- м а //- м е , -п а //-п е , -б а //-б е

314
СӨЗЖАСАМ
Тамағы қызарған екен, баспа болар
(М ағауин); 
Белінің шойырылмасын ұмыта бастады
(Әуезов); 
Қарат асыл м ет а лл корытпасының сынамасы
ретінде пайдаланылады
(ҚСЭ). 
Сандырактан
басталған сокпа сүйек сіңді сыркатка айналды
(М ағауин); 
Қазак зергері соккан, бұрама күміс
түймелер
(Әуезов); 
М ұхаметж ан домбыраға
ж аңағы әннің бас кайырмасын тыңкылдатып
корді
(Сонда).
Осы құрылымдағы мына бір туылымдардан 
жадпыхалықтық сипат айқынырақ сезіледі. Бұлар 
жөне нақтылы бір зат атауы ретінде қалыптас- 
қан. Мысалы 
тартпа, койма, карма, жұтпа, еспе,
түйме, кеспе, керме, кертпе, шалма, жарма
іспетгі 
етістік негізді туынды түбір зат атаулары тілімізде 
бірқыдыру. 
Кәрі кемпір м а лм а сапсып отыр
(Әу- 
езов); 
Әр тұста кұлаған шымның кертпелері жа-
тыр
(Сәрсекеев); 
Қармактың бауы үзілді. Жұтпам
сабаздың аузында кетті
(М олдағалиев); 
Тамак
кылдым акшабактың кармасын
(Ахметбеков).
Етістік негізге бұл ф орм ант ж алғану арқы - 
лы тағы бір топ туынды түбір зат атаулары жа- 
салады. Бірақ олар өздерінің тектік сипаты жа- 
ғы н ан ж о ғар ы д ағы т.уылымдардан өзгешелеу. 
-м а //-м е, -па//-пе, -ба//-бе
әуел баста жалпы сын 
атаулары ж ұрнағы б о л ған ға ұқсайды. Ол сын 
атауларының қайсы біреулері кейін келе суб- 
стантивтеніп, зат атауларына айналған сияқты. 
Ж ымкырма, көтерме, күйм а, көкіме, кыдырма,
көпірме, оппа, кима,
сокля дегендер, мысалы, сон- 
дай жолмен ж асалған туынды түбір зат атаула- 
ры. 
Бір за м а нда ғы сокпаның бір бөлмесінде
м ұ ға лім ...
(Ж армағамбетов); 
Екі бөлмелі ким а-
ның сыртынан іші жүдеу
(М ағауин); 
Тегіс жол-
дың озі оппаға айналған
(Сонда); 
Құйма түбінде
жығылып ж аткан
(Әуезов); 
Ж алғы з үй кірме-
мен сүйек шатыс
(Сонда).
Тілімізде осы ф орм ант арқылы жасалған 
етістік негізді кейбір туынды түбір зат атаула- 
рын окказионалды қ деңгейде ған а сипаттауға 
болады. Бірақ контекстік ыңғайдағы ғана дери- 
ват болып сан алғанм ен , бұлар да сол нақтылы 
бір заттың, процестің атын білдіреді. 
Сөзінің
арасында шанышпасы да болды
(Әуезов); 
Соның
бір үлкен бұрмасына түсті де жүре берді
(С он- 
да); 
Пэрмендеп салып жібергенде, имесі суырылып
шыкты
(И м анбаев); 
Біздің әкей м ен Қаңтарбай
біреудің итермесі м ен айтағына да ере коймай-
тын адамдар(\к\лш & ъ).
Тілімізде термин сипатындағы туынды түбір 
зат атаулары негізінен кеңес дәуірінде пайда бол- 
ды, мысалы: 
жапсырма
(вкладыш ), 
м элімдеме
(заявление), 
көиіірме, баскарма
(накладка),/со/?ь//иш 
(сплав), 
тұндырма
(отсадка), 
жалғастырма
(пере- 
мычка), 
жүктеме
(нагрузка), 
аныктама
(дефини- 
ция), 
түйіспе
(стык), 
жалдама
(наем), 
жолдама
(направление),&7С/иалш (почин), 
кескіндеме, тап-
сырма, желдірме
(музыка жанрының аты) т.б. 
Ер-
азамат орыс ішіне пайдаға, ж алдамаға кетті
(Әу- 
езов); 
Қондырмалы кескіндеме саласындағы еңбек-
терімен корінеді
(“ Парасат”); 
М ұғалім жүкте-
месінің кәптігін айтты
(“ Қ аз.м ұғ.”); 
Иса бірден
оз желдірмесінің желісіне түсіп кетті
(Ж арма- 
ғамбетов); 
Жоғарғы ұлыктарға апаратын мэлімде-
месі
(Әуезов); 
Ол география, тарих жэне тіл білімі
түйіспесінде дамып келеді
(Әбдірахманов).
Қ азақ тілінде етістік негіз бен 
-м а //-м е , п а //
-пе, -бсі//-бе
ж ұрнағы ны ң сөзжасамдық қаты на- 
сынан пайда болған туынды түбір зат атаулары- 
ның ендігі үлкен саласы байырғы халықтық ұғым- 
мен, халы қты ң озіндік тұрмыс ж ағдайы м ен эт- 
номәдени ерекшелігімен байланысты болып ке- 
леді. М ұндай қазақ ескіліктеріне қатысты туын- 
ды түбір зат атаулары тілімізде бірталай. Кейбірі, 
мысалы, мыналар: 
сүйретпе, ыктырма, тоңкайма,
жаппа, саптама, каптырма, кездеме, откізбе, откер-
ме, толғама, байымдамаі.Ь.
Н ом инациялы қтия- 
нақтылығы жағынан бұларды да жалпы терминдік 
тіл құбылыстары қатарында, атаулар ретінде алып 
қарауға болады. 
Қарапайым жұрт откізбесін ар-
занға түсіріп алам деп жүр
(Абай); 
Кей коныста
ұраңкай, абылайша, жагта, итарка, аласа күркелер
тігіледі
(Әуезов); 
Тоңкаймалар - үіи канат, торт
канат үйлер ж алп-ж алп етеді
(Аймауытов); 
А яғы на жаңа кара сапт ама киіпт і
(Әуезов); 
Қымызшылар суретпелерді толтырып...
(Сонда); 
Һеш уруш толғамасыз болмас
(Радлов). “ 
Тулгама
как способ ведения боя... ” (Кчяшторный, Султа-
нов). Әліптеме, байымдама шығарма ішінде ара-
лас келіп отырады
(Байтұрсы нов). Ал 
өткерме
туынды зат есімі ж алпыхалықтық қолданымда 
кездеспейді. Оны локальды қ сипаттағы термин 
ретінде ғана алып қарауға болады. Бұл дериват 
Торғай, Қостанай аймағында сақина мағынасында 
жұмсалады. Онда да “сақина деген әйтеуір аты 
бар, саусаққа откізуге жарайтын бірдеңе” деген 
сияқты ж ағы м сы з экспрессияда қолданылады, 
қомсынуды білдіреді. Ал біздің соз етіп оты рға- 
нымыз - “откізетін, сататы н” мәніндегі 
откерме
туынды зат атауы. 
Қол сауда жасап, азын-аулак
еткермесімен шай-пұйын, ас-аукатын айырып
отырған
(Әуезов). “ С а қ и н а ” м ағы н асы н дағы
откерм е си яқты , бұл өткерме де - оккази он ал- 
ды қ сипаттағы жасалым. Терм ин ретінде әбден

ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
315
тиянақталған туынды зат есімдерге мысалы 
қыс-
тырма (<қыстыр+ма), жапсырма (<жапсыр+~
м а), ж үлқыма (<ж ұлқы +ма) т.б. жатады.
Сұраққа ... қыстырмасыз, нақты жауап береді
(М ағауин); 
Ақыры ж ұлқымадан аман іиыққан
(Сонда); 
Қабырға атаулыда сылаужоқ, баттас-
тырып ж аққан жапсырма бар
(Әуезов). Қазақ 
тілінде сон дай-ақ өзінің тектік сипаты ж ағы - 
нан субстантив екеніне қарамастан, 
домбытпа
лексем асы ны ң да м ағы насы абстракты болып 
келген. Бірақ ол да өзінің сырт қалпы, тұрпаты 
ж ағы нан туынды түбір зат атауы статусына то- 
лы қ ие болған. 
Үлық бетінен ықпаңдар, дом-
бытпасы болса сескенбеңдер
(Әуезов).
Шопан қауымының да жай-жапсарын қатар
сөз қы лған
(К.Ахметбеков);
Осы ш ағы н үзіндідегі 
қауым
сөзін кім-кім 
де бірден тұтас бір бүтін сөз ретінде алып қарай- 
ды. Бірақ ол ш ын м энінде ондай сөз емес. Он- 
дай еместігін тағы да сол тіл деректерінің өзде- 
рінен көруге болады. 
Жамандықтың белгісі -
Қаумаға басы енбеген.
(“ Үш ғасыр жырлайды”)
Қауым
сөзі сияқты , бұл жерде 
қаума
да сол 
“топ, көпшілік” ұғымын білдіріп тұр. 
Қауым
лек- 
семасының нақты құрылымы, яғни туындылы- 
ғы әсіресе мына деректен айқын аңғарылады: 
Ноғайың аз, қалм ақ қау, Бір күні келер бетпақ
жау
(Қамбар батыр). Бұл мысалдағы#оу сөзі де 
сол “ көп” мағынасында қолданылған.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: