Отарбайдың  мінезі,  тіпті  түсініксіз  болып  кетті.  Әлсін-әлсін  жел-

Байланыс  түрлеріиін схемасы
1.  Үлжан Алшынбайдікіне  кеп  қазына  экёледі  (М.  Ә.) 
киысу
Үлжан
меңгеру
Ф
әкеледі
(«•-
ді»
  деген  жіктік  жалғауының  III  ж а­
ры  арқылы  байланысып  тұр ).
Алшынбайдікіне
\
әкеледі
(барыс  септігі  арқылы)
меңгеру
щ зына  (ны)
кабысу
1
әкеледі
(табыс  септігінің  жасырын  түрі  аркылы)
+
көп
1
қазына
(ешбір  жалғаусы з,  іргелес  тұру ІГрқылы)
2.  Дәмеш  енді екеуініқ  қолын кезек  қысты  (3.  Ш.)
қиысу
+
Дәмеиі
меңгеру
+
қысты
(ж іктелу  ретімен 
-ты
  деген  ж едел  өткен 
шақтыд  жүрнағы   арқылы  байланы скан).
қолын
м атасу
*
қысты
(табыс  септігі  арқылы)
1
екеуінің
қабысу
қолын
(ілік  септік  ж алғау  мен  тәуелдік  жалғау 
аркылы).
кезек
ж анасу
+
қысты
(еш бір  ж алғаусы з,  іргелес  тұру  аркылы).
і
енді
і
- ҚЫСТҺІ
(еш бір  ж алғаусы з  алшац  тұрып  байла­
ныскан)
427-жаттыгу.
 
Қиыса  ж ән е  меңгеріле  байланысқан  сөздерді  тауып,  са-
ЛЫСТЫрЫНЫЗ.
I-  1.  Табиғат  балаға  қатал,  суық  көрінеді.  2.  Ж ан-жақта  жү- 
деУ  тартып,  жұмырланған  боз  төбелер  қайғылы  сырымен,  дүние
7-115?  - 
193

шерімен  сазарғандай.  3.  Бетіндегі  ақ  кеде,  сары  селеуді  сүйке- 
тіліп  сумаңдап соққан түн ж елі  желпи  қозғап  сілкінтіп тұр.
II. 
1.  Қаз-қатар  орналасқан  алтын  тістерін  жарқыратып  кү- 
лімдеп  түр.  2.  Шеген  сұлу  сүңғақ'денелі,  бұлшық  еттері  болат- 
тай  иірілетін,  күнге  күйген  тобылғы  торы  екен.  3.  Қақпақ  жауы- 
рынды,  қыздай  қыпіііа  бел,  кеудесі  ш алқақ ібіткен,  бәйге  атын- 
дай  ж арау,  өте  оңтайлы  ібала  екен.  4.  Келте  мұрын,  аз  ғана 
аузы  үлкенірек,  қоқыр  көздеу  болғанымен,  маған  ол  өте  сымбат-. 
ты  көрінді1.  5.  Ж асы  он  бесте  екен.  6.  Шеген  маған  тағы  үш  түр- 
лі  өсиет айтты  (Ғ.  М .).
428-жаттыгу.
 
Қиыса  және  матаса  байланысқан  сөздерді  тауып,  ерек- 
шеліктерін  салыстырыңыз. 
,
1. 
Үлбіреген  ақ  ж ібекке  оранған,  езі  д е  жібектей  үлбірен тур- 
ран  ақ  келіншек  ән  салып  болған.  2.  Сырланған  кек  керуеТ.  Ас- 
ты-үстімде  таза  ақ  төсеніш.  3.  Оқыған  азам ат  еліне  қызмет  ету 
керек.  4.  Ашық  терезеден  қала  бақшасының  жаңғырыққан  күл- 
кісі  келеді.  5.  Салбыраған  аузына  қоңқайған  мұрны  төніңкіреп 
келіпті де,  шөгіпті  (Ғ . М .).
429-жаттыгу.
 
Текстегі  орын 
арқылы 
байланысқан 
сөздерді  тауып, 
ерекшеліктерін  айтыңыз.
Үйге  кірген  екі  адам  еді.  Алдьщғысы  биік  бойлы,  сусар  бр- 
рікті,  қаба  қоңыр  сақалды,  артқысы  ауыр  қальщ  қара  бөрік  ки- 
ген  орта  бойлы,  жауырынды,  мол  бурыл  сақалды  адам  екен. 
Мағаш  пен  Майқан  д а ’  алдыңғы  қонақты  жақсы  танып,  қатар 
сәлем  берісіп,  орындарынан  үшып тұрысты.
Келген  екі  егде  адамды  түрған  бойларында  үй  адамдары  қор- 
шай  қалып  шешіндіріп  алды.  Сырт  ңиііг,  бас  киімдерін  шешкізіп, 
дәл  төрге,  стол  басына  отырғыза  берді,  арқаларына  жастық 
қойысты  (М.  Ә.). 
- 
.
490-жштыгу.
 
Берілген  сөздерді  пайдалана  отырып,  мағыналық  әрі 
тұлғалық  үйлесімі  бар  свз  тіркестерін  жасаңыз  ж әне  олардың  қалай  байланы- 
сып  тұрғаныи  айтыңыз.
Ж үрек,  биік,  шынар,  көк,  табиғи,  космос,  ардақтау,  ұлы,  ер, 
сайлау,  сыйлы,  сыйымды,  қиын,  тың,  даңқ,  қиғаш  қас,  бұлад 
құйрық,  ақ төбел.
431-жаттығу.
 
Сөздерді  байланысу  түрлеріне  қарай  талдаңыз.
I. 
1.  М әулен  енді  ж ана  арманмен  келді.  2.  Міне,  міңбеге  бір  ' 
қарт  шықты.  3.  Ш айдан  какао  жақсы  ғой,  мен  какаоны  үнатам.
4.  Ол  бірінші  хатында  Мәуленнен  кешірім  сүралты  (С.  Шайм.). 
Ұшып  бара  жатқан  қалпыммен  артыма  қарасам,  серіктерім  ка- 
раңдап  жырақта  қалшх қойыпты  (С. М .).
194

II. 
Қарғыңдар,  секіріңдер,  еркін  ұшып  ж үре  беріңдер,  дос- 
тарым.  Арғы  бепке  өтпей-ак,  осыны  ж ағалап  ж үре  берсек, 
теңіз  жағалауына  баратынымыз  сөзсіз.  Алға!  «Д әм ді  тамақ  деп, 
міне,  осыны  айт!»— деп  айқайлайды теңізшілер.
—  Тамаша!—  деп  айқайлады  ол.  Бағалы  табыс  деген,  міне, 
осы.  Ж ақсы  деп,  міне,  осыны  айт!  Міне  тамаша!  Біздер  боры- 
шымызды  атқаруға  тиіспіз.  От  пен  су  арасындағы  соғыс  қандай 
үрейлі  көрініс  еді  десеңізш і!  Б ізді  өлімнен  қүтқарған  капитан- 
ды  дәйімі  еске  алып  жүрейік!  Тек  кейін  өкініп  жүрмейік!  Щір- 
кін,  туған  жер,  қандай  ыстықсың!  (Ж .  В.).
Жақсы  қыз  —  жағадағы  құндыз  (М ақ .).
Мен  қорқақ  болсам,  өтірік  айта  салған  болар  едім.  Бірақ  мен 
оны  өз  бойыма  ар  көрмедім  бе!  Соны  бағалаған  мынау  мүғалім 
қандай  әділ  адам!—  деді  Сапар  мектептен  шыққан  соқ  ж олдас- 
тарына.  Сапар  бұрынғысынша  қолын  бір-ақ  сілтемей,  бүл  жолы. 
басқаша  қьщырланды.—  Мықты  болсаң,  үйрете  ғой.
—  Шын  үйренгің келсе,  егеспе!
— Ал сен  бәлсінбе!
—  Бәлсінген ешкім  жоқ.
—  Әкем  бастық  деп  көкірегіңе  нан  піспесін!  Мен  ешкімге 
ақымды  ж ібере қоймаспын,  білдің бе!  (М.  И.).
СӨЙЛЕМ  МҮШЕЛЕРІ
СӨИЛЕМ  МҮШЕСІ  ТУРАЛЫ  ЖАЛПЫ  ТҮСІНІК
Сөйлем  мүшесі  болатын  сөз  немесе сөз тіркесінің  мынадай  не- 
гізгі белгілері  болады:
1.  Сөз  я  сөз  тіркесі  дербес,  толық  мәнді  болып,  белгілі  бір  сұ- 
раққа  ж ауап  береді.
2.  Белгілі  грамматика^ық тұлғада  тұрады.
3.  Өзінің  байланысатьін  сезімен  еркін  синтаксистік  қатынас- 
қа  түседі.
4.  Сөйлем  ішінде  өзіне  тән  орны іболады.  Міне,  осы  белгілерге 
толық ие  болатын  сөздер  мен  сөз  тіркестері  ғана  сөйлем  мушесі 
болады.  Мысалы: 
П о езд  Қ араған дьіға  таңертең  ерте  кел- 
di  ( 3 .  Ш .) 
деген  оөйлемдегі  әр  сөз  сөйлем  мүшесі  болудың  не- 
гізгі шарттарына  толық  сай  келіп  тұр.
1.  Әрбір  сөз  жеке  сүракка  ж ауап  береді.
Н е   к е л д  і?—  П оезд  (бастауы ш ).
П оезд — қ а й т т ы ? — Келді   (баяндауы ш ).
Қ а й д а   к е л д  і?—  Қарағандыға  (мекен  пысықтауыш)*
Қ а ш а н   к е л д і ? —  Таңертең,  ерте  (мезгіл  пысықтауьіштар).
2.  Әрқайсысынын. грамматикалық тұлғасы  бар.
П оезд — ата усеп тік   түлғалы зат есім. 
,
Қ араға н ды ға —  барыс септік тұлғалы  зат есім.
. 
Тацертең  — үстеу. 
’  '
'■ 
■
 
'  С 
- ' U
 V  /■ 
'
і
 
І-.і» 
-V  ’  
Ъ
.:& ' ' ‘  
І
 
Ч

Ерте  —  үстеу.
К елді —  ж едел  еткен  шақ тұлғасындағы  етістік.
3. 
Әр  мүше  өзінің  қатысты сөзімен  белгілі  синтаксистік байла-  ' 
ныс  турінде тұр  ж әне соған  орай  орналасқан.
ПоездЦкелді —  қиысу.
Қ а р а ға н д ы ға //к е л д і —  меңгеру.
ТаңертеңЦкелді  — жанасу.
ЕртеЦ келді  —  қабысу.
Сөйлем  мүшесі  езін ің   құрылысы  жағынан  дара,  күрделі  жә- 
не үйірлі  болады.
Д ар а  мүше деп  бір  сезден  ғана  болған  мүшені  айтамыз.  Ораз 
емхананың  дәлізіне  иіықты  (3 .  Ш.)  деген  мысалдағы  әр  сөз  сөй- 
лемнің дара  мүшесі  болып  тұр.
Екі  не  бірнеше  сездің   тіркесінен  болған  мүшені  күрделі  мү- 
ше  дейміз.  Мысалы:  Көпей  екі  нәрсені  аны қ  түйщ  еді  (F.  М.). 
деген  сөйлемдегі  екі  нәрсені,  түйіп  еді  дегендер  күрделі  мүшелер  , 
б о л а д ы .
Ж еке  айтылғанда  сейлем  болып  «ете  алатындай  бастауыш- 
тық-баяндауыштық  қатынаста  байланысқан  сездер діқ  тіркесі  бір 
сұраққа  ж ауап  беріп  үйірлі  мүш е  болады.  Мысалы:  Білім і толық 
мыңды  жығады.  Түсі  жылыдан  түңілме  (м а қ .)  деген  сейлемдегі 
білімі  толық  (кім?) ,   түсі жылыдан  (кімнен?)  дегендер  үйірлі  мү- 
шелер.
Сөйлем  мүш елері  қызметіне  қарай  тұрлаулы  мүшелер  және 
тұрлаусыз  мүшелер  болып  екі  топқа бөлінеді.
Сейлемді  қүрастыруға  негіз  болатын  мүш елерді  . тұрлаулы 
мүшелер дейміз.  Бұған  б а с т а у ы ш   пен  б а я н д а у ы ш   ж ата­
ды.  Мысалы:  Д әм еш   ойланып қа л ды   (3 .  ILL).
Ө здігінен  сейлем  қүрай  алмайтын,  тек  негізгі  ойды  жан-жақ- 
ты  толықтырып  айту  үшін  қолданылатын  мүш елерді  тұрлаусыз 
мүшелер  дейміз.  Түрлаусыз  мүшелерге т о л  ы қ т а  у ы ш,  а н  ы қ- 
т а у ы щ ,   п  ы с и қ т а у ы ш   жатады .  Мысалы:  Кеше  іңірде  Жа* 
бай жылқының бір  шетін  цайтарып жүр  еді  (Ғ.  М .).
432-жаттығу.
 
Сөйлемдегі  сөздерді  сейлем  мүшесіне  қарай  талдаңыз 
да,  непзгі  белгідерін  айтықыз.
1.  Әбіш  биыл да  жазғы  демалысқа  елге қайтқан.  2.  Бұл  сағат- 
та  Қазанцев  кей,седе  ж оқ  екен.  3.  Көкбайда  Абылай  жайын  сыр 
етемін  деген  ой  кептен  бар-ды.-  4.  Оның  ж үзін де  қазір  анык  кө- 
теріңкі  шабыт  бар.  5.  БІрақ  Д олгов  бұларды  түске  шейін  бөге- 
ді  (М.  Ә.).
6.  Қалай  да  оған  кемектескім  келді.  Бірақ  мен  не  істей  аламын.
7.  Алғашкы  бетте  олар  аз  уақыт  шабындықпен  ж үр ді.  8.  Содан 
соң  орманға  ілікті.  9.  Соқпақ  кенет бітіп  қалды.  10.  Көз  байлана 
бастады  (М.  И .).  11.  Ақлиманың  қасына  Қайсар  .қелді  де,  қыз- 
Ды  отауға  қарай  жетелеп  әкетті. 
Оның  саған  не  керегі 
бар?  (Ғ.  М .)  
ч
196
 
„
 
*

433-жаттыгу.
 
Сейлем  мүшелерін  құрылысына  карай  (дара,  я  күрделі 
үйірлі)  талдаңьіз.
1.  Көлдің  сол  жағындағы  бір  кең  қалтарыста  Долгов  бұлар- 
ды  тосып  тұр  екен.  2.  Әбіш  сәл  бөгеліп  тұр.  3.  Долгов  пен  Әбіш- 
тің  ертеден  ойлап  жүрген  бір  байлауы  бар  екен.  4.  Топ  алдында 
ж арау  кер  атқа  мінген  Кекбай  қатты  желіп  келеді.  5.  Оспан 
араздықты  ұмытқан  ба?  (М.  Ә.).  6.  Шолпанньщ  бұл  үйге  бас 
сұққаны осы  еді  (Ғ.  Мұст).
434-жаттыгу.
 
Сейлем  мүшелерін  қызметіне  қарай  талдаңыз.
1.  Бірақ  бүл  күлкілерді  Юлдашев  қостаған  жоқ.  2.  Айсүлу 
мүндай  сөздерді  көп  еститін.  3.  Қазір  соңғы  розалар  да  семіп 
қапты.  4,  Сен  үзім ді  терттен-бестен  асайсың.  Арқадан  келген  қа- 
заққа  айтылған  бір  сезді  білесің  бе?  5.  Арман  қарсыласқан 
ж оқ  (М.  Ә.).  6.  Ажар  да  келіп  жетті.  7.  Калинин  кешесі  —  ағыл- 
ған  халық.  8.  Қайыр  сөзіне  Д әм еш   ықыласын  сала  тыңдады 
(3 .  Ш.).  9.  Үзамай  бүл  дүрбёлең  де  аяқталды.  10.  Екі  карақшы 
Еркебүландарды куып  жетті  (Ғ.  М.).
ТҮРЛАУЛЫ  МҮШЕЛЕР 
БАСТАУЫШ
Бастауыш  —  сейлем  ішінде  атау  септігінде  тұрып  баяндауыш 
керсеткен  іс-кимылдың  я  бір  сапа-белгінід  иесі  болатын  дер­
бес  түрлаулы  мүше.  Бастауыш  сейлемнің  басқа  бірде-бір  мүше- 
сіне тәуелді  болмайды.
Бастауыш к і м ? н е ? к і м д е р ? н е л е р ? к і м і ?   н е с і ?   қ а й -  
с ы с ы?  қ а  н ш  а с ы?  н е ш е у  і?  сияқты  сұрақтарға  ж ауап  бере- 
ді.  Мысалы:  Ә ң г і м е   шорт  үзілді.  Менің  т у ғ а н   ж е р і м   — 
Алматы. 
Ә к е с і  
медицина  институтының  профессоры  еді 
(3.  Ш.),  Кешікпей  А  б  а й л а р  да аттанды  (М.  Ә.).
Бастауыш  болатын  негізгі  сез  таптары  зат  есім  ж әне  зат 
есім  орнына  жүретін  есімдіктер.  Бүлардан  басқа  сез  таптары 
^аттық  үғымда 
жұмсалып  атау  септігінің  сүрауына  жауап 
берсе,  бастауыш  қызметін  аткара  береді.  Сондықтан  сын  есім, 
«ан  есім,  одағай,  үстеу,  тұйық  етістік,  есщ ш е  турлері  д е   атау 
септігінің  сұрағына  ж ауап  беріп,  зат  есім  орнына  жүргенде, 
бастауыш  бола  береді.  Мысалы:  Қ а й с а ц   қыстауды  әлі  таба  ал­
май  келеді.  Ақын  —  заман.  Б ұл   —  Ё ркебұлан  сөзі,  бүл  — Ерке- 
бұлан  мінезі  (F.  М .).  Міне,  Нил  Петрович  айтпағым  да  сол.  Екі 
түрлі жағдай керек:  біреуі  —   су.  Екіншісі — жол керек.  Оны айт- 
%ан—Гүлңаньіс  (М.  Ә.).  Қ үрыш   қорыту— профессия  (Ғ.  М у ст.).
Бастауыш  құрылысына  қарай дара,  курделі  болады. 
у
197

435-жаттыгу.
 
Сөйлемнің  бастауышын  тауып,  қай  сөз  табынан  болға- 
нын  ажыратыңыз.
1.  Адам  ең  алдымен  ж ерді  сағынады.  2.  Ж ерді  анаға  теңеу 
содан  шыққан.  3.  Сендер  әлі  ж ассы ңдар,  не  білесіндер?  4.  Туған 
ж ердің  топырағына  аунау  кісіні  бір  ж асартады .  5.  Әсіресе  шат- 
тана  күліп,  жүрек  сырын  ш ерте  сөйлеген  —  Д әм еш   (3.  Ш.).
7.  Бұл  халық  арасына  көп  тараған  Сәкен  Сейфуллиннің,'өлеңі.
8.  Ж астар әнге салып, қосылып  айтатын.  9.  Мынау —  ж еке дауыс.
10.  Бақыт  деген  —   қуаныиі  тағы.  11.  Оқушылары  әр  қилы:  әйел, 
еркек,үлкен,  кіші,  бала —  бәрі  аралас.  12.  М алқарға  тақау отыр- 
ған  төрт  бұрышты  қара  —  Ж әнібек.  13.  Сайлау  тақалып  калды.
14.  Ана  жақтағылар  әлі  сөйлеуде.  15.  Алып  қашан  д а   анадан 
туады. 
16.  Екеуі  —   ш өбере. 
17.  Ө зі  —  ж ен  білетін,  пы- 
сык,  жігіт  (Ғ .  Мұст.). 
18.  Әзір  скрипканы  жалғы з  тартқан  — 
Әбіш  (М.  Ә.),  19.  Н емене,  күтіп  отырған  біреуің  бар  ма  еді?  Тіл 
жетпесті  үн  ж еткізіп  жатыр.  Үй  иесінде  бір 
қозғалақтау 
бар  (Ғ.  М .),
436-жаттыгу.
 
Зат 
есімнен 
болған 
бастауыштарға 
тиісті 
сұрағын 
қойыиыз  да,  оларды  жалқы  я  жалпы  есімнен,  деректі  я  дерексіз  зат  есімнея 
болғандарын  ажыратыңыз.
1.  Мейрам  шахтаға-  кетті  (Ғ,  Муст.).  2.  Бекболаттар  Дүрім- 
бай  аулына  қарай  тартты  (С.  Ш.).  3.  Батырлық  майданда  сына- 
лады  (м а қ а л ).  4.  Қүтуш і  жігіттер  бастарына  тегіс  ж ібек  ора- 
мал  байлапты  (М.  Ә.).  5.  М енде  де  ашу  бар, дам ы с  бар.  6.  Шөп 
әлден-ақ  тізеден  асыпты  (Ғ.  Мұст.).  7.  Зейнеп  ескі  ш ежірені  де 
біледі  екен.  8.  Арқаның  кешкі  самал  салқыны  еседі.  9.  Дәрмен- 
нің  Әбішке  айтпақ  сөзі  бар  екен.  10.  Бұл  рең  де  Әбіш  көзіне  өз- 
геше  жарастықты  көрінді. 
И .  Д әк е,  ж еңеш е 
Әбіштікі  рас.
12.  Оған  намыскерлігі  ж іберм ейді  (М   .Ә.).  13.  Ж үрт  оньщ  бұл 
қасиетіне  тан,  қалатын.  14.  Тиында  тұрған  ештеңе  жоқ.  15.  Әр- 
RiMje  де  сенім  қымбат  (М.  И .).  16.  Тыста  Ақбаланың  қаны  сүй- 
мейтін,  жексүрын  біреудің  тұрғаны  байқалады. 
17.  Сөз  естіл- 
мейді,  үн  естіледі.  18.  Бокс  үрьістарынан  хабары  ж ок  кара  күш 
қалай  үшып  түскевін  білген  де  жоқ. 
19.  Арпалыс  заманы  тағы 
бір  кёздесер  ме,  ж оқ па?  (Ғ. М .).
437-жаттыту.
 
Көшіріи  жазыңыз  да,  бастауыштары  есімдіктің  кай  тү- 
рщен  ^олғандығын  анықтап,  снпаттама  беріқіз.
1.  Қалқам Айша, сен ш аруаңа  бар,  мен д е дем  алайын  (С.  Ш.).
хЧ 8  - ? ран  ҚаРсысыз  ба?  3.  Бұл  —  тірі  ж ан  білмейтін  де,^ 
сезбеитін  де  сыр.  4.  Ө зі  —  депутат,  ё зі  —  герой...  5.  Біреуі 
оолмаса  біреуі  сені  жақтайды.  6.  Б үл -—  Д әм еш ке  арналған  би. 
7.  bam   iiivjiяті  № ш ігп іт 
а
___ , 
.  ■ 
____ _
«.«v-jni 
u j
.
j
. 
а,  &
аиымдамаңыз,  әже.  Бәрі  реттеледі.  9.  Еліқай- 
сысы  үндемёді... 
(Ғ.  Муст.).
  10.  Түлғалы  денеге  бәрі  қонып  тұр. 
П .О й ы н д а е щ т е ң еж о қ Ш М .}. 
. 
-
198

438-жаттыгу.
 
Сын  есім  мен  сан  есімнен  болған  бастауыштарды  тал- 
дацыз.
1.  Үлкен  бастар,  кіші  қостар.  2.  Ж омарт  жоқтңғьш  білдір-  ^ 
мес  (м ақа л ).  3.  Кілең  сұлулар  бірыңғай  отыр.  4.  Қасқыр  ішікті, 
түлкі тымақты ж уандар  үйге кіре  бастады  (С.  С.).  5. Екеуі д е  қо- 
нақ  жабдығында 
жүр. 
6. 
Түбінде  жатақтағылар 
озады 
екен  (Ғ.  Мұст.).  7.  Онда  екеуі  д е   қазір  заводқа  маған  келсін 
де!  (3.  Ш.).  8.  Қазір  Карповтан  үш еу-төртеуіміз  ақылдасып 
алайық  (М.  Ә.).  9.  ...Қаракер д е  орғи  жөнелді.  10.  Бірі  —  Есенов, 
екіншісі  —  Давыдов  (М.  И .).  11.  Төре  дегендерге  жиіркене  қа- 
райТын  қазақ  еліне  ақыннан  асар  ардақты  жоқ.  12.  Өзі  осында, 
ойы  алыста  сияқты  (Ғ.  М .),
439-жаттыгу.
 
Есімшеден, 
тұйык  етістіктен 
болған  бастауыштарды 
тауып,  талдаңыз.
1.  Бәйгені  озған  алады.  2.  Шешінген  судан,тайынбас.  3.  Біл- 
генің  —  Шр  тоғыз,  білмегенің  —  тоқсан  тоғыз  (мащал).  4.  Біз- 
дің   ауылдан  мұнда  оқитындар  көп.  5.  Оқитын  —  мен,  тңңдай- 
тын  —  ол.  6.  Принцип  үшін  күресу  —  арыз  қуу  емес  (3.  Ш.).  .
7.  Барамын  дегенің  тағы  қорлаймын  дегенің  емес  пе?  Қорлау 
жетті,  шырағым.  8.  Мал  саны  үш  ж үзге  жету  шарт  көріне- 
ді  (Ғ.  Мұст'.).  9.  Солардың  бәрінен  азамат  өсіріп  шығару  —  ең 
қиын  өнер.  10.  Машинист  болу д а   қиын,  ә?  (М.  И .).  11.  Әй,  шы- 
рақтарым-ай,  ойында  озған  шында  д а   озады  (М.  Ә.).  12.  Ақлн- 
маның  бүдан  кейінгі  көргендері  түйдеқ-түйдек  болып  түтас -өт- 
ті.  13. Манағы  хатты  жазған  сен  бе?  (Ғ.  М .).
440-жаттыгд.
 
Мына  сөйлемдердің  дара  және  күрделі  бастауышын 
тауып  талдаңыз.
1.  Жартыны  жарып  жеген—татулықтың  белгісі.  2.  Еріншек- 
тің  ісі  —  екі  (м ақа л ).  Өнер  алды  —  қызыл  тіл  (А б а й ).  3.  Дәмеш  
тойды  Құрышбайға  аштырды  (Ғ.  Мұст.).  4.  Тіл  —  аса  қадірлеп 
ұстайтын 
байлығымыз.  Тілді 
ешкімге  түрткілетпеуіміз 
ке­
рек  (Ғ.  М .).  5.  Егер  ертен,  туған  тілім  ж оғалар  болса,  мен  бүгін 
өлуге  даярмын  (Р .  Ғамзатов).  6.  Адамды  біріктірмейтін,  бөлетін 
сөзден сақтаныңыздар.'  (JI.  Н.  Толстой).
441-жаттыгу.
 
Қүрделі  бастауыштарды  тауып,  олардың  қүрылысына 
квңіл  аударыңыз. 
,
1. 
М үсекең  өзі  таңдап  алып  берді.  2.  Қүрыш  құю  —  үлкен 
өнер.  3.  Б ас  инженер  аяңдаи  жарық  көшемен  жүрш   келеді.

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: