамдық қатынасқа түсуінен пайда болған жаңа жасалымдардың енді бір үлкен тобы ж алпы халы қты қ сипаттағы дан гөрі белгілі бір кәсіп түрім ен, ғылым және өнер-білім салала- рымегГбайланысты пәндік ы ңғайдағы терм ин- дер болып келеді, мысалы:қүрылғы (устройство), кондырғы (установка), басытқы (подавитель), сүйреткі (волы нка), жегі<же-гі (волчанка) т.т. Бет терісіне біткен тері туберкулезін (волчан- каны) жегі дейді (Көшербаев). Осы құрылымда қалыптасқан туынды түбір зат атауларының ілгеріде аталғандардан басқа тағы бір үлкен саласы бар. Олардың м ағы нала- ры ж оғары дағы лардікіндей нақты емес. Бұлар түрлі әрекеттің, процестің атауы ретінде қолда- нылады. С онды қтан мұндай топтағы туынды түбір зат атауларының мағыналары абстрактылы сипат аңғартады , мысалы: тепкі, кергі, соққы, қаіиыртқы, үйытқы, іріткі, күлкі, үйқы (үйы+қы), зеккі (<зекі+кі). Кергіге түсіп қорланған (Мүсіре- пов); Ж аңағы сөздің бэрі - тіл емізу, қашыртқы с а лу (Ә уезов). Бұл туылымдарға қарағанда -ғы жұрнағы арқылыту/?етістігінен жасалған түрғы дериваты ны ң м ағы н асы бірш ам а нақты лау. Мұның жэне қолданылу аясы да кең. Ілгерірек- те мысалы халықтық қолданыста әсіресе аңшы- лы қпен байланысты жиі айты лған. Бір түрғы- дан Түрғанбай т ом аға тартты (Әуезов). Бұл құрылымды жасалымдармен сондай-ақ түрғылас және осы түрғыдан алғанда деген- дегі түрғы туынды созі де тектеседі. М ұның мағынасы да жоғарыдағылардан өзгешелеу. Мы- салы, ол М.Әуезов ш ығарм алары нда “ қатар, ш ендес” деген тэрізді ұғым білдіреді. Байсал да сондай м ол ру Көтібақтың түрғысы. Тілімізде түр етістігінен сөзжасамдық -ғы форманты ар- қылы пайда болған осы туынды түбір зат атауы кейде тіпті “ қалып (қалпы ), деңгей, дэреж е” создерімен де мэндес келіп қалады. Романда ескі ауылдың ішкі өмірі, мэдены түрғысы іиеберлікпен суреттеледі ( Ж армағамбетов). Тілімізде дэл осы құрылымда бұрынырақта қалыптасқан, бірақ, кейбір ертерек кезгі әдеби- ет үлгілерінде болмаса, бүгінде жалпы қолда- нылмайтын күзгі, жарғы сияқты да біраз жаса- лым бар. Қүрулы түрған күзгі бар, Күзгіні көр де көзім көр (Ер Т арғы н ); Ж еті жарғы Тэуке хан түсында ж а с а лға н (Қ С Э ). К ү згі туы н д ы сөзіндегі күз негізі көр етістігінің варианты. “ Р>3: “ай н а” мағы насы ндағы бұл жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|