1.4.3.3. Үнді дауыссыздар Үнді дауыссыздардың үндесім варианттарына
ортақ жасалым белгілер - дауыс қатысы, жасалу
о р н ы ж ә н е ж а с а л у т ө с іл і. Ал ү н д е с ім
варианттары н б ір-бірінен болектеп тұраты н
айы ры м белгілер - тілдің ілгер ін д і-кей ін д і,
еріннің еріндік-езулік қалпы (суреттер қатаң
дауы ссы здарды ң үйлес сы ңарлары м ен бірге
беріледі).
М дауыссыз дыбысының үндесім түрлері Жуан езулік түрі: МАЛ, М ЬІС т.б.
(16-1- сурет) Ж асалы м ы : қ о с е р ін ө за р а ж ы м д а с а
тоғысады (1), жасалу орнына қарай ерін-ерінді;
тіл ауыз қуысында кейін шегініп жатады (8),
тілдің қатысына қарай кейінді; дауыс желбезегі
мол тербеледі (5-2), желбезек қатысына қарай
тербелімді; ерін жазылы п (езу тартыгі) барып
(1-3) жасалады, ерін қатысына қарай езулік дыбыс
болып табылады.
Айтылымы: қос ерін өзара бос.тоғы сады ,
тоғы сы м күшіне қарай бос тоғы сы ңқы ; ауыз
қуысы мен комей қуысы қосылып кетеді, үстеме
жасалым орнына қарай көмей қуысты дыбыс
болып табылады.
Естілімі: қос еріннің тоғысымы бос леппен
аяқталады , тоғы сым бітіміне қарай бос лепті;
дауыссыз ыңыл дыбысталады, үн қатысына қарай
үнді; әуез қатысына қарай жуан және езу әуезді
дыбыс болып табылады.
М жуан езулік түрінің айырым белгілері
Ж асалым белгілері: ерін (е р ін -е р ін д і),
тоғы сы ң қы , кейінді, тербелімді (үнді), езулік
дауыссыз дыбыс.
Айтылым белгілері: бос тоғы сы ңқы , көмей
қуысты дауыссыз дыбыс.
Естілім белгілері: бос лепті, үнді (ыңыл),
жуан, езу әуезді дауыссыз дыбыс.
Жалпы сипаттамасы: ерін (ерін -ерін ді),
тоғысыңқы, үнді, кейінді (жуан), езулік дауыссыз
дыбыс.
Ж іңіш ке езулік түрі: М ЕН , М ІН Е З т.б.
(16- 2 -сурет) Ж асалы м ы : қ о с е р ін ө з а р а ж ы м д а с а
тоғысады (1), жасалу орнына қарай ерін-ерінді;
тіл ауыз қуысында ілгері итініп жатады (6), тілдің
жаты сына қарай ілгерінді; дауыс желбезегі мол
терб елед і (5 -2 ), ж ел б езек қ а ты сы н а қарай
тербелімді; ерін жазылы п (езу тартып) барып
(1-3) жасалады, ерін қатысына қарай езулік дыбыс
болып табылады.
Айтылымы: қос ерін өзара бос тоғы сады,
тоғы сы м күшіне қарай бос тоғы сы ң қы ; ауыз
қуысы мен көмей қуысы қосылып кетеді, үстеме
жасалым орны на қарай ауыз қуысты дыбыс
болып табылады.
Естілімі: қос еріннің тоғысымы бос леппен
аяқталады , тоғы сым бітіміне қарай бос лепті;
дауыссыз ыңыл дыбысталады, үн қатысына қарай
үнді; әуез қатысына қарай жіңіш ке және езу
эуезді дыбыс болып табылады.
М ' жіңішке езуліктүрінің айырым белгілері
