*  молая  түсті.  Ескі  үрандарға  ж аңа  үрандар  қосылып,  іскё  іс  ко*

406-жаттыту.
 
Төмендегі  берілген 
сөздер ді 
пайдалана  отырып 
«Се- 
р уен де»  деген  тақырыпқа  текст  құрастырын,ыз.
Біз,  мезгіл,  ж аз,  август,  ай,  тамаша,  таза,  табиғат,  серуен, 
коллекция,  гүл,  кеш,  бір,  топ,  ауа,  жинау,  көңілді,  өткізу,  жасыл, 
«зен,  тау,  шөп,  иіс,  аспан,  көгілдір,  бірде-бір, қайту, еді, т.  б.
407-жаттығу.
 
Тексті  оқып  шығып,  ж еке  сөйлемдерге  ажыратып, 
кө- 
ш ірідіз.  Сөйлемніц  жасалуындағы  интонацияның  алатын  орнын  байқақыз.
Январь  айының ая қ к езі,  күн  батуға тақап қалған  мезгіл.  Күн- 
батыс  батуға  айналған  күннің  қызғылт сәулесімен  нүрланып,  Кы­
зыл  торғьшның түсіндей  болып  түр.  Қүнге  жақын тұрған  ұзынша 
ж ұқалаң  бүлттардын,  түсі  қалың  ертке  қызған  темірдей  қып-қы- 
зы л,  төбеге  жақын  тұрған  аласарақ  бүлттардың  бір-бір  жағы  ра­
на  ж ұқалад  қызылға  боялған  асыл  нұрдьщ  буын  ғана  жалатқан- 
дай  қызғылт  сәулесін  дүниеге  жайып  тұрған  күн  шарасымен  тұ- 
т а с  көрініп түр  (М.  Ә.).
408-жаттыгу.
 
«Тіл  өнері  дертпен  тең>  деген  тақырыпқа 
байланысты 
іҚанатты  сөздер  мен  мақал-мәтелдерді  пайдаланып  шығарма  ж азы п  келіңіз.
Сөздердің  байланысу тәсілдері
С өздердің  ігіркесу  тәсілдері  мен  түрлері  сөйлем  ішінде  көрі- 
неді.  Өйткені  сөздер  бір-бірімен  сөйлем  құрау  үшін  тіркеседі.  Ал 
сөз  <бен  сөздің  тіркесуі  олардьщ   ж ай  ғана  тізбектелуі  емес,  грам- 
матикалық  тәсілдер  мен  тұлғалар  арқылы  синтаксистік  байла- 
яысқа  түсуі.  Мысалы,  мен,  Алматы,  оқу,  кел,  үшін  деген  сөздер- 
д ің   жай  ғана  жиынтығынан  ештеңе  түсіне  алмаймыз.  Бұл  сөздер 
түеінікті,  тиянақты  бір  ойды  білдіру  үшін  М ен  Алматыға  оқу 
үшін келдім  деген  түрде  өзара  грамматикалық  байланысқа  түсуі 
шарт.  Сонда  сөйлемде  мынадай  синтаксистік  тіркестер  пайда 
боладьі.
/ .  Мен II келдім.
2.  Алматыға/І келдім
3.  О қ у  үшін  И келдім:
Үсен—ж ақсы  инзкенер  деген  сөйлемде  Үсен— инженер  және 
ж ақсы инженер деген  ёкі грамматикалық байланыс  бар.
Сөйлемдегі  сездер  өзара  төрт  түрлі  грамматикалық  тәсіл  ар- 
ақылы  байланыеады. 
-
1.  Ж алғау  арқылы  байланысу.
2.  Орын  арқылы  байланысу.
3.  Септеулік шылау  арқылы  байланысу.
4.  Интонация  арқылы байланысу.
Мысалы:  М е н / / к е л д ія ,  А л м ат ы ға//келдім   деген  тіркестерде- 
гі  еөздер  өзара  жіктік,  септік  жалғаулары  арқылы  байланысқан. 
О ң у  үшін Ц келдім тіркесі шылау арқылы  байланысқан.
Үсен — жақсы  инженер  деген  сөйлемдегі  жақсы  инженер  д е ­
ген  тіркес  ешбір  жалғаусыз  тұрған  брны  аркылы  байланысып 
түрса,  Ү с е н — инженер.деген  тіркестегі  сөздер  дауыс  ырғағы — 
интонация  аркылы  байланңскан.  Сондай-ақ,  К үн діз  Еркебұ-

лан  облыс  орталығында жиналыс  өткізді деген  сөйлемдегі  күндіз: 
өткізді  деген  сөздер  де  жалғаусыз  байланысқан.  -Ағаш  біткен 
М арқакөлдің  суына  сүңгіп  шыққандай  жап-жасыл,  жап-жаңа. 
деген  сөйлемдегі  ағаш  біткен  жап-жасыл,  жап-жаңа деген  сөздер 
де  жалғаусыз  байланысқан.
409-жаттығу.
 
Сөйлемдердегі  ж алғау  арқылы  байланысқан 'сөз  'тірксс- 
терін  талдацыз.
.  Бұл  үйдід  бар  жанына  кадірлі  көрінген  алдыңғы  қонақ  Д әт 
болатын.  Қымбат  қара  ләмбіктен  тіркес  ж ең  камзол  киген,  омы- 
рауына  алтын  баулы  сағат  салған,  келбетті,  кызыл  сары  ж ү зд і 
қалпымен  Д әт  әуелі  Мағаш,  Әбсеметке  қайырлы  болсын  айтты.. 
Торы  жорға  аттыд  жеңісін,  бәйгесін  құттықтады.  Сөйте  бере  М а­
рашка  қасындағы  жолдасын  мәлім  етті.
—  Мынау — іМенің  жолдасым. Атын  естулерің бар  шығар.  Б із- 
дің  арысы  қырғыз,  Ж етісу,  берісі  Алматы,  Капалымызға  аты 
мәлім  ақынымыз осы болады,— деді.
Кішілеу  өткір  көзді,  қызыл  күрең  ж үзді  Жамбыл  ақы н.Ә бсе-' 
метке  мәлім еді^ М .  Ә.).
410-жаттыгу.
 
Сейлемдердегі  сөздердің  кандай  тәсілдер 
арқылы  бай,- 
ланысканын  айтьщыз.
Песиктер  шетінен  казақшаға  судай,  Үлкен  Песик — Сапар- 
дың  досы.  Онын  үлкен  үлы  Алексей —  Аманның  ұстазы,  осын- 
да  орыс  мектебінің  мұғалімі.  Кіші  Песик—Шодырдың  кенжесі\ 
Аманның  құрдас  жолдасы.
— Клава, тезірек  ас қамда!— деді  Шодыр.
—  К ү н — жексенбі,  жұмыс  жоқ.  Шодыр  өте  көңілді  отыр. 
Ертеде  Россиядан  көшіп  келгенде,  Шодырдың  кедей  екені  рас-ты. 
Мына  Шодыр  .кедей  емес,  орташа.  Бүл  да  айырбассыз  отырмай- 
тын  кісі  (Ғ.  М .).
411-жаттыгу.
 
Теыендегі  берілген  сөздерді  мағыналарына  қарай  бак- 
ланыстырып  сөйлем  кұрыңыз  да,  қандай  тәсілдер  аркылы  байланысып  тұрға- 
нын  түсіндіріңіз.
Өзен,  жер,  ж ел,  шелі,  самал,  күн,  көлбей,  зор,  сонау,  дала, 
боз,  көгілдірленген  сәуле,  биіктігі,  беті,  бүркіт,  ал  қызыл,  жыл- 
дамдық,  ай,  бес,  қырык,  дауыл,  километр,  шақырым,  әрең,  қаса- 
Кана,  серуен,  күн  бойы,  үялу,  бұл  жайында,  асыл,  жақын,  кеше, 
қабылдау,  бірнеше,  алуан.
412-жаттыту.
 
Шылау  арқылы  байланысқан  тіркестерді  теріп  көшіріңі».
1. 
Мен  1946  жылдан  бері  коммунистпін.  Содаи  бері  Комму­
н и ста  партияныд  ой-мақсатын  ж үзеге  асыруға  белсене  ат  салы- 
сып  келемін.  Партияның  ісі  үшін  күресу — менің  вмірімнің  мәні
187

{«Соц.  Қаз.»  газеті).  Әйел  даусы  әлгіден  гөрі  қатқылырак,  шық- 
ты   (Ғ.  Мұст.).
2.  Біз  әрбір  төлді  сақтап  қалу үшін  күресудеміз.
3.  Біз  старт  алаңына  жақындаған  сайын,  ракетаның  көлемі 
үлкейе  түсті.
4.  Енді  бірер  минуттан  кейін  қуатты  космос кораблі  мені  әлем 
‘кедістігінің  қиырындағы  ғарышқа  алып  ұшады  (газеттерден).
413-жагтығу.
 
Текстен  орын  арқылы  байлапысқан  сөз  тіркестерін  та- 
«быцыз.
Қыстың ұ зақ  түні. Үлкен таудьщ  ішінде ж ел гуілдеп  соғып,  ақ 
=боран  ұйтқып  ойнап  ж үр.  Қараңғы,  тұманды  түннің  жанды  шо- 
шытатын  суығы  қаһарлы...  Ақ  боран  как  пен  ж ерді  бір-біріне 
■араластырғандай.  Аспандағы  ай-жұлдыз,  ж ердегі  қара-құрадан 
<еш'бір  белгі  жоқ.  Айнала  аппақ  болып  түтасып  алған  (М.  Ә.).
#
414-жаттыгу.
 
Текстен  интонация  арқылы  байланысқан  сөз  тіркестерін 
табыңыз.
1.  Алдырған  —  албырт  (М.  Ә  ) .   2.  О л  ж анж алға  себеп  — Д ә- 
меш  (3 .  Ш.).  3.  Біреуі  —  Тоғалақтан  шыққан  Ж омарт,  екінші- 
сі  —  Сақтан  шыққан  Омар  (М.  Ә.).  4.  Бүгін  орыстың  қызық 
мейрамы  —  масленица.  5.  Мүның  бәрі  —  туған  ж ердің  қүрметі.
6.  Мынау  отырған  —  қазақтың  жақсы  азаматы,  б іздің   құйьіп 
жүрген  болаттан  берік  большевик.  7.  Бұл  —   М үсілімге  көрсет- 
•кен  қыры  (3 .  Ш.).  8.  Сондағы  оқитыным  —  Некрасовтың өлеңде- 
рі.  9.  Ұстаған  бағытымыз,—  атақты  М айтөбе.  («Қ.  ә.»  газеті).
С Ө ЗД ЕРД ІҢ   БАЙЛАНЫСУ  ТҮРЛЕРІ
С өздердің өзара  байланысы-ішінара  бес түрге бөлінеді.
1. 
Қиысу  —   баяндауыштың  бастауышпен  байланысы.  Мыса- 
лы:  Б із  оқуихы м ы з.  Сендер  студентсіцдер.  М ен  ж а зу іи ы м ы н . 
О л а р   бірінші  космонавпгар.  Сіз  оқытушысыз.  М ен  о қ ы д ы м . 
Б із   о қ ы д ь ің .Б ұ л  — Шолақсай,  Табысымыз  мол,  ертеңіміз  айқын 
(газеттен).
- 
Баяндауыштар  жақтық  ж әне  сандық  (жекеш елік,  көпш елік), 
•анайылық,  сыпайылықты білдіретін тұлғалардық  1,2 к ей д еЗ  жақ- 
тары  арқылы  бастауышпен  қиысып  тұрады.  Сөз  бен  сө здің   осы- 
лай  байланысқан  түр іа  қиысу  дейм із.  Қиыса  байланысу  баян- 
дауыш   пен  бастауыштын,  арасында  болады  д а ,  әрқашан  сейлем 
қүрайды. 
у 
'
Б у л   —  Шолақсай.  Табысымыз  мол.  Ёртеңіміз  айцын,  деген 
сөйлемдердің  ф   баяндауыштары  е з   бастаҮыштарымен  қиыса 
байланысқан.  L   -

415-жаттығу.
 
Текстен  қиыса  байланысқан  сездерді  тауып, 
оның  қа- 
лай  қиысып  тұрғанын  түсіндіріңіз.
1.  Тоқа,  бәрін  білесіз.  Несіне  биеш і  боп  ж үрсіз.  Егер  мен  сіз 
білгеннің  жартысын  білсе>і,  бір  күн  тұрмас  едім...  2.  Құлындар 
буынып  қалмасын.  Күзет  қойыңдар.  Биені  онша  кақтамацдар, 
төрт-бес  сауьш  алып,  ағытыңдар  (Ғ.  Мұст.).  3.  П оезд  Қараған- 
дыға  тадертец  ерте  келді.  4.  Дсқар  вагонның  терезесіне  жабы- 
сып,  вокзалды  асыға  күтеді.  5.  Ж үрегі  лүпілдей,  көзіне  ж ас  іркі- 
леді.  Қазір  поезд  да  тоқтайды,  жалғыз  бауы ры   Дәмеш ті  көреді, 
қүшағына  алып  сүйеді,  аласұрған  жүрек  толас  табады:  6.  Сон- 
да  тайгадан  қашып,  Іле  келгенімде  сағынғаным  сондай,  жата 
кап  ж ерді  сүйгем...  7.  —  Ж ерді  сүйгем?—  деді  Дәмеш   сенбеген 
пішінде  қайталап  сұрап.  8.  —  Ол  сөкет  пе,  балам?..  Адам  алыста 
жүргенде  ед  алдымен  жерді  сағынады.  Ж ерді  анаға  тедеу  со­
дан  шыққан.  Сендер  әлі  жассыңдар,  не  білесіңдер.  Туған  жер- 
діц  топырағына  аунау  адамды  бір  жасартады ,—  деді  Құрыш- 
бай.  9.  —  Ағатай,  сізде  аунаңыз,  жасарар  ма  екенсіз.  10.  Асқар 
мен  Қүрышбай  қатар күлді.  11.  —  Асқардыд әлі  картаятын жасы 
ма?  Осы  сен  неш едесід?—  деді  Құрышбай  (3 .  Ш.). 
12.  Еркебұ- 
лан  катты  қысылды.  13.  Үні  жаман  болатыны  —  мойны  қысқа. 
14.  Әттец,  таза  болады  дегеніце  плану қиын  (Ғ.  С.).
2.  Меңгеру—сөздердід  өзара септік жалғауларыныд  (ілік пен 
атаудан  басқа)  біреуі  арқылы  байланысқан  түрі.  Мысалы:  А л ­
тын  етікті 
де  аяқңа  киеді.  Ж а қ с ы   іс ім е н  
жақсы.  А у р у д ы  
ж анына  батқан  біледі 
( м а қ а л д а р ). 
Ж ан ы ндағы   д о с ы н а , 
жақыньіна 
сену  —  адам  баласының  ең  қымбатты  қасиеті 
(3.  Ш.),  Юрий  ракетаның  Іргесіндегі  дөңестпе  тұр  (газеттен).
Екінші  сөзбен  айтқанда,  мецгеруші  сөз  мецгерілуші  с ө зд ід  
барыс,  табыс,  шығыс,  жатыс,  көмектес  септіктердід  бірінде  тұ- 
руын  қаж ет  етеді.  Меңгерілуші  сөз  медгеруш інід  алдында  тұра- 
ды  да,  соныд  жетегінде  жүреді:  етікті  киеді;  аяққа  киеді;  ісімен 
жақсы; дөңесте тур;  досына  сену; окақынына сену.
М едгеріле  байланысатын  сөз  тіркестерінід  ішінде  табыс  сеп- 
тік  жалғауы  арқылы  меңгерілетін  сыдарлардыд  табыс  жалғауы 
жасырын  да  тұра  береді.  Мысалы:  шай  ішу,  нан  илеу,  ағаш  кесу 
т.  с.  с.  Бүлар  да  мецгеріле  байланыскан.  Бірақ  сырт  қарағанда 
дәл  осы  сияқты  болып  керінетін  ән  салу,  ант  ішу,  за р   илеу,  ат 
ңою  сияқты  лексикалық  тіркестер  алдыдғы  синтаксистік  тіркес- 
термен  бірдей  емес.
416-жаттыгу. 
•
  Текстегі  меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркесхерін  тауып, 
олардын, қандай  септік  жалғауы  арқылы  байланысқанын  айтыныз.
1-  Сапар  сөзін  бітірді  де,  суыған  шайын  ж ұта  салды.  Байбол 
қолын  қойнына  тығып  ж іберіп,  ...қолтық  қалтадан  ескі  шүберек 
алып  шықты.^ІІІүберектід  ішінен  дөдгелек  мөрдің  жұка  резин-  ( 
касын  шығардк.  Оны  әуелі  түкірікпен,  оған  жарымаған  сод,  ті- 
лімен  ж алап  сия  карындашты  езді  де,  ак  кағазға  б а м   бер- 
Ді  (Ғ.  Мұст,).  2.  Ақын  оны  сезінген  жок.  Өзгені  сезінед*.  Жадағы
. 
: 
W

бейнені  ұмытып  қалар  ма  екен?  Ақ  отаудан  үрейленген  дауыс- 
тар  естіледі.  Мен  мына  көк  бестіге  мінемін  (Ғ.  М .).
417-жаттыгу
. 
Мына  сөздерден  меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркестерія 
жасааы з.
Оқу,  хат,  сабақ,  дәптер,  ж азу,  беру,  аяу,  жолдасыма,  калам- 
мен,  өмірде,  тьщда,  болады,  талаптыдан,  үлкенді,  шықкан,  бо- 
лар, кішіні,  сөз,  сыйла,  адамды.
418-жаттыгу.
 
Мына 
сөздерге 
мецгеретін  я 
меңгерілетін 
сыңарлар 
тауып  жазыңыз.
Есіту,  бару,  айту,  ж азу,  оку,  теру,  тігу,  табу,  ж үру,  кесу,  жию, 
ету,  егу,  байлау,  көшу,  кілем,  астық,  тың,  іс,  кітап,  көшеде,  ка- 
ғаздан,  жарысқа,  тыңда,  ая.
419-жаттыгу.
 
. 
Ж а л ғау  арқылы  байланыскан  сез  тіркестерінін,  ішінде 
мецгеріче  байланысудың  түрлерін  тауып  көрсетіңіз.
1.  Қой  малы  алысқа  кете  алмай,  ауыл  маңында  қалады. 
2л Осы  ай  туғалы дүниені  буалдыр  тұман  басып  алды  (Ғ.  Мұст.). 
ЗЛР^нде  ғана  өзімен  қатар^  ж атқан  әке-ш еш есінің  орну  бос.
4.  Бірақ  Айқыз  оларды  іздем еді.  5.  Мен  Айқызымнан  өзіянің  ж ас 
шағыңды  көргендей  боламын  (К,-  И .).  6.  Үйін  басқара  алмаған 
жиын  басқара  алмайды.  7.  Тәуекелдін  кемесі  суға  батпай- 
ды  (м ақ.).  8.  Ж оқ, б із   жүмысымызды  Үлпан  бәйбішенін,  өзіне  ра­
на  айтамыз  да  кайтамыз.  9.  О нда,  қайта  беріндер.  Ол  кісі  ешкім- 
ді  қабылдамайды.  10.  Әсіресе,  Қожықтың  адамдарын  қабылдай 
алмайды.  11.  Сен  бірдем е  жазып  отырмысың,  жігіт.  12.  Ауыл 
сыртынан  ат  дүбірі  естілді.  13.  Қой  ж үн  ақ  шеқпенді  ж алаң еті- 
не  киіп,  белін  ала  жіппен  бос  байлай  салған  ж ігіт  ұша  жөнел- 
гелі  отыр.  14.  Отауға  екі  ж ігіт  кіріп  келді  (F.  М .).
3. 
М атасу  ~   ілік  жалғаулы  сөз  бен  тәуелдік  жалғауы  сөздің 
.  грамматикалық  байланысы.  М атасуда  ілік  жалраулы  сөз  тәуел- 
ді«   жалғауын,  ал  тәуелдік  жалғаулы   сөз  ілік  жалғауын  керек 
етіп  тұрады.  Бұл  байланыстағы  мағыналық  негіз  —   бір  нәрсе- 
нің  екінші  нәрсеге  меншіктелуі  мен  оны  меншіктеу,  тәуелдеу. 
Мысалы:  оқуиіының  жабдығы,  қаланың  халқы,  оНның  бірі,  әкесі- 
нің  баласы,  жазуиіының  қасиеті,  менің  әдетім,  А б а й   шыгарма- 
лары, мектеп  оқушыларьі.
420-жаттыгу.
 
Текстен  матаса  байланысқан  сөздер ді  тауып  көрсетікіз.
1.  Үй  дегендегі  ж алғы з  бөлменің  сықырлауық  есігі  жартылай 
ашық  түр  екен.  Сол  жақтан  шешесінің үві  д е   келіп  жетті.  Айқыз 
көрпесімен .басын  тұмшалап қойды  (Қ .  И.)\
2.  Ел  байлығы  әр  жылғамен  келіп  құйылған  бүл  үй  тек  бай- 
лыктын  ордасы  ғана  емес,  еонымен  бірге  казақ  қолөнерінін  көр-

месі  сияқты  (Ғ.  Мұст.).  3.  Ж ылға  суы  теңіздің  түрін  бұзбайды. 
Екеуіміздін  сөзіміз  де  шын  жүректен  шыққаны  даусЪіз.  Ол  маған 
үнап  қалғандай.  Әсіресе  мінезі.  Ал  мінезі  жақсының  түрі  де  жақ- 
сы.  Енді  мен  сол  жүректің  сөйлеуін тілеймін ^ /.  Е.).
421-жаттыгу.
 
Текстегі 
матаса 
ж әне 
меңгіріле 
байланысқан  сөздер ді 
тауып,  ереқшелігін  түсіндіріңіз.
I
I.  1.  Қаладан  Самарбай  хат  әкелді.  2.  Ол  Мағаідтың  әкесіне 
ж азған  аса  ауыр  сыры  бар хат еді.  3.  Абай,  Әйгерімнін,  байқауын- 
ша,  Мағаштың  хатын  қолы  дірілдеп  оқып,  көпке  шейін  танып, 
түсініп,  бойына  сіңіре  алмаған  тәрізді.  4.  Әйгерім  хаттың  х а б а ­
ры  жайсыз  екенін  Абай  жүзінен  сезді  де,  сүйек  шкафтан  Абай- 
дың  көзілдірігін  әперді.  5.  Рахым  балалардың бәрінен  де  үлкен.
6.  ...Ал  Абайдың  касында  қалған  өзге  жастар  болса,  бұлардың 
мінезі  мүлде  басқа  (М.  Ә.).
II.  1.  Мүсілім  терезені  ашып,  көшеге .көзін  салды.  Қала  шьірт 
үйқыда,  тірі  жан  жоқ.  2.  Дәмеш   те  гүлді  ерекше  сезініп,  жаны- 
мен  сүйетін.  3.  Айгүлді  көріп  қуанып,  жұлып  алуға  батылы  бар- 
май,  аймалай  берді.  4.  Сағатына  қарады. 
5.  ^ ор т о ч к а н ы  
ашып  гимнастика  жасады.  6.  ...  Қайыр  бугін  күндізгі  сағат  үште 
ұшады.  7.  Қазір  жолдасы  келсе,  магазиндерді  аралап,  шешесіне, 
қарындасына  базарлық сатып  апармаса,  тамағы  іспей  мё?  8.  Қа- 
йыр  балконға  шықты  (3.  Ш.).
4. 
Қабысу  деп  оөздердің  өзара  ешбір  ж алғаусыз  түрған  орны 
арқылы  байланысуын  айтамыз.  Мысалы:  қы зы қ  кітап,  оқыған 
қыз,  мэдениетті  адам,  шыны  сауыт,  ағаш  үй,  үшінші  этаж.  Орын 
арқылы  қабыса  байланысқан  сөздер  араға  басқа  сөз  салмай, тір- 
кескен  сезінің  алдында  түрады.  Мысалы:  ңызық  әңгіме,  аң  жа­
ра,  алтын  сағат,  көреген  адам,  бес  күн,  тоқыма  белбеу,  жақсы 
оқу,  екі бару,  көп тыңдау, жалт-жалт қарау.
422-жаттыгу.
 
<  Тексті  мәнерлеп  окумен  қатар, 
ондағы  орын 
арқылы 
кабыса  байланыскан’сездер ді  табыңыз.
ВГегенеге  шағын  ыдыстармен  сабадан  тасып  құйған  қымызды 
мырза  құлаштай  сапырды.  Қолындағы  қайыңньщ  безінен  жонып 
жасаған  имек  сапты  ож ау  тым  сәнді.  Кейінгі  кезде  сирек,  жоға- 
лып  бара  жатқан  қазақ  қолөнерінің ең  ж ақ сй   үлгілері  осы  үйде 
қалыпты.  Қай  зам анда  жасалды  екен^Сонау  адалбақанның,  төр- 
дегі  кебеже,  жүкаяқтың  беттеріне  ойып  салған  ернектер,  кон- 
дырған  сүйектер  сонша  нәзік,  сонша  әдемі,  қолдан  жасады деген- 
ге  нану  қиын.  Сүйіндіік  ұсталары  істейтін  қамар  белбеу,  күміс 
ер-тоқымның  да  көкесі  осында  көрінеді.  Бірақ  мұның  бірі  де 
әдейі  істетіп  немесе  ақша  шығарып  сатып  алған  емес.  БаЙғазы, 
сый,  тарту,  қалау  жолдарымен  жиылған  (Ғ,  Мұст.).
423-жаттығу.
 
Қабыса  байланысуға  бес  сөйлем  ойлап  зказыныз.
191

5. 
Ж анасу  —   сөздердін.  жалғаусы з  орын  тәртібі  аркылы  бай- 
ланысуының  бір  түрі.  Мұның  қабысудан  айырмасы  —  тіркескен 
сөзінен  алшақтап  араға  сөз  салып  та  тұра  алады.  Сондыктан 
жанасуды  кейде  алшақ  қабысу  деп  те  атайды.  Мысалы  шарық- 
тап  ұшу,  шарықтап  көкке  үшу,  ертең  бару,  ертең  бірге  бару, 
кешке  бару,  кешке киноға  бару.
424-жаттыгу.
 
Ж ан аса  байланысқан  сөздер ді  тауып,  оларды д 
турған 
орнын  байқатыцыз.
1%
 Асқар  өмірден  тосырқап  қалғанын  енді  сезді.  Бұрын  Айша- 
Ра  өэт  таңдап  беретін  еді.  Сол  тосырқағанын  Айша  да  сезді  бі- 
лем,  көз  қиығын  Асқарға  бір  төңкеріп,  офицнантқа  заказ  берді.
2.  Такси  көл  ж ағалап  «Шығысқа»  қарай  зырлап  келеді.  Асқар 
мен  Айша  қатар  отырып  «Шығысқа»  жетікенше  әңгіме  шертті. 
Айша  шешіле  ой  тастай  сөйлейді  де,  Асқар  жан-тәнімен  беріле, 
ықыласын  сала  тындайды.  Сөзіне  мән  'беріп,  жадына  сақтап, 
езінш е  түсінеді  (3 .  Ш.).  3.  Еркебүлан  қағазды   кейін  окыды. 
...Іштей  атысып  отырған  адамдар  тіл  қатыса  алар  емес.  Көздер 
ғана  бір-бірін  кезек  жанап  етеді  (Ғ.  М .).
425-жаттыгу.
 
Қабыса  ж ән е 
ж ан аса 
байланысқан  сезд ер д і 
талдап, 
ерекшеліктері  мең  ұқсас  жақтарын  көрсетіңіз.
Әйгерім  қыстауы  Ақшоқыдағы  қыстауға  ұқсас,  Бұнда  да  ас- 
ты-үсті тақтайлы,  үлкен  терезелі,  кең де  жақсы  қонақжай  белме- 
лер.  Көршілер—Д әрм ен,  Мәкендер  ж әне  солардай  бірнеше  жас, 
тату  үйлер.  Олардың  балалары  мен  Абайдың  ж ас  немерелерін 
оқытатын Хасен  молла дейтін  ж ү зі  сыпайы  мюлла  бар.  ...Күн  көп- 
тен  жылынбай  қойды...  Әйгерім  мен  Мәкен  өзара  сәл  ғ,ана  сы- 
ібырласты  (М.  Ә.).  Күні  бойы  екеуі  д е   бірінің  қасынан  бірі  ығы- 
сыңқырап  етіп  жүр.  Күн  бата  Еркөбұлан  келді,  кешеден  бері' 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: