-шыл, -шіл:  м а л и іы л ,  өзімиііл,  өлеңшіл,  көпш іл

7,  -ш ақ,  -ш ек: мащтаншаң,  в р ін ш е к ,  ұ я л ш а қ ,  ж асқанш ақ.
8.
 
-ық, 
-ік ,  -қ, 
-к,  -ақ, - е к :ж а б ы қ ,а ш ь іқ ,  су ы қ , б ұ з ы ң ,   жыр-
т ы қ,  а қ с а қ ,  үркек,  жатыц,  жетік.
251-жаттыту. 
Төмендегі  сөздерден  негізгі  сын  есімді  теріп  бір  бағана, 
туынды  сын  есімді  бір  бағана  етіп  жазықыздар.
Суңғақ,  көцілсіз,  ж емқор,  өнерпаз,  боз,  қуқыл,  ілулі,  аума- 
лы ,  ашық,  лай,  тұнық,  бүтін,  кәрі,  жергілікті,  ащы,  саяз,  қою, 
имек,  күйрек, 
бойшад,  ж ал п ақ,  нәзік,  кед,  сирек,  жұпыны, 
аласа,  тік,  қызык,  ұйқышыл,  қабаған,  жұмыр,  оцғақ,  қүба, 
ш үбар,  үнамды,  ш ырылдауық,  үркек,  күзгі,  қалалы қ,  күлдір- 
гіш,  үшқыр,  еткір,  ж абы дқы ,  құранды,  жаппалы.
252-жатгыту.
 
Негізгі,  туынды  сын  есімді  аж ыратыңыздар.
1.  Олар  кірген  бел меде:  урядникше  киінген  қ о д қ ақ   мүрын, 
ады рақ  кез,  сақал-мұртын  қырған,  бүйра  қ ар а  шашты,  аш ад 
өцді,  қ ар а  сұр  адйм  отыр  екен.  2.  Сол  еттен,  сол  нүрлы  кескін- 
нен  Үлберген  аз  күнде  айрылып,  екі  беті  солып,  қан  жоқ,  сел 
ж о қ  — сүзектен  түрған  кісідей  қүп-қу,  боп-боз  болды  да  қал- 
ды.  3.  Өзі  де  бойы-сүдғақ,  кеуделі  келген  аршын  қыз.  4.  Қыз — 
сүдғақ  бойлы,  талдырмаш ,  қанаттаны п  жетпеген  казд ы д   бала- 
панындай  сары  шашты:  кескіні  арш ыған  ж үм ы ртқадай  аппақ; 
көзі  тұнық  кар а;  қылдырықтай  қиы лған  қасы   бар,  садақтьщ  
юғындай қ§йқайған ұзын  кірпігі  бар  (С.  М .),
■w  5 “  .■ ■
253-жаттыгу.
 
Сөйлемді  оқи  отырып  туынды  сын  есімді  теріп  ж азы қы з- 
д а р   да, оның қ андай  ж ұ р н ақ  арқылы  ж асалып  тұрғаны н  айтыңыздар.
1.  Ж үрген  бойда  ж ылқы лы   ^уылға 
келдім 
(Б.  Соңп.).
2. 
Мұңды,  қанғылы  зар  естілді.  3.  Еріксіз  тьщдап,  қүлағымды 
сала,  ызыдға  қарай  жүрдім  (С.  С ) .   4.  Өзімен  аталас  болса  да, 
ікол  бойы  артындағы  Ж етпіспен  д е  бір  ауыз  тіл  қатқан  ж оқ 
(М .  Ә.).  5.  Бары п  тұрған  енерлі  қы з  (Б.  Соқп.).  6.  Өзгелерінен 
сазшең.  7.  Сүмбілдей  тік  қызыл  қайы ң  (С.  С.).  8.  Қ анаттас  от- 
ы рған  үш-төрт  ауылды  неге  ш ақырмадыңдар? — деп  сұрадым. 
9.  Күректей  қара  сақалды   кісі.  10.  Ж арты   күндік  жүмыс  біті- 
ріп  келген  қаланы ц  адам дары   д а  там ақ қ а  отырды  (С.  Ш.).
254-жаттығу. 
-тек, 
-айт, 
-қой, 
-шыл, 
-шең, 
-дьщ, 
уар, 
-кес 
ж ұрнақтары м ен  туынды  сын  есім  ж асап,  мағынасына  байланы сты 'сөйлемдер 
-құрыңыздар.
255-жаттыгу.
 
Көп  нүктеніц  орнына  сын  есімнің  сөз  тудырушы  жұрна- 
і
Ғ
ын
  койып, тексті  көшіріп  жазыцыздар.
1.  Ж ел...  түнде...  үн...  ауаны  қ а қ   ж ары п  ақырған  отарбаньщ 
даусы   ж үм сақ,  әдемі  тынық  түнде  маужыржған,  қалғы ған  төңі- 
ректі  селт  еткізді  (С   С.).  2.  М ектеп-маған  туған  анам...  бауыр...

3.  Су  ж ағасы  құмда...  (Б.  Соқп.).  4.  Менімен  бір  тұқым...  жі- 
гіт  (С.  С.).  5.  Сөйте  тұрып,  ол  көп  мәселе  ж өнінде  сәби...  аң- 
қау  (Б.  Соқп.).  6.  Артымызда  аққу...  тізілген  Кенж етайдың  ау­
лы  қалып  барады  (С.  М .).  7.  М ұнда  көлік...  күнің  күн  емес,  се- 
рік...  одан  да  жаман.  8.  М ауж ы раған  барқы т  түн,  ие...  дала.
9.  Тәуекел  деп,  кезек...  кірмекші  болдым.  10.  Ана  белдің  астын- 
да...сиыр...  ауылға  кетті  ( Б .- Соқп.).
256-жаттығу.
 
Сын  есімнің  сөз  тудырушы  ж үрнақтары н  қолдана  оты- 
рып,  «Көрікті  меніц  өлкем»  деген  тақы ры пқа  10  сөйлемдік  ш ығарма  жазьщыз- 
дар.
)/257-ж аттығу.
 
Туынды  сын  есімді  тауып,  онын,  қ андай  ж ұрн ақ  арқылы
ж асалғаны н  айтыңыздар.
Ч
1.  Былғаныш   жүмыс  істеп  жүргенде,  галошсыз  баруға,  әсі- 
ресе  оқ  аяғым  қол  қоймады  (С.  Е.).  2.  Солқылдақ,  көк  шыбық 
асыл  темірдей  бүктетіліп,  иіліп,  ж азы лған  сүлу  денесіне  өзі  сүй- 
сінуші  еді  (С.  С.).  3.  Ж үйкесі  ж үқары п  өскен  адам  ашуланшаҚ 
болады.  4.  Қойшы  соқгіақ  жолдың  дәл  үстінде  түр  екен.  5.  Бір 
менің  әжем  емес,  қай-қайсысы  да  б алаларға  шетінен  өсиет  айт- 
қыш, жөн  сілтегіш,  ақылгөй  келеді  (Б.  Соқп.).
258-жаттығу.
 
Мына  текстен  за т   есім  мен  сын  есімге  ортақ  ж ұрнақтар- 
ды тауып,  олардың  айырмашылығын  түсіндіріңіздер.
1.  Іскер  де  серпінді  адам  қамту  ж ағы нан  әлі  де  қарқыны 
басылмағанын  әдейі  көзге  сүға  ж азы п  кетті.  2.  Балалы -ш ағалы  
ж үмыскерлерге  арналып  салынып  ж атқ ан   бір 
барак  бар  еді. 
,3.  Алыстығы  мен  отынсыздығы — сусыздығынан  шошынып,  Р я ­
занов  осыны  қабы лдам аған  екен  деп  ойлады  Бернер.  4.  Ж асты қ  
ш ағында  ұлғайған  жанның  ісін  істесең,  үлғайғанда,  қайтпексің.
5.  Д әл   бүл  сәтте  езінің  соккыға  жығылып  ж атқаны н  д а  аңғар- 
мап  еді  (Ғ.  М .).  6.  Ойын-сауық  үйірмесінде  талғам пазды қ,  та- 
лапкерлік  ниеттерінен  әрдайым  талас-тартыс  туып  отырады 
(А.  М ак.).
\f2 5 9  -жаттығу.
 
Көп  нүктеніц  орнына  сын  есімнің  тиісті  ж үрнағын  к.о- 
йыдыздар.
QO*i.'
1. 
Бүл  өзі  қыз<г.  мінезі  бар  адам  еді  (С.  С.).  2.  Кластағы  
бірінші  у ф : :'  оқушы  (Б.  Соқп.).  3.  Ж ары қты қ  көш...  елге  ж үз 
ж ы лдан  бёрі  қызмет  қы лған  қ ар а  ж ол  болм ай-ақ  келе  жатыр 
екен  (С.  Ш.).  4.  Слесарь  тағы   да  көтер...  дауыснен  бастады 
(Н .  О.).
  5.  Әлде  ғана  үнсіз  керіліп  ж атқ ан   ө щ *  даланы   кернеп 
кеткен  кеп  жылқы  теңіздей  толқиды  (Ғ.  М .).  6.  Қос...  кара  жол 
беине  бір  өзендей  білеуленіп  А қбұйратқа  соғып,  одан  Н ілдіге 
асып ж аты р  (Ғ.  М .).
125

САПА  СЫНЫ  МЕН  ҚАТЫСТЫҚ  СЫН
Ш ырай  арқылы  түрлене  алатын  сын  есімнің  түрін  сапа  сын 
дейміз.  Мысалы:  жақсырақ,  көңілдірек,  өте  көңілді,  жап-жасыл, 
сарылау,  бозаң,  үп-үлкен.
Шырай  арқылы  түрлене  алмайтын  сын  есімнің  түрін  қатыс- 
тық  сын  дейміз:  қалпақты,  көйлексіз,  күзгі,  байпақшаң,  ңала- 
аьщ
  (комитет),
260-жаттығу.
 
С апа  сынының  астын  бір,  қатьістық  сынының  астын  екі 
сызьщыздар.
1.  Мен  сені  ақ  көңіл  ж айдары   ж ігіт  пе  деп  ойлайтын  ем.
2.  О ртарақ  кезде  үшын  қы ры ққан  дөңгелек  ақ  сақалды ,  ал а 
шапанды,  сәлделі  бір  ж ат  адам  отыр  екен.  3.  Басы  күндегідей 
ыстық  емес,  қодыр  салқын.  4.  Міне,  декабрьдегі  осындай  сүй- 
кімді  бір  күнде  ақ  кардың  үстіне  аркандай  ш ұбатылған  сары  
ж олақ  жолменен,  ш анасындағы  екі  кісіні  ш опақ  қүрлы  кер- 
мей,  бусанған  денесі  ширап,  кең  кеудесіне  тұнық  ауаны  толтыра 
жұтып,  танауынан  буы  паравоздай  будақтап,  қүлағы н  қайшы- 
ландыра,  қүлашын  кере  бөкен  ж еліске  салып,  И тбайдың  Қоян- 
көгі  келе  жатты.  5.  Ж ы лы   қ ал аш қ а  ш ы рты лдақ  сары  майды 
араластыра  отырып,  арестанттар  ш айға  мейлінше қанды  (С.  М .).
261-жаттыту.
  Төмендегі 
сөздіқ 
шырай 
ж үрнақтары н 
қабылдайтын- 
дарын  бір  бөлек,  шырай  ж ұрнақтары н  қабы лдамайты ндары н  бір  белек  ж азып, 
олардыц қандай  сын  есім  екенін  айтыңыздар.  .
Ақылды,  малды,  күрең,  бай,  ж ансы з,  қорқақ,  үркек,  ш ал қ ақ , 
толық,  үшкір,  өткір,  жен.іл,  көлді,  үнамсыз,  үнамды,  өнімді,  өр, 
ұтымды,  көңілді,  жемқор,  сәнқой,  тәж ірибелі,  тар,  биік-,  көк.
Д А РА   Ж Ә Н Е  К Ү Р Д Е Л І  СЫН  Е С ІМ Д Е Р
Сын  есім  заттын,  сындық  сапасын  бір  сөз  арқылы  д а,  кеп  сез 
арқыгіы  да  білдіреді.  М ысалы:  үлкен,  нашар,  жасыл,  тар,  әдемі, 
кіші,  ңара  күрең,  үлкенді-кііиілі,  сары  ала,  ңара  тонды.
Күрделі  сын  есімдер  бір  лексикалы қ  м ағы нада,  бір  сөйлем- 
нің  мүшесі  қызметінде  қолданылады.  М ысалы:  Бөлм еге  жуан- 
тықтау  о р т а   ж а С т ы ,  ж и р е н   и і а б д а р
 әйел  кірді  (С.  М .).
Күрделі  сын  есімдердің ж асалуы   мынадай:
1)  Н егізгі  сын  есімдердід  тіркесуі  арқы лы   ж асалады .  Мы­
салы: қара  ала,  ақ шабдар.
2)  Негізгі  сын  мен  туынды  сынның  тіркесі  арқы лы   ж а с а л а ­
ды. Мысалы:  көк көйлекті,  ңара  цалпацты.  '
3)  Сын  есімдердіқ  қосарлануы  арқы лы  ж асалады .  Мысалыз 
үлкенді-кііиілі,  ақтылы-қаралы
,  үлкен-үлкен,  жақсы-жақсы.  1
4
)  Тұрақты  тіркестер  арқы лы   ж асалады .  М ысалы:  т
он ш ң  
ішкі  бауындай.

262-жаттыгу
. 
Ж аттьіғуды  оқып,  ондағы  күрделі  сын  есімдерді  таб ы . 
лы здар.
1.  Гвардейский  формада  киінген,  кішкене  денелі,  қуш ық  ж а- 
уырынды,  арық,  шымқай  жирен  кісіні  көрген  А сқар  патш алық- 
ты  оған  қимағандай:  «Анау  ма?»— деді  қолымен  нұсқап.  2.  Кә- 
дімгі  болпиған  үлкен  денелі,  саба  қүрсақты,  ұзын  сақалды ,  бай- 
салды  кісі  бопты.  3.  Қ азір  онда  бұрынғыдай  қаулаған  қалы ң 
үзьін  сақал  жоқ,  қ ар а  бурыл  тартқан  сақалы н  ықш амдай  кесіп, 
иегіне  бір-ақ  түтам  қып  қойыпты.  4.  Өйткені  өзі  ер  жүректі  бол- 
мағанмен,  ер  жүректі  кісіні  ол  ұнататын  еді.  5. — Бір  сом  елу 
тиын, — деді  ол,  кою,  үзын  қар а  сақалы н  бір  сипап,  — онан  ар- 
ты қты  көтермейді  ( С.  М.).
263-жаттығу.
 
Күрделі  сын  есімдерді  тауып,  оларды  ж асалу  жолына 
қарай   топтан,  теріп  ж азыңыздар.
1.  Ж асқанып,  еңкейген  Асқардьщ  беліне  зілдей  ауыр,  қы- 
лы ш тай  өткір  нәрсе  тағы  да  сарт  ете  түскенде,  белі  үзіліп  кет- 
кендей  көрінді.  2.  Қішкене  көлемді  көлдід  өзі  сирек  кездесетін 
Ж аманш ұбардын.  шөлейт  даласында  ескен  маған,  Есіл  сияқты 
кең  арналы,  тоғайлы  ұшы-қиырсыз  өзенді  көру  қандай  тама- 
ша!  (С.  М .).  3.  Шіріген  картоптай  сабалак. тарғыл  мұрынды,  жа- 
йын  ауыз,  маңдайы  екі-ақ  елі, екі  білегі  жүн-ж үн  (Ғ.  М .).  4.  Ақ 
■бұжыр  кескінді,  аш аң  өңді,  бедеу  байталдай  аяқ-қолы  ж инақ, 
сөзшең,  аш улаңш ақ,  адам 
болатын.  5.  Қастарында 
үйпалақ 
бозғылт  сақалды   ш аруа  отыр  (С.  М .).  6.  Ж елсіз  түнде  үнсіз 
ауаны  қ а қ   ж арып  ақырған  отарбаның  даусы  ж үм сақ,  әдемі 
тынық  түнде  маужыраған,  қалғы ған  төңіректі  селт  еткізді 
(С ,  С.).
СЫН  ЕСІМНІҢ ЗАТТАНУЫ  (СУБСТАНТИВТЕНУІ)
Сын  есім  өзінің  сындық  мағынасын  сақтап,  оның  үстіне  зат- 
ты қ  м ағынаға  да  ие  болып  қолданы ла  алады.  М ысалы:  күшті- 
мен алыспа,  үлкенді сыйла.
М ұндай  сын  есімдерді  заттанған  сын  есімдер  дейміз.  Зат- 
танған  сын  есімдер  әдетте  өзі  қатысты  затты ң  орнына  ж ұм са- 
лады. Мысалы:  Үлкен адамды сыйла —  Үлкенді  сыйла.
Заттан ған  сын  есім  за т   есім  қосымш аларын  қабылдайды. 
З а т   есім  сияқты  түрленеді,  сөйлемде  зат   есім  қызметін  атқара- 
ды.
Заттан ған  сын  есімдердің  мүлдем  зат  есімге  айналғандары  
д а  кездеседі.  Мысалы:  Шідерті,  Бұғылы,  Ақжарқын.
264-жаттыту. 
Заттанған  сын  есімді  тауып, оның  қалай  түрленгенін,  сөй- 
лемнің кандай  мүшесі  екенін  ажыратыңыздар.
I.  Кебеж е қарын ж уандар,
С атылған  байға суандар,
127

Қосылып  өңкей  қу залым 
Ы рж ақтап,  ардан  шығып тұр.
Күштіге  қарсы тұрамын.
Н аш арларға  бұрамын.  (С.  Сейфуллин.)
II. 
1.  Пай,  пай!  Ақ  қашып,  қызы л  куған  сонау  бір  қүндерде 
дуние  сапырылысты-ау!  2.  Ж аң ал ар д ы   ж еке  жібермей,  ескілер 
баулыса  қайтеді?  (Ғ.  Муст.)  3.  Д әл   Ш ілікті  кезецде  Орданы 
қыстайтын  М амай  руыныд  кедейлеу  Байш ора  деген  атасы
бар  (М.  Ә.)
/
265-жаттыгу.
 
Заттанған  сын  есімнің  астын  сызып,  оган  ж алганған  қо- 
сымшанын,  қай  сөз  табы на  тән  екенін  тусіндіріціздер.
1.  Ж ақсы ны ң  қадірін  ж ам анды   көргенде  білерсің.  2.  Отта- 
ма,  үлкен  сыйламаған,  ж ақсы дан  ж ам ан  туған.  3.  Ж асы ,  кәрісі- 
не,  әйел-еркегіне  бірдей  сөз  тауып,  бәрімен  құрдасындай  ойнап, 
құрбысындай  әзілдейді  (Ғ.  Мұст.).  4.  Ж ауы зд арға  ж ол  бермеу 
керек  (X.  Ес.).  5.  А к ты —  ақ,  қараны  — қ а р а  демейтін,  арам- 
ды  —  арам,  адалды  —  адал  демейтін,  үкіметтің,  халыктың  жо- 
лын -білмейтін  надан,  пасық,  не  кылығымен  үнады.  6.  М ал-мүлік- 
ті  енді  басқа  ояздағы  ж ақы ндары на  тығып  ж аты р  (Ғ.  М у  ст.).
СЫН  ЕСІМ НІҢ  Ш ЫРАЙЛЛРЫ
Заттың  'сындық  сапасының  басқа  заттан  артық-кемдігін  біл- 
діретін  сын  есім  мағынасын  шырай  дейміз.  К а за к   тілінде  2  түр- 
лі  шырай  бар:  1)  салыстырмалы  шырай,  2)  күшейтпелі  шырай,
1.  Салыстырмалы  шырай  сындық  сапаны ң  басқа  заттың  сы- 
нынан  артық-кемдігін  салыстыру  ыңғайында  көрсетеді.  Мысалы: 
М ынау  кітап  ана  кітаптан  ж а қ с ы р а қ .  Б у л   бөлме  ана  бөлмеден 
ү л кен ір ек .
Салыстырмалы  ш ырай  сын  есімдерге  мынадай  ж ұрнақтарды  
ж ал ғау   арқылы  ж асалады :
а) 
-ырақ,  -ірек,  -рақ,  -рек:  жұмсағырақ,  көгірек,  тазарақ,  сән- 
дірек.
ә)  -лау,  -леу,  -дау,  -деу,  -тау,  -теу:  жастау,  үлкендеу,  биіктеу, 
көңілділеу.
Е с к е р т у.  -қылт,  -қыл,  ғыл,  -ғылт,  -ғыш,  -шыл,  -шіл,  -қай,  -аң,  жұриақ-т 
тарының  д а  шырайлық  мәні  бар.  Мысалы: 
көкшіл,  бозғьит,  сарғыш,  щ ш ы л, 
қоңырқай,  ңуаң
 т.  б. 
- 
■
2.  Күшейтпелі  шырай  сындық  сапаның  басқа  заттын,  сапасы* 
мен  салыстырғанда,  өте  арты қ  я  өте  кем  екенін  көрсетеді.  М ы­
салы:  қып-қыэыл,  өте әдемі.
Күшейтпелі шырай  мынадай 2 түрлі  жолмен ж асалады :
1.  Күшейткіш  буыннын  сын  есіммен  қосақталуы   арқылы  ж а-
Щ

салады.  Күшейткіш  буын  сын  есімнің  бірінші  буынынан  - п  ар- 
қылы  ж асалады .  Мысалы:  үп-үлкен,  қ о п -қ а р а ,  жап-жақсы.
2. 
Сын  есімнің  алдынан  күшейткіш  демеуліктердің  тіркесуі 
арқылы  ж асалады .  Мысалы:  ө т е   жақсы,  а с а   терең,  е ң   қа-  ■
діР
л
і •  
.. 
' - Ш
2§6-жаттыгу.)
 
Сын  есімдерді  теріп  ж азып,  қай  ш ырайда  тұрғандығын 
ажыратыңыздар.
1. 
Үлкендеу  келген  қой  көзі  қазір  түңғиықтанып,  бояуы  сөне 
түскендей  (М.  Ә.).  2.  Әлбетте,  мұндай  ж ағдай да  өзімізге-өзіміз: 
«Бүгінгі  түрмысым  кешегіден  жақсы,  ертең  бүгінгіден  де  артық 
'болса  екен»,—  дейміз  ғой.  3.  Аспанды  сарғыш  бұлт  тұтас  қап- 
тап  алған  (P.  P.).  4.  Қызғылт  кед  жүзді,  қою  қоңыр  шашы  бар, 
тұнж ыраған  үлкен  қара  көк  көзді  әйел  үй  ішіне  ам андаса  кірген 
еді.  5.  Үлкен  ыза  бойын  буып  келген  Қ аратай  Қ үнанбайға  аса  бір 
салқы н'зілм ен  сөйлейді  (М.  Ә.).  6.  Қөздері  таудағы   келге  ұқса- 
ған  тым  терең де  емес,  б ір ақ қап -қара  ұзын  кірпіктері  сондай  те- 
рен, етіп  көрсететін  сияқты.
267-жаттығу.
 
Сын  есімдерді  шырайдың  түріне  карай   топтап  ж азып, 
шырай  ж асауш ы  грам матикалы қ  форманың  астьгн  сызыңыздар.
1. 
Бұл  гүлдер  бұлақ  ж ағасы на  ж ақы ндаған  сайын  сонша  қа- 
лың,  сонша  бітік  ескен  еді.  2.  Оның  ақ   қүба,  қызыл  шырайлы 
ж үзі,  үнемі  күлімдеп  тұратын  қап-қара  кездері,  үп-үзын  қалы ң 
кірпіктері  өзіне  'сондай  ж арасы мды   болушы  еді  (P.  P .).  3.  Чер- 
нышевскийдің  өзіне  тілдессеңіз,  сіз  оның  менен  гөрі  көбірек  мас- 
лихат  айтқанын  естір  едіңіз.  4.  Б атар  күннің  қиыс  түскен  шұғы- 
ласы  даланы   қызғылт ж арқы н  нүрға  б ө л еп ті(Ж   Ә.).
268-жаттығу.
  Төмендегі  сездерге  мына  ж үрнақтарды  
(-рщ , 
-ғыш ,  -ғылт, 
-теу,  -деу, 
-аң, 
-ғылтым,  -иіыл, 
-
иіілтім
)
  ж алғап,  бұларды  кайсысы  түгел  кабыл- 
дайтынын,  қайсысы  қабылдамайтынын,  қандай  ж ұрнакты ң  қандай  мағыналы 
сын  есімге  тән  екенін  көрсетініздер.
Ж ақсы ,  сары,  қызыл,  көк,  боз,  үлкен,  биік,  кең,  қалың,  мал- 
ды, толык,  сирек,  кіші, қаш ық,  шикі,  әдемі.
269-жаттыгу.
  Төмендегі  сөздерден 
синтетикалык,  аналитнкалы қ  тәсіл 
аркылы  салыстырмалы  шырай  жасап,  оныц  мағыналык,  стильдік  ерекшелігін 
байқаныздар.
Үлгі:  Ол  үйден  мына  үй  үлкен,  ал  мына  үй  үлкенірек.
Үлкен,  бүтін,  түзу,  қою,  сүйық,  терең,  ыстық,  ащы,  саяз,  нә- 
зік,  қы ска,  аласа,  .кәрі,  лай,  ірі,  кем,  ш олақ,
270-жаттығу.
 
Мына 
сөздерден 
аналитикалық, 
синтетикалык 
тәсіл 
аркылы  күшеіітпелі  шырай  ж асап,  олардыц  мағыналык,  стильдік  ерекшелігін 
аж ыратыңыздар.
Ж ам ан,  сұр,  қ ар а,  ала,  ж асы л,  шикі,  семіз,  жіңішке,  көк,  ақ, 
өткір.
.5 - 1 1 5 7
129

САН  ЕСІМ
Заттьщ   санын,  қатарын,  мөлшерін,  бөлшегін  білдіретін  сөз 
табын  сан  есім  дейміз.  Мысалы:  он,  отыз,  алты,  бес,  елу,  бесін- 
ші,  жүздеген,  мыңдаған.
Сан  есім  н е ш е ?   қ а н ш а ?   н е ш і н ш і ?   н е ш е у ?   деген 
сұрақтарға  ж ауап  береді,  сөйлемнің  барлы қ  мүшесі  болады. 
Сан  есім  мағнасына  қарай  6  түрге  бөлінеді:  олар  —  есептік, 
реттік,  жинақтық,  болж алдық,  топтау,  бөлшектік  сандар.
1.  Есептік  сан  есім  затты д  дәл  санын  білдіреді,  н е ш е ?  
қ  а  н щ  а?  деген  сұраққа  ж ауап  береді.  М ысалы:  бір,  үш,  он, 
жиырма,  ңырық,  жүз,  жүз  елу  бес,  үш  жүз  алпыс  екі
  т.  б.
Есептік  сан  дара  және  күрделі  болады,  күрделі  есептік  сан- 
дар  бөлек  жазы лады .  -
2.  Реттік  сандар  заттың  рет  санын  білдіреді,  н е  ш і н ш і? 
деген  сұраққа  ж ауап  береді.  О лар  есептік  сандардан-ъшмш, 
-інші,  -ншы,  -нші
  ж үрнақтары   арқылы  ж асалады .  Мысалы: 
он-ыншы,  бес-інші,  алты-ншы,  жеті-нші.
Реттік  сан  цифр  арқылы  ж азы лса,  одан  кейін дефис қойы- 
лады:  5-класс.
Рим  цифрынан  кейін  реттік  санға  дефис  қойылмайды: 
X X  гом.
3.  Ж инақты қ  сан  есімдер  заттың  ж ин ақталған 
санын 
білдіреді,  н е ш е у?  деген  сұраққа  ж ауап  береді.
Ж инақты қ  сан  есімдер-ау,  -еу  ж үрнағы   арқылы  бірден  же- 
тіге  дейінгі  есептік  саннан  ж асалады :  біреу,  екеу,  үшеу,  төр-
теу,  бесеу,  алтау,  жетеу.
4.  Болж алды қ  сан  затты ң  санын  ш амамен,  болж алдап кана 
білдіреді.
Болж алды қ  сан  есептік  саннан  бірнеше  жолмен  ж асалады .
1.  Ж үрнақтар  арқылы  ж асалады :
а)  -даған  (деген),  -таған . (-теген),  -лаған  (леген):  мыңдаған 
(1000—т д іғ а н ),  цырықтаған,  (40— таған ),  жиырмалаған  (20— 
л аған ).
ә)  -дап  (-деп),  -тап  (-теп),  -лап  (-леп):  ондап  (10—дап),  бестеп, 
(5— теп), алтылап  (6—л ап ).
б)  -дай  (-дей),  -тай(-тей):  мыцдай  (ад ам ),  алпыстай  (маш ина);
2.  Ж ал ғау   арқылы ж асалады :
а)  көптік  ж алғауы :  беатер  (5-тер),  елулер  (50-лер);
б)  көптік  ж алғауы   және  септік  ж алғауы :  ондарда  (10-дарда) 
отыздарда
  (30-дарда);
3.  Есептік  сандардың  косарлануы   арқы лы  ж асалады :  бес- 
алты, жеті-сегіз,  жиырма-отыз,  қырық-елу,  алпыс-жетпіс;
4.  Есептік  санға  шақты,  шамалы,  тарта,  қаралы,  таман,  таяу, 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: