Д әм еш   өзі  айтсын  (3.  Ш )

шегі  күннен  қызық,  ертеңгі  күн  бүгінгіден  қызық  ( « Қ а з а қ   әде- 
биеті»  газетінен).  10.  Оңтүстік  Қ азақстан  өлкесі  егіске  кірі- 
се  бастады.  11.  Салиха  О ңғарбаева  —  орденді  сауыншы  ( « С.  Қ .).
12.  Қүс  атаулы  көкке,  еркіндікке  ұңты лмай  ма? 
(Ғ.  М ұст.).
13.  Ана  белдің  астында  Елемес  қыстауы  бар.  14.  Қ ақ  түрған  ж у ­
рен  —  тот  басқан  асыл.  15.  Ақын  бойына  адамгерш ілік  қана  ж а- 
расады.  16.  Екеуінің  біріне  ақау  түссе,  алдымен  ақындық  өледі. 
17.  Сол  Еркебүлан  ат  үстінде  келедІ.  18.  Түн  көзге  түртсе  көрін- 
бейтін  қараңғы  (Ғ.  М .).
442-жаттыту.
 
Күрделі  бастауыштардыц  астын  сызьіп,  жасалу  жолда- 
рын  көрсетіңіз.
1.  Мал  таппаған  ж і г і т —   ж ігіт  пе,  тәйірі  (Ғ:  Мұст.).  2.  Сен 
өзің  ектің  бе,  Оразжан?  3.  Йнститутта  оқып  келген  Дәм еш тін 
е зі  д е   тап  О раздай  қүрыш  қүя  алмайды. ‘4.  Директор  жоқта  сөз 
қылу лайықсыз  ғой  ( 3 .  Ш.).  5.  Қеле  жатқан  қарайған  ж аяу екен.
6.  Ден,  басы  қазіргІ  уақытта  өзгеш е  кеңілді.  7.  Ә жесінің  бүл 
күнде  өңі  қуарып,  қатты  ж үдеген.  8.  Әжім  атаулысы  бір  түрлі 
молайып  кеткен  еді.  9.  Осыдан  кейін  Сабырбай  өзі  д е  қайта 
ойланды  (М.  Ә.).  10.  Көркем  шығарма  жанды  дене  сияқ- 
ты  (С.  М .).  11  М ағрипа  мен  екеуі  тез  ауылға  қайтсын  (М.  Ә.).
БАЯНДАУЫШ
Баяндауыш  —  сейлем  қүруға  негіз  болатын  тұрлаулы  мүше- 
нің  бірі.  Ол  бастауыштьщ  іс-қимылын,  к і м,   н е   екендігін  кер- 
сетеді.  Ба'стауышпен  байланыстыра  қойылатын  сүрақтар  баян- 
дауыштың  жоғарғы  айтылған  мәндері  мен  қай  сез  таптары- 
нан жасалғанына  қарай  үйлестіре қойылады.
Мысалы:  Ж о л д а с ы н   тастаған  жолда 
ңалар. 
Е р   жолдасы  — 
пгәуекел 
(м а ң а л д а р ).  Шэкірттер  өсіп 
қанат  қаңты 
(Ғ.  М .). 
А у ы л  кешке өзгеше 
жанданғандай 
(М.  Ә.).  Қайрат — 
сту­
дент. 
Мең 
педагогпын.
Бұл  сейлемдердегі  баяндауыштар  жолдасын  тастаған  не  іс- 
тер,  қайтер? Е р  жолдасы не?  Шәкірттер  ңайтты? Н е  істеді? А у ы л  
щандай?  Қайрат  кім?  Мен  кіммін?  деген  сүрақтарға  ж ауап  бере- 
ді.
Бастауыш баяндауышпен  былай  байланысады.
І^Ж іитік  ж алғауы   арқылы  үш  ж ақта  жекеш е,  кепше,  анайы, 
сыпайы түрде  қиыса  байланысады. О ры нсы з кінә т ақпаймын. Б а ­
р у  ын  сіз  де  м а қ ү л д а й с ы з   ба?  (Т.  Нұрт.).  Бәтима  тағы  да  ойла- 
на қ а р а й д ы .
2.  Ж алғаусы з  орын  арқылы  мағыналық  байланыста  болады. 
Қ ы сқа  дайындық 
жақсы. 
К е м п ір ч й а л ға   дейін 
тпыста 
(газет- 
тен).  О л  м аған 
ұнап ңалғандай. 
Б ә іи м а   енді  жымия 
күл- 
ді  (I.E.).
 
•
3.  Интонация'аркылы  байланысады:  А қ ы н   г -   қыран, 
қияға
200

д а   қонады  (Ғ.  М .).  Қысы  — қ
ыс, 
жазы —
жаз. 
Төрт  бурышты 
қ а р а —
Жәнібек 
(М.  Ә.)..
I
443-жаттығу.
 
Текстегі 
сөйлемдердің 
бастауыш, 
баяндауыштарын 
тауып,  баяндауыштын,  бастауышпен  байланысу тәсілін  көрсетіңіз.
Ү л г і:
Адамгершілік  —  қуат  (интонация  арқылы);  мінезДемесі  түсінік- 
сіз  (орын  арқылы).
1.  Ақбалаға  берген  мінездемесі  түсініксіз 
(I. Е.).
  2.  Адамгер- 
шілік  —  күн  орнына.  жүретін  қуат.  3.  Арман  биігі  де  адамгерші- 
лік.  4.  Көңілдегі  әні  —  анасы,  анасы  —  байтақ  даласы  ( К а за қ  
(әдебиеті»  газетінен).  5.  Айгене  жақтағы  белдің  астынан  ән  шы- 
ғады.  6.  Әнді  бүл  тани  кетті.  7.  Сен  М едетсің  ғой?  8.  Сағадат!
о,  мен  атыңды  көп  естігем.  9.  Мерген  екеніңді,  аңшы  екеніңді  — 
бәрін  білемін.  10.  Төртеуіміз  бірдей  осы  арада  тұрып  үшып  қал- 
майық.  11.  Енді  нақты  сөйлесейік.  12.  Қанша  тонна  шөп  керек 
қыласыз?  13.  Қысқа  бәрініц  д е  қамы  жақсы  (М.  Ә.).  14.*Томар- 
лы  көлдің  жағасына  үйлыға  қонған  ауыл  көрінеді.  Сырттан  есік 
қағылды  (Ғ.  М.)  . -
БАЯНДАУЫШ  БОЛАТЫН  СӨЗ  ТАПТАРЫ
ЕТІСТІК  БАЯНДАУЫШ
Қ азақ  тіліндегі  негізгі  сездердің   бәрі  де  баяндауыш  бола 
алады.  Солардың  ішінде  әсіресе  баяндауыш  қызметінде  етістік 
қолданылады.  Етістіктің рай,  есімше,  етіс  формаларынан,  көсем- 
ше  ж әне  осылардьщ  жақтық,.шақтық  мәндерінің  түрлерінен  бо ­
лады  да,  соларға  сәйкес  сүрауларға  жауап  береді.  Мысалы: 
^Ебін mart  та,  жөнге  сал.  Қол 
жетпес  жерге  қылыш 
сілте- 
ме.  Мұраттың  егіле  сөйлегісі  келеді 
(Т. 
Н.).
444-жаттығу.
 
Етістік  баяндауыштарды  тауып  көрсетіңіз. 
^_______. 
'
1.  Осы  ай  туғалы  дүЯйбтй--дздмян  йуялдчр  ба^ып  алды.  2.  Қои 
малы ауБілтйаңында  қалған(Ғ.  Мұст.).
3'.  Д әл деп  тұрып  пулеметін
шүйілді,
Тәуекелін  сауыт  қылып  киінді.
Отан  үшін,  бақыт  үшін,  ар
үшін,
Шыбын  жаны шүберекке
түйілді  (М .  X.).
4.  Ақ  дала  мендреу  болып  түнеруде.  5.  Үстіндегі  жұқа^ киімінен 
суық  өтіп  келеді  (М.  Ә.).  6.  Мұнысы  —  әлі  бетінен  қаитпағаньь
7.  Оларға осының өзі д е қызық  (Қ .  И.).
201

445-жаттыгу.
 
Д ара  және  күрделі  етістік  баяндауыштарды  тауып  тал- 
даңыз.
1.  Содан  бері  бір  кыс,  екі  ж а з  өтті.  2.  Екеуі  қатарласып  ж ү- 
ре  берді.  З.Ж үнге  күйіп  күрең  тартқан  денелерінен  тер  шүмек- 
теп  ағады.  4,  Оеы  кезде  Айқыз  ірілеу  бір  тасқа  келіп  жармасып 
жатыр  еді.  5.  Айқыз  көрген  сәтте  солай  қарай .жүгіре  жөнелген 
еді.  7.,М үйізінен  шап  беріп  үстады  да,  сол  қалпы  қатты  да  қал- 
ды.  в^Үйінің  есігін  ашып  қойған  Садырбай  кең  алқапқа  кез  са- 
лып  отыр  ( К ■ И .).
ЕСІМ  БАЯНДАУЫШТАР
Есімдерден  не  есім  мәнді  сөздерден  болғаін  баяндауыштар 
бастауыштың  сындық  сапасын,  сандық ібір  белгісін,  кім  я  не  еке- 
нін  көрсетеді  де,  жақтық  мәнде  қойылатын  к і м  м  і н,  н е м  і н,~ 
к і м с і ң ,   к і м ,   не,   қ а н д а й ?   н е ш е у ?   қ  а  н  ш  а?  қ а  й  д   а?_ 
сияқты  сұрақтарға  ж ауап  береді.
А у ы л   кешке  өзгеш е 
жапданғандай 
(М.  Ә..).  Мурат 
инже­
нер.
Мен 
Октябрь ауданынанмын. 
Екі  а уы лды ң  арасы   — 
жиыр- 
ма  бес  километр.
Боры ш ы мды  а д а л  
атңарғандаймын 
(I. E .).
446-жаттыгу.
 
Есім 
баяндауыштар 
мен 
етістік  ,  баяндауыштардың 
ерекшеліктерін  салыстыра  талдаңыз.
Акыл  —  дос,  ашу  —  дұш пан.  2.  Амантай  мен  Тұяқ  ж ас  кезін- 
д е  егіз  қозыдай  еді  (С .  М .).  3.  Ж ар қ   етггес  қара  көңілім  не  қыл- 
са  да.  ( А б а й ).  Ол  жазуш ьпвдрінеді  (С.  С.).  4.  Боран  үскіріп  со- 
ғып  түр.  5.  Қалың  көпірдің  алдында  келе  ж атқан  —  Құнанбай- 
дың  өзі.  6.  Д әркем бай  Д әрм еннің  зеректігіне  риза  боп  қалды.
7. Мынау отырған  ауыл  — О разбай  аулы  (М.  Ә.).  8.  Екеуі  Құрдас.
9.  Қара  кылды  қақ  ж арған  әділдііс  осы  да  (Ғ.  Мүст.). 
10.  Егер 
Ақлима  акьтн  болса,  көркемдіктіқ  бё&ңесі  екен  деп  Еркебүлан-
— 
түрысы,  бә- 
рі 
ақын  (Ғ.  М .). 
-
 
~
447-жаттығу.
 
Сөйлемдердің  дара, 
күрделі  баяндауыштарыи  -  талда— 
ңьіз,  қай  сөз  табынан  болғанын  айтықыз,
1. 
Әбіш  бұл  ауылды  білмеуші  еді  (М.  Ә.).  2.  Одан  кейінгі  күн 
көрісіміздщ  тірегі  аңшылық  сияқтанады.  3.  Төркіні  —  Арғын 
руының'ішіндегі  ең  беделді  тұқымның  бірі  Шақшақ  Жәнібек
4.  Ауыл  «Баиқоңыр»  аталатын  биіктеу  жотанық  іргесінен  көк- 
темде  өзенсымақ  су  ағатын,  ж аз  онысы  құрғап  қалатын  жйр- 
қабақтың  іргесіне  орналасқан  екен.  5.  Малға  сонша  кедей  бүл 
ауылдың  барлық  сауыны  жердіц  терең  астынан  қазып  шығара- 
тын  тас  квмір  екен.  6.  Оңың  «ақ  дегені  —  алғыс,  қара  дегені  —••

қарғыс».  7.  Еркіннің  шешесі  —   Қазинаңы  мен  жақсы  білем. 
Бойы  да  сымбатты,  кескіні  д е   сулу,  мінезі  де  оңды  кісі. бола­
тын  (С.  М .).  8.  Бәрінді  д е  сағынып  қалыппын...  Ерке  аға,  шілде- 
хананы  бастап  ж іберіңізш і,  «Сұрша  қызды»  айтыңыз  (Ғ.  М .).
448-жаттыгу.
 
Сөйлемдердің  күрделі  баяндауыштарын  талдаңыз.
I.  Айнала  аппақ  йолып  тұтасып  алған.  2.  Қол-аяғы  үсуге 
айналды.  3.  Боран  да  мезгіл  сайын  қатайып,  ақ  түтек  бола  бас- 
тады,  4.  Қатын-бала,  кемпір-шалға  шейін  тыста.  Әркім  әр  түрлі 
шаруамен  қарбаласады  (М.  Ә .).  5.  Қаннен-қаперсіз  келе  жатқан 
атым  ж алт беріп  үрке  қалғаны.  6.  Мен  үстінен  ж алт  беріп  түс- 
тім  де  қалдым  (С.  М .).  7.  Мағаш  пен  екеуі  көптен  оңаша  әңгіме- 
лесіп  келе  жатқан  (М.  Ә.).  8.  Үй  иесі,  шахтеру  сменаға  барайын 
деп  жатыр  екен.  9.  Дәмеш   оянып  кетті. 
1 0 /Б ұ л   бөлме  бүрын 
Ораздың кабинеті екен  (3.  Ш.).
449-жаттығу.
 
Тексті  мәнерлеп  оқып  шығып  сөйлемдерді  тұрлаулы  мү- 
шелерге  талдап,  қай  сөз  табынан  жасалғанын,  дара,  күрделі  түрлерін  көрсе- 
тідіздер.
I.  Ленин  жолы —
Ж олдьщ жалғыз  түзуі,
Мәңгілікке
Ж оқ  оны  ешкім  бұзуы...
Екпінге ұран 
Білек сыбан 
Үлы план 
'  Ленинніц сол —
Тартқан ұлы  сызуы  (С.  С .).
II.  Әдебиет  саяхатшысына  адам — шексіз  бір  әлем,  адамгер- 
шілік  қасиет — Космос.  Адамдықты,  жақсылықты  ардақтау — 
ауыз  әдебиетінен,  алып  Абайдан  басталған  жыр.  Мұхтар  соққан 
мұнараның  да  негізгі  материалы — адамгершілік.  Заман  жаңар- 
ған  сайын,  адамгершілік  өлшемдері  де  ж аңара  түседі  («Қаз.  әде- 
биеті»  газетінен.).
-   III.  ...Ешбір  үқсастығы  ж оқ  анау  қара'кемпірден  тудым  де- 
уіне  мен  іштей қайран  қалдым  да  қойдым.
Басында  үрке  қашып,  маңына  жан  жоламайтын  бұл  лақ  үй- 
рене келе  ең  сүйкімді  ж ануар  болып  алған:  шақырсаң,  жүгіріп 
қасьща  келе  қояды,  өзіңмен  сүзісіп  те,  Куып  та,  қашып  та  ойнай- 
ды,  өкпелей  де,  еркелей д е   біледі.  Мен  осы  лақты  өзімнің  туған 
қарындасымдай  жақсы  кердім.  Бәтестің  д е  мінез-қылығы  сол 
ікиіктің  лағына  ұқсайды.  Өз  ырқым  болмаса  басқала]рдьщ  ырқы- 
на  көнбейтін  мені  ол  бұйдалы  тайлақтай  жетелеп,  ойына  алғанын 
орындіатады  да  ж үреді;  мен  оның  ешбір  ібұйрығынан  бас  тарта 
.алмаймын.
203

...  Барлық қалпы қыздан  ж ән е тұрпайы қыз емес, нәзік қыздан 
аумаған  бұл  байғұс  несіне  «ұлмын»  деп  ж үр  деген  ой  келеді  де 
түрады.  Қауызынан  әлі  ашылмаған  бәйшешектей  бүл  да  ішіне 
қарай бүрілген  байғұс.  Бұл  да  әлі  бүрш ігінде  бұғып  күн  көрмеген 
бәйшешектің  жапырақтары  сияқты  тым  ж үқа,  тым  нәзік,  тым 
қалтырауық  (С.  М .).
ТҰРЛАУЛЫ  М ҮШ ЕЛЕРДІҚ  СӨИЛЕМДЕГІ  ОРНЫ
Түрлаулы  мүш елердің  қалыпты  сөйлем  іш інде  тұрғанда  әр- 
қайсының  өзіне  меншікті  қалыптасқан  орны  болады . .Тұрлаулы 
мүшелердің  орнын  дәл  анықтайтын  жер  толымды  хабарлы  сөй- 
лемнің  іші  болады.  Мысалы:  К ү н   ортаң,  ай  ортақ,  жақсы  ортак, 
(М а қ а л .).  Әуелі  д а у г е р   сөйлейді  ( М.  Ә.).  Ю р  и й   ракетаныц  ір- 
гесіндегі дөңесте  ту р .  А  д  а м   қ ы з ы қ қ а н д а й .
Қандай  сейлем  болса  да,  егер  ол  бір  қалыпты  интонациямен 
айтылса, бастауыш баяндауыштан  бұрын тұрады.
Ж алаң  сөйлемде  де,  түрлаулы  мүшелермен  қатар  тұрлаусыз 
мүшелері д е   бар  жайылма  сөйлемдерде д е  бастауыш  баяндауыш­
тан  бүрын,  баяндауыш  бастауыштан  соң  орналасады,  ал  олар- 
дың  арасында  — айналасында  басқа  мүшелер  топтанып,  шоғыр- 
ланып  ж үреді.  Мысалы:  Керосин  иіамның  жарығы  бәсеңдеп  ба- 
рады.  Абай әл і де кітап бетіне  ү ң ілуде  (М.  Ә.).
Сөйлемнің  жайылмалануьі  арқылы  түрлаулы  мүшелердің 
орындары  да  аздап  жылысқанымен,  өзар а  бұрынғы  позицияла- 
рын  сақтап  қалады.  Ә сіресе  баяндауыштың  орны  бастауышқа 
қарағанда  түрақты  келеді.  Ол  ең  соңғы  орында,  сөйлемнің  ая- 
ғында  тұрады.  Ал  бастауыш  алды-артына  түрлаусыз  мүшелердіи 
орналасуы  я  ондай  мүш елердің  болмауымен  байланысты  бірде 
баяндауышпен  катар  алдында  түрса,  бірде одан  алшақтап,  араға 
басқа  мүшелерді  түсіреді,  бірақ,  әйтеуір,  баяндауыштан  бүрын 
тұрады.  Мысалы:  А д ам   өмірдең  сабаң  алады,  үйренеді.  Ақылды  
адам  айтпақ  сөзді  емеуріннен  түсінбей  ме?  ( 3 .  Ш.)  Ер-тоқымды 
ақ б оз ат белеске жалғыз шауып шықтьі  (Ғ. М у  ст.).
Бастауыш  пен  баяндауыштын,  қалыпты  орындарының  ауысып 
келетін  ж ағдайлары   д а   болады.  Ол  Жағдайлар  бёлгілі  себептер- 
ге сүйенеді:
1.  Ой  екпініне  байланысты  ж эн е  ерекше  интонациямен  айты- 
латын  бүйрықты,  лепті,  сүраулы  сөйлемдерде  баяндауыш  бас­
тауыштан  бүрын  айтылуы  мүмкін.  Мысалы:  К ө р с е т п е   көз  жа- ■
 
сьіңды!  (М.  Ә.)  Ж а са сы н   Коммунизм!  Үш  жүз  метр  биктіктен 
ц ү л а д ы   вертолет  (газеттен).
2.  Төл  сөзді  сөйлемдерде,  мұның  әс-іресе  диалогты  түрінде 
бастауыш  сөйлемнің 'соңңнда  түрады.  •
—   Түсінікті,— деймін м е н .   „  ■
 
_
—  Үстазың  үйде  үйьщтап  жатыр,— деп  тепсінді д й е л  (Қ.  И.).
3.  О лед сөзде.
204 
;■ 
'  .  '  ■
 
•

Пушкиннің  с а й р а п   к е т к е н  жырын талай
Шырқаған 
даланы өрлей ақын А б а й   ( Ж а м бы л ) .
Е с к е   т ү с е р
Үлы күндер  Май күні  (С.  С.).
Белгілі  себептермен  сөйлем  мүшелерінің қалыпты орындары- 
нын,  ауысып  айтылуын 
инверсия  дейміз.
450-жаттыгу.
 
Тұрлаулы  мүшелерді  тауып, 
олардын  қалыпты 
орын- 
дарын  немесе  ауысып  тұрған  ссбебін  айтыңыз.
I
1.  Қ^мда  биыл  аң да  көп  екен.  2.  Бул  далада  бозторғай  атау- 
лы  мүнша  ікөп  болар  ма.  3.  Торғай  жерінде  зорман  аталатын 
кішкентай  аңдар  болады  (С.  М.)  4.  Әңгімемен  ауылға  тақалып 
қалды  бүлар.  5.  Жомарттың  жоспарын  Ж анат  сегіз  күн  ұста- 
ды  (Ғ.  Мұст).  6.  Қасым  жүгіре  бастады  (М.  Ә.).  7.  Ж үріңдер  біз- 
дің  ауылға.  8.  Қой  әрі  балалықты  (Ғ.  Мүст.).  9.  Жоғалсын  өлім, 
Жасасын өмір!  ( 3 .  111.).
II
1. 
Үміттен  айрылса,  не  болар  еді  адам?  2.  Қайтейін  бұрын  кім 
болғанын.  3.  — Олай  емес,— деді  Еркін...,—  бөлінбейді  болыс- 
тарға  малдар  (С.  М .).  4.  Танакөзді  апай,  Әбенді  суайт  'дейтін 
Шолпан.  5.  — «Айналайынньщ  қозы  болып  маңырағаны— бұл»,— 
деп  мәз  болды  Шәкен.  6.  Сенбегеніңіз  ғой  бүл  (Ғ.  Мүст.).  7.  Бел 
омыртқа  дегеніңіз  бес  омыртқадан  тұрады.  Содан  төменгісі  — 
сегізкез.  8.—  Өмірімде  ұмытпаспын  сол  күнді,—  деді  ол.  9.  Үсен 
биыл  37-де.  10.  Ауру Үсенге  сенді  («Қ.  Ә».).
451-жаттығу.
 
Текстегі  сөйлемдердің  тұрлаулы 
мүшелерін  сүрағына, 
тұлғасына,  байланыс  түріне,  қүрылысына,  тұрған  орындарына  қарай  жан- 
жақты  талдаңыз.
1. 
Екі  айдай  ауру  едім,  қазір  лазаретке  түсемін.  Мағашты үй- 
ге  қайтардым.  Тезінен  Мағаш  мұнда  келсін.  2.  Мағаш,  сен  бар 
қамыңды  бүгін  жасап  ал.  Семейден  Алматыға  жүресің.  Кәкітай, 
Дәрмен,  сендер  де  қамданыңдар.  3.  Шошынған  ата  көңілі  ты- 
нымсыз  (М.  Ә.).  4.  Малы  бары  да,  малы  жоғы  да  мая-мая  шөпті 
үйіп-үйіп  тастапты  (С.  Ш.).  5.  Нағашы  атам  әңгімешіл  адам 
екен. —  Міне, Ақбура — осы,— деді  атам.  6.  Бұлағының суы  қан- 
’  дай?  Қолдьщ  кірі  ж усаң,  тазарады.  Көңіл  кірлесе,  сол  жаман. 
Оны  тазарту қиын.  7.  Ж ар  дегенде  жалғыз  ақ бурадан  басқа  ма­
лы  да 'болмапты  («Б а л д ы р ға н » ).

БАСТАУЫШТАН  ҚЕИІН  СЫЗЫҚШ АНЫҢ  ҚОЙЫЛУЫ
Әдетте  бастауыш  баяндауыштан  тыныс  белгісімен  бөлінбейді. 
Бұл  екі  мүшенің  арасына  тыныс  белгісін  қою  олардың  мүшелік 
қатынастарын  ажыратумен  ғана  байланысты  болады.  Ж әне  он- 
дай  тыныс  белгісі  с ы з ы қ ш  а  болып табылады.
Бастауыштан  кейін  сызықша  мынадай  орындарда  қойылады.
1.  Бастауыш та,  баяндауыш та  атау тұлғасындағы  зат есімнен 
немесе  зат  есім  орнына  ж үретін  баска  с е з  таптарынан  болғанда, 
бастауыштан  кейін  сызықша  қойылады.  Мысалы:  А б а й  — ащын, 
әнші,  композитор.  Е л   намысы — ер.  намысы  ( м а қ а л ).  Б ұл  — ща- 
зір   осы Қоржынкөл  елінің  болысының  тілмашы  (С.  С.).  Аш уым— 
ашу,  кегім— кек.  Оның —  балальіқ  (М.  Ә.).  Е кі  сегіз — он  алты. 
Е ск іге  жаңа — өлшеуіш. 
Жастың 
б і р і — қазақ, 
бірі — орыс 
(Ғ.  Мұст.).  Жартыны жарып жеген— татульщтьщ белгісі  (м ақал ).
Егер  баяндауыш сан  есімнен  болса,  немесе сын есімнен  болса, 
бастауыштан  кейін  сызықша  қойылмайды.  Ж ан ы м ы з  т ө рт е у . 
Қ ы с   қ а т т  ы .  Д а л а   к ө ң і  л д   і .   Г үріл деп  келген  жаудан  күлім- 
деп  келген  щас  ж а м а н  .  Татулықта  табыс  мол  (м ақа л ).  І(өше- 
д е  жүру хауіпті,  машина көп.  («Б а лд ы р ға н » журналынан.)
2.  Бастауыш  атау  тұлғасындағы  есімш еден  болып,  баяндауыш 
атау тұлғадағы  зат  есімнен  болғанда,  бастауыштан  кейін  сызык- 
ша  қойылады.  Сөйлеп  тұрған — Алматы.  К елген  —  Темірбек. 
С ондағы  оқитыным  —  Некрасовтың  өлеңдері  («К-  Ә».).
3. 
Бастауыш  пен  баяндауыштың  бірі  тұйық  етістіктен  болып, 
бірі  зат  есімнен  болғанда,  бастауыштан  «ейін  сызықша  койыла­
ды.  Мысалы:  К өп  о қ у — білім  а л уд ы ң   н е гізгі  шарты.  Менің  тіле- 
гім — осы  €жіптің»  қайтып  үзілместей  болуы   (С.  М .).  Б ұ л   тарихи 
иіындықты  көрм еу  —   қ ұр   білместік.  О ндағым  —   тағы  да   ой 
. теңізіне шому  (I.  Е .).
. 
>
Е с к е р т у .   Сөйлемніқ  баяндауышы  тутас  сөйлем  түрінде  келсе,  оның 
бастауышынан  кейін  сызықша  қойылады.  Мысалы:  Шоқпыттың  екінші  қаси- 
еті —  ағып  тұрған  әңгімеші 
(С.  М.).
2.  Кейбір  бастауыштардың  өзінен  соң  қатар  тұрған  сөздің 
анықтауышы  емес  екенін  бірден  йжыратып  керсету  үшін  сызық- 
ша 
қойылады. 
Мысалы: 
К ел е   жатқан  —   қарай ған 
жаяу 
екен  (М .  Ә.).  Өлең  —   сөздің  патшасы,  сөз  сарасы.  (А б а й ).
3.  Бастауыш та,  баяндауыш  та  бір  сөзден  ж асалса,  бастауыш­
тан  кейін  сызықша  қойылады.  Мысалы:  Ол  араның  щысы —  щыс, 
жазы  —  жаз,  Қ а й ғы   —_ ңайғы  да,  өмір  —  өмір  ғой  (I.  Е .).  Ж а қ -  
сы —  ісімен жақсы  (м а қ а л ).
452-жаттығу.

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: