-ша,-ше:  меніңіие,  о н ы ң ш а ,  қ а з а қ ш а ,   о р ы с іи а

5.  -ш ы лап,-ш ілеп:  с и ы р ш ы л а п ,  А с а н ш ы л а п ,  ө л ім и і і л е п .
6.  -майынша, -мейінше: 
бар м а й ы н ш а ,   к е л м е й ін ш е ,   біт- 
п е й і н и і е .
7.  -сын, -сін:  кешкісін, 
ертең гіс/«.
II.  Ж ал ғаулар ды ң   түбірдің  құрамы на  әбден  сіңісіп  көнеруі 
арқы лы   үстеулер  ж асалған:
а)  Бары с  септік  ж алғауы ны ң  түбірге  кенеруінен  ж асалған 
үстеулер:  бекерге,  босқа,  бірге,  кешке,  текке.
б)  Ж аты с  септік  ж алғауы ны ң  түбірге  көнеруінен  ж асалған 
үстеулер:  элгіде,  әлгінде,  баяғыда,  күнде,  қапыда.
в)  ІІІығыс  септік  жалғауынын,  түбірге  көнеруінен  ж асалған 
үстеулер:  эуелдвн,  жүресінен,  етпетінен,  кенеттен,  төтесінен.
г)  Көмектес  септік  ж алғауы ны ң  түбірге  көнеруінен  ж асалған 
үстеулер:  жөнімен,  кезекпен,  ретімен т.  б.
III.  Сөздің  бірігуі  арқылы  ж асалған   үстеулер:  екіншэрі,  ен- 
дігәрі,  биыл,  бүгін,  жаздыгүні,  щыстыгүні,  таңертең
  т.  б.
IV.  Сөздердіц  қосарлануы  арқылы  ж асал ған   үстеулер:  бос- 
тан-босқа,  әлсін-әлі,  қысы-жазы,  анда-санда
 т.  б.
370-жаттыгу.
  Ж атты ғудан  үстеулерді  тауып,  туынды  үстеу  ж асап  түрғав 
ж ұрнақтарды   көрсетіңіздер.
I. 
Сен  ж азд ай   қай да  болдьщ?  (Б.  Соңп.) 
2.
  Оқты  жаңбыр- 
ша  ж ауды рады   (С.  С.).  3.  Қызып  алған  өрттің  алды  кейін  қалып 
■бара  ж атқан  ұсақ  ұланға  қарам ай,  дүркіреп  ілгері  кетіп  бара- 
.  ды  (Ғ.  М .).  4,  М аған  дегенде  Митягиннін,  іші  бұрынғыша  елжі- 
реп  тұрды  (Л .'М а/с.).  5.  И гіліктің  орысш а  тура  тартқан  боп,  қа- 
зақш а  алыстан  орап,  шытырман  арасымен  келе  ж атқаны н  Б от­
кин  де  түсінген  ж оқ  еді  (Ғ.  М .).  6.  —  О нш алы қ  сапалы   болуға 
әлі  ж ас   емес  пе?—  деседі(С .  М .).  7.  Қ анш ам а  қысып  сұраса  да, 
ұйымдастыруш ыларды  таба  алм ады   ( X   Е с.).  8.  Ш таб  бастығы- 
ның  аттанар  алдындағы  жүмысы  онша  көп  болмады  (Т.  Ахт.).
9.  Меніңше  байқам ай  қалы п  қойған  сияқты  (Т.  Ахт ) .  10.  Үлгер- 
генше  көремін  десеңіз  де,  басқаш а  ш ешсеңіз  де  өзіңіз  біле- 
сіз-  (С.  М .).
371-жаттыгу. 
дайын, 
-шілеп,  -майынша,  -сын,  -лай
  ж ұрнақтары м ев 
туынды  үстеу  ж асап,  одан  салалас  сөйлем  құраңы здар.
272-жоттыгу.
 
Туынды  үстеулердіқ  астын  сызып,  осы  сөздердің  жазы- 
луы н емле ева*іғінен  табыны здар.
1. 
Ертеңгісін  киіз  үйдің  ішінде  оянғанда,  аш ық  түңдіктен 
алы с  аспанның  көкпеңбек  бір  бөлегі  көрінетін.  2.  Келе-келе  ете-
•  не  үйреніп,  б асқаш а  өмір  сүруге  болады  деп  ойламады  д а, 
ж ұртты  шулатып  көзге  түспегенмен,  кәдімгі  ж ақсы   малш ы  бол- 
ды  (Т.  Ахт.).  3.  Сөзі  орысша,  қ азақ ш а  әр ікамерадан  әр  түрлі 
ш ы ққан бір  мотивті бостандық кексеген ж ан үні  күңірене ш арық- 
тап  ж атты   (X.  Ес.).  4.  М ың  қаб ат  түш кірседіз  де,  мұншалыкты 
кедей  колхоз  бар дегеніңізге сену қиын  (Ә.  Ә ) .
170

373-жаттыту.  Күндейін,  білмейінше, 
өлімиіілеп, 
мүшиальіқ,  шикілей, 
меніңше
  деген  туынды  үстеулерді  негізге  ‘ала  отырып,  сөйлемдер  қүрацыздар.
Ү С ТЕУ Л ЕРД ІҢ   МАҒЫНАСЫНА  ҚАРАЙ  Т Ү РЛ Е РІ
Үстеу  мағынасына  қарай  7  топқа  бөлінеді:  1.  М езгіл  үстеуй
2.  Мекен  үстеуі.  3.  Мөлшер  үстеуі.  4.  Сын-қимыл  үстеуі.  5.  М ақ- 
сат үстеуі.  6.  Себеп-салдар  үстеуі.  7.  Қүшейткіш  үстеу.
1.  М езгіл  үстеулері  қимылдың,  амал-әрекеттің  мезгілін  біл- 
діреді.  М езгіл  үстеуі  қашан?  Қай  уақы тга?  қаш аниан?  деген  сү- 
рақтарға  ж ауап  береді.  М езгіл  үстеулері  мыналар:  бүгін,  биыл, 
кеше,  былтыр,  бүрын,  ертең,  таңертең,  ертемен,  әлі,  әуелі,  күн- 
діз,  ерте,  ңазір,  бағана,  ертеден,  ежелден,  бүрсігүні,  оқта-текте, 
анда-санда,  енді,  енді-енді,  әлсін-әлі,  әрдайым
 т.  б.
2.  Мекен  үстеулері  қимылдың,  амал-әрекеттің  орнын,  мекенін 
білдіреді.  Мекен  үстеулері  мыналар:  әрі,  әріде,  әрмен,  бермен, 
ілгері,  кейін,  жоғары,  төмен,  артта,  алдан,  жоліиыбай,  жол-жөне- 
кей
 т.  б.
3.  Мөлшер  үстеулер  қимыл,  амал-әрекетті  ш ама-ш арқы  мөл- 
шері  тұрғысынан  сипаттайды.  Мөлшер  үстеулері  қ  а  н ш  а?  к  а н- 
ш а л ы қ?  қ а  н  ш  а  м  а?  сүрақтары на  ж ауап  береді.  Мөлшер 
үстёулер  мыналар:  сонша,  осынша,  мүніиама,  осыншама,  сонша- 
ма,  соншалық,  мүніиалық,  сониіалықты,  әжептәуір,  бірқыдыру, 
ңыруар,  бірталай,  талай,  анағұрлым,  бірен-саран,  недәуір
  т.  б.
4.  Сын-қимыл  үстеулері  қимылдың,  амал-әрекеттің  ж асалу 
тәсілін  білдіреді.  Сын-қимыл  үстеулері  қ а л а й ?   қ а л а й ш а ?  
қ а й т і п ?   к і м ш е ?   н е ш е?  сұрақтары на  ж ауап  береді.  Сын- 
қимыл  үстеулері'мыналар:  әзер,  әліниіе,  әрең,  әрең-әрең,  емін-ер- 
кін,  етпетінен,  иіалқасынан,  кенеттен,  тез,  шапшаң,  үнемі,  өзін- 
ше,  осылайша,  былайила,  иіикілей,  пісілей,  іштей,  кілт,  қалт
  т.  б.
5.  М ақсат  үстеулер  қимылдың  ж асалу  мақсатын  білдіреді. 
М ақсат  үстеулеріне  н е  ү ш  і н?  н е л і к т е н ?   деген  сұрақтар 
қойылады.  М ақсат  үстеулері  мыналар:  әдейі,  ддейілей,  жорта, 
ңасақана
 т.  б.
6.  Себеп-салдар  үстеулері  амал-әрекеттің  ж асал у   себебін,  нә- 
тижесін  білдіреді.  О лар  н е   с е б е п т е ң ?   қ а л а й ?   сүрақтары - 
на  ж ауап  береді.  Себеп-салдар  үстеулері  мыналар:  бекерге,  бос- 
қа,  қүрбосқа,  ж ощ а,  амалсыздан,  лажсыздан,  ш арасыздан
  т.  б.
7.  Күшейткіш  үстеулер  қимыл-әрекетті  өте  күшейтіп,  не  өте 
кемітіп  көрсетеді.  О лар  мыналар:  орасан  (қуану),  әбден  (шар- 
ш ау),  мейлінше  (тою ),  мүлдем 
(үмы ту),  тым  (ж алы ғу),  тіпті 
(ж а л ы ғу ).
874-жатгыг]/.
 
Темендегі  сөздерді  үстеудіқ  мағынасына  қарай  топтап 
ж азыңыздар.
Текке,  босқа,  мүнша,  әуелі,  үш қары,  кілең,  енді,  екіншәрі, 
ұдайы,  соншалық,  же дел,  түні  бойы,  ібірдей,  бірж олата,  қапыда,
171

бет  алды,  бекер,  қаннен-қаперсіз,  дәл,  ж орта,  қасақан а,  үшеулеп, 
жол-жөнекей,  алға,  іштен,  әлінше, лезде,  мүлдем.
375-жаттығу.
 
Текстен  үстеулерді  тауып,  олардын,  устеудің  қай  түрі 
екенін  аж ыратыңыздар.
I
1. 
Бүгінгі  өзен  кеше  де,  онан  бұрын  да,  ж ы л  бұрын  да  тап  ' 
осылай  ақты  ғой.  2.  Ұят  емес  пе,  тапа-тал  түсте  аядай  судан 
алып  шыға  алм ай  түрып  қалғаньщ !  3.  Ол  жөмейіне  келген  сезді -, 
сыртқа  ш ығармай,  әдейі  іркіп  қалды ,  тура-ак,  болж аған  пікірін 
ж ары ққа  шығарып,  нарлыныд  кім   екенін  ж ар и ял ауға  әлі  ерте- 
рек  болар деп  бөгелді  (X.  Ес.).  .
II
Ал  осындай  ат  үсті,  жол-жөнекейде  ш апш аң  өлең  айтуға 
бәсеке  мен  ж ары сқа  д а  түсе  беретін.  Б аған ад ан   бері  есеміз  мы­
на  Кәкітайда  кетіп  барады.  Осы  айтсын.  Айт,  кәне,  ш апш аң,— 
деп,  М ағаш   көзін  сығырайта  күліп,  өзінің  үнемі  қатты   қалж ы ң- 
дасатын  қүрдасы  К әкітайға қарады .
Б ір ақ   ол  әлі  мойындаған  да,  ж асы ған  д а  ж оқ.  Кейбіреулері 
сәл  тоқтап,  Абайдың  аузына.  қадалды .  Ж үргінш ілер  Ералынын, 
қазірде қ у а ң т а р т қ а н   шалғынын б іраз  аралап  өтті  (М.  Ә.).
III
— 
Қареке-ау,  қазір   жайланып  ж ататы н  у а қ ы т   па!  Енді  сол 
ж ақтан  б асқа  қолайлы  ж айылым  Да  қалм ас.—  Е,  әлі  де  жылқы- 
ға  жео  жетеді.  Әзірше  мынаны  ал а  түр.  Б ері  ж үр  ақы лдасаты н 
ш аруа  бар.  Сен  де  б ал а  емессің  енді,  біз  де  қүр  ж атпайы қ,  б а­
лам.  Сен  енді  ж ы лқы ларды   күзге  дейін  осы  маңда  бақ.  Б аған а 
тұсамыстары  сылдырап  аттап  жүрген  ж ы лқы лар  қ азір   керінбей*. 
ді.— Апырай,  соншама ұзак, ж аты п қалғаны м   ба?  (С. Ж -)-
ЕЛІКТЕУІШ  СӨЗДЕР
Табиғаттағы   сан  алуан  қүбылыстар  мен  заттарды ң  бір-бірі- 
не  қақтығысуыиан  пайда  болатын  ды бы старға  еліктеумен  неме- 
се  олардың  қимыл-әрекеттергінің  көрінісіне  байланысты  сөздерді 
еліктеу  сөздер  дейміз.  М ысалы:  тарс-түрс,  сарт-сұрт,  жалт- 
жүлт, салп-салп,  кірш-кірш, пыр-пыр,  шыр-шыр
  т. б.
Еліктеу  сездер  сөйлемде  пысықтауыш  қызметін  атқарады .
Еліктеу  сөздер  екі  түрлі:  дыбыстық  еліктеуіш   және  бейнеле- 
уіш сөздер.
■V
 
1.  Дыбыстық  еліктеуіш  сөздер.  Табиғаттағы   сан.  алуан  құ- 
былыстар  мен  заттарды ң  қақтығысуынан  туатын  ды бы старға 
еліктеу  арқылы  қалы птасқан  сөздерді  дыбыстық  еліктеуіш  сез-
172

дер  дейміз.  Олар:  сырт-сырт,  тық-тық,  шіңк-шіңк,  дар-дар,  сылщ- 
сылщ,  пыс-пыс,  сақ-сақ,  қаңқ,  дыр,  саңқ,  бақ,  таре,  шаңқ,  бырт, 
%арқ
  т.  б.
2. 
Бейнелеуіш  сөздер.  Табиғатгағы  түрлі-түрлі  қүбылыстар- 
дың  бейнесін  елестетуден  туған  сөздерді  бейнелеуіш  сәздер  дей- 
міз.  Олар:  жарқ,  жарқ-жарқ,  жарқ-жұрқ,  жалт,  жалт-жалт, 
жалп-жұлп,  жалп,  жалт-  жұлт,  жалп-жалп,  арбаң-арбаң,  едірең- 
едірең,  маң-маң,  митің-митің,  жылт-жылт,  желп-желп
 т.  б.
876-жаттыгу.
 
Төмендегі  еліктеу  сөздердің  дыбыстық  еліктеуішін 
бір 
бөлек  теріп,  бейнелеуіш  сөздерді  екінші топ  етіп теріп  ж азы ңы здар.
Арбаң-арбаң, 
селтең-селтең, 
сақ,  сырт-сырт, 
ж арқ, 
ер-> 
бең-ербең,  қарқ-қарқ,  тық-тык,  ж алп-ж алп,  ж алт-ж үлт,  тарс- 
тарс,  арс,  дік,  лып,  дүңк,  сатыр-күтір,  бүрк-сарқ,  лап,  мыңқ, 
сарқ-сарқ,  шіңк-шіңк, шыққ-шыдқ, қарш -қарш ,  қырш-қырш,  борт­
борт,  талтаң-талтаң,  тарбаң-тарбаң,  одыраң-одыраң,  зор,  күмп, 
дыр,  гүрс,  қ ал т -қ ұ л т,  тылтың-тылтың,  баж ,  даң-дұң,  бақ,  борт, 
ыңқ.
377-жаттығу.
 
Мыпа  еліктсу  сөздермен 
(зыр,  лап,  мырс,  курт-күрт, 
шап,  зірк,  күңк,  селк,  жалп-желп,  маң-мац,  сақ,  зу)  сөйлем  ж асаңыздар.
378-жаттығу.
 
Сөйлемдерден  еліктеуіш  сөздерді  табьщыздар.
Б арк-барқ  етіп,  ойын  бөліп  жібергенін  караш ы.  Ә,  анау  ж ал- 
ғыз  үй  ж ақтан  қылт  еткен  аттылыны ,кергеннен  екен  ғой  (С.  Ж . ) .  
Біреу  оқыс  жөтеліп  қалса-ақ,  ала  қаш аты ндай  елең-елең  етіп, 
ойнақшып.  келеді.  Өдкей  ала  мойын  қ ар а  иттер  екі  ж ағы на  ал- 
ма-кезек  шығып,  үздік-создық.  сумаң-сумаң  етеді.  Көкке  шап- 
шып.  шаншылып,  бір-біріне  айбат  шегіп  ысылдап,  арбасып  тұ- 
рады  да,  жерге  сылқ  етіп  құлап,  мың  бүратылып  үм ар-ж ұм ар 
дом аланған күйі қайта жоғары  шиыршық  атылады  (С.  Ж  )-
ҚӨМ ЕҚШ І  С Ө ЗД Е Р
Көмекші  сөздерге  өзінін  лексикалы қ  мағынасынан  айрылған 
сөздер  ж атады .  Бүларды ң  біразы  тұлғасы   яғни  дыбыстық  кұ- 
рамы  ж ағы нан да  үлкен  өзгеріоке үш ыраған.
Сейтіп,  көмекші  сездер  —  негізгі  сөздерден  грамь^атикалық 
қызметке  ауысқан  сөздер.  Мысалы:  М ені  де  қа м ауға  отырғызу- 
ғ а   болмас  па  екен  демекші  едім  (А.  М ак.).
  Осы  сейлемдегі  де, 
па,  екен,  едім
  дегендер  толық  мағыналь(3йш [ерге  түрлі  грамма- 
тикалы қ  мағына  үстеп  тұр. 
_
'Қ а з а қ   тіліндегі  көмекші  сәздер  мағынасына,  тіркесетін  свз 
табына,  қызметіне  қарай  үш  топқа  бөлінеді:
1.  Квмекші  етістіктер.
2.  Көмекші  есімдер.
3. Ш ылау. 
. 
,
173

379-жаттыгу.
 
Тексті  оқып  шығып,  негізгі,  көмекші  сөздерді  табыңыз- 
дар.
^ к і   қыздың  іштей  күліп  отырғанын  ол  сезген  де  жоқ.  Бұлар- 
дьщ   ортасында  отырғанымды  басқалар  да  көрсе  игі  еді  деген  ті- 
лекпен  ж ан-ж ағы на  қар ап   еді,  әркім  өз  Сәулесімен  отыр  екен, 
бұған  ешкім  қарай  қоймады.  Сонсоң  ол  түсі  екені,  еді  екені  езі- 
не де  белгісіз  бір  тәтті  қиялдың  қүш ағына  кіріп  кетті.
Бүл  кезде  Сәуле  ақш асын  телеп,  кетуге  әзір  болған  еді.  Бө- 
лекбастық  ойындағысын  сезгендей  екеуі  бірінетбірі  көз  қысты 
д а :—  Бәкесі,  кетпейміз  бе?— деді  (Ә.  Ә.).
КӨ М ЕКШ І  ЕТІС ТІК
Қемекші  етістік  сөзге  грам м атикалы қ  мағына  үстейді.  М ы­
салы:  Ол  келе  жатыр  дегенде,  жатыр  көмекші  етістігі  етістікке 
осы ш ақтық  мағына  беріп  түр.
Көмекші  етістік  кебіне  етістіктің  қүрам ы нда  қолданылады, 
"беретін  мағынасы  да,  атқараты н  қызметі  де  етістікпен  байланыс- 
ты.  Сондықтан  олар  'етістіктің  қүрам ы на  ж атады .  Б ұлар  тілде- 
гі  грам м атикалы қ  қызметке  ауы сқан  басқа  сөздермен  ортақ  бел- 
гіеіне  байланысты  көмекші сөздер  тобына  кіреді.
Кемекші етістіктердің көбі  тұлғасын,  дыбыстық қүрамын  сак- 
таган.  Мңсалы:  ал,  бүр,  бер,  бол,  кел,  кет,  кір,  көр,  ңал,  шъщ, 
тұр,  жүр,  отыр,  жатир,  сал,  таста,  баста,  цой,  түс
  т.  б.  Мысалы: 
Ж а с   жігіт  қүр  күле  беред і
  (М.  Ә. ) .  Ғ а зи зға   сол  бетімен  жүгіріп, 
екінші  қораның  ёсігінен  шыға  бергенде,  есік  алды нда  екеуінің 
сөзін  естіп тұрған А қ а п   ұстай а л ды   (М.  Ә.).
Кейбір  көмекші  етктіктердің  дыбыстық  қүрамы  өте  ықшам- 
далған.  Олар:е,  еді,  ет,  екен,  емес,  жазда,  де.  Мысалы:  Содан  бе- 
р і   ол  біздіц  үйге  кірген  жоқ  еді  (Ғ .  С.).  Б ір   жері  үзіліп  кетер  я 
шарт  егіп,  еынып  кетер  ме  екен  де п   едім  (Ғ.  С
.).—  Е,  мен  соны 
бйрып,  біліп жүр деймісің  (М.  д . ) .
380-жаттыгу.
  , 
Тексті  оқып  шыгып, негізгі  ж әне  көмекші  етістіктерді  бір* 
бірінен  аж ы р аты қш д ар .
Көл  сұлуы  тап  осындай-ақ  болар,  шіркін!  Өтірік,  шынын  кім 
білсін,  Жасыбайдың терең  жері  бес  ж үз  метрден  кем  емес  десе- 
ді;  қейбіреулер  тіпті  одан  да  тереңІ  бар  дегенді  айтады...  Суы 
тұнық  меп-мөлдір.  Жағадағы  тайыздау  жерінен  түптегі  деңбек 
тастар  да  ақ  тсшырағы  д а   ап-айқын  көрініп  жатады,  әсірелеп 
айтсақ,  ине де .көрінеді.  Одан  көрі, тереқіткен  сайын 
қ а р а  
жүрен- 
дене  береді  де,  шұңғыма  жеріне  үңілсең,  зәрең  үшқзндай  кап- 
кара  бір дүлей  елестейді...  (Ғ.  С.).
174

381-жаттыгу.
 
Негізгі  етістіктіқ  астын  бір, 
көмекші  етістіктің  астын 
екі  сызыңыздар.
1.  Мол  пішіп,  нобайын  келтіріп,  долбарлай  с а л ғ а н ж у а н   адам 
әлсін-әлсін  есінеп,  басын  т-өмен  қарай  тұқыртып  қойып  отыр 
екен  (Ғ.  М .).  2.  Ш андоз  көркі  бар,  ауасы  жұпар,  табиғаты  ерек- 
ше  көркем  осынау  кел  басын  қиып  кете  алмай  тұрмыз.  3.  Б іздің 
совхозға  келе  қалған екенсіздер.  4.. Онда  қазір алтын «үреліп  ж а ­
тыр  гой  (Ғ.  С.).  5.  Қазығын  еуырып-ақ  тастап  едім,  пештей  бір 
тасқа  ж азу   жазьш  кеткен  екен,  оны  орнынан  қозғай  алмадым 
(Ғ.  М .).
  6.  Білмеймін,  әлде  сізге  ұғарлы қтай  етіп  айтып  бере  ал ­
май  отырған  шығармын  (А.  М ак.).  7.  Телефонды  т.астай  салып, 
кереуетіне отыра  кетті  (С   .Е.).
КӨМ ЕКШ І  Е С ІМ Д ЕР
М ағынасы  есім  сөзге  жақын,  зат  есімнің  мекендік,  мезгілдік 
мағынасын  дәлдеп  көрсететін  г р а м м а т к а л ы қ   қызметке  ауысқан 
сөздерді  көмекші  есім  дейміз.  Мысалы:  Цымыз  ішіп  болған  соң, 
үнсіз  үй  ішінде  А б а й   екіниіі  бір  сөзін  бастады
  (М.  Ә .).  Бұл  сөй>- 
лемдегі  ішінде  деген  'кемекші  есім  оқиғаның  болған  орнын  дәл- 
деп  көрсетіп  тұр.
Көмекші  есімге  мына  сездер  ж атады :  алды,  арты,  асты,  үсті, 
жаны,  арңасы,  арасы,  ортасы,  іші,  аузы,  жагасы,  төбесі,  бойы, 
сырты,  қасы,  басы,  тұсы,  беті.
Бүл  сөздер  ілік  септік  ж алғаулы   зат  есіммен  тіркесіп  қол- 
данылады:  үйдің  а л д ы ,  өзеннің  б о й ы ,   ауылдың  м а ң ы   қу- 
дықтың  б а с ы ,  мектептің  ң а с ы ,   қаланың  с ы р т ы ,  өзвннің  ж а ­
г а с ы .
382-жаттыту.
 
Көмекші  есімдерді  тауып,  олардың  қайсысы  қ ай   сөзге 
көмекші  болып  тұрғаиын  айтьщыздар.
1.  Қ айдан  үғам:  машинаның  іші  де,  сырты  д а  'бытықы-шыты- 
қы,  бірімен-бірі  тістесіп  ж атқан  ірілі-үсақты 
доңғалақтар 
(С.  М .).
  2.  Қарабанов  кенет  мырс  етіп,  стол  астына  бұққан  сәт- 
те,  ж ағалай  стол  басында  отырған  балалар  шек-сілелері  қатып, 
қалы ң  күлкіге  басты(Л.  М ак.).  3.  Іші  қандай  жылынып  отырса 
да,  сыртына  ш ыққан  бір  белгі  жоқ.  4.  Ушаков  қүйы ндатқан  боқы 
кең  ш арбақты  орап  келіп,  бекеттің  алдына  тоқтады.  5.  Графит 
Аякөз  маңынан  келді  (Ғ.М.).
383-жаттығу.
  Тексті- 
о ііы п
-
ш ы ғы п
, 
көмекші  есімдерді  теріп  жазыңыздар 
д а   құрамы на  қарай талдаңы здар.
Ү л г і :   үстіне—үст—түбір,  і-тәу.  ж алғау,  не—барыс  ж ал- 
ғау.
1.  Ж ез  шыбық  стол  үстіне  қүлап  түокендей  болды  (Ғ.  М .).
2.  Қөштің  алдына  келденеқ  түсіп,  қатпар-қатпар  болып  Шың- 
ғыс  ж аты р  (М.  Ә.).  3.  Үй  сыртында  қарқы лдап  күліп,  кұдалар 
отыр  (Ғ .  М .).  4.  Алты  қырдың  астын  кеулеп,  алысқа  кететін  op-
175

тал ы қ   штрихте  бір  топ  адамды   бастап,  Сәуле  келе  жатыр.
5.  Мен  сыртыңыздан  әбден  қанықпын.  6.  Сіздердіц  алдарьщ ыз- 
д а  түрған  мына  мен  ешкімнің  көмекшісі  емес,  бір  сағаттан  бері 
осы  участоктың уақы тш а  начальнигіболам ы н  (Ә.  Ә.).
384-жаттыгу.
 
Көмекші  есімді  бір  бөлек,  кемекш і  есіммен  түбірлес  үс- 
теуді  бір  бөлек теріп  ж азы ңы здар.
І.^ н р а қ   ішкі  сырын  сыртқа  ш ығарған  ж оқ.  2.  Артым  —  май­
дан,  алдым  —  ел,  екеуіне  кезек  көз  саламын.  3.  Ңемістер  бұл 
маңға  бомбасын  жұмсауы  мүмкін,  тезірек  кетейік  (Ә.  Ә.).  4.  Әл- 
денендей  ойға  шомып,  қасы мда  тұнжырап,  төмен  қарап  Антон 
отыр  (А. М ак.).  5.  Ж ау  келер  ж ақ ты  кең орап  алып,  өзен  ж ақ  бет- 
ті  ғана  аш ық  қалдырыпты  (Ғ.  М .).  6.  Ш апан  астынан  тұншыға 
сы лдырлаған  шолпысының  да  мөлдір  үні  қү л ақта  тұр  (М.  д .) .
7.  Б із  сырттан  қарап  тұрмыз  (А.  М ак.).  8.  Б үланбай  осы  ойлар- 
дың  үстінде  ж атқан д а,  сырттан  ауыз  үйге  Көпей  келіп  кір- 
ДІ 
( Ғ . М . ) .
ШЫЛАУ
Көмекші  сөздердің  ендігі  бір  түрі  —  ш ылаулар.  Б ұлар  толық 
мағыналы  сөздерге  тіркесіп,  грам м атикалы қ  мағына  қосу  үшін, 
сөз  бен  сөзді,  сөйлем  мен  сөйлемді  байланыстыру  үшін  қолданы- 
лады.  М ысалы:  1.  Ж е л   барған   сайын  үдей  түсті.  2.  Б ұ л   батыл- 
дыңты  цала да,  ауыл да   күтпеген  еді
  (С.  Е .).
385-жаттыгу.
 
Текстен  ш ылау  сөздерді  табыңы здар.
1.  —  Он  екі  қан ат  дегеніщ з  ғой  —  деп,  тізіліп  ж атқан   үйге 
тағы   Да  қарап,  тамсанып-тамсанып  қ ал д ы (Ғ .  М .).  2.  М ұндай  к а ­
р а   басының  ған а  қамын  ойлайтын  сұмырайды  «олонияда  қалай 
ұстап  отырсыз  (А .  М ак.).  3.  Әдейі  көзге  түсу  үшін,  ж оғары   шы- 
ғып  алған  си я қ т ы .'4.  Біресе  ж аңбы р  себелейді,  біресе  қар  ұш- 
қындайды,  5.  Қырық  бес  ш ақы ры м чж ерге  ж еш ен і,  осы-ақ  еді, 
келді  де  түйедеріне  кетті  (Ғ.  М .).  6.  Ш ынында  да,  ж ай   өмірде 
д§  сансыз  рет  кездеседі.  7.  Б ұл  салм ақтарды ң  айырмасын  білу 
үшін,  бір-бірімен  салыстыруымыз  керек қой  (С.  Е.).
386-жаттыту.
 
Ш ылау  мен^үстеуді  тауып,  оларды ң  айырмасын  түсін- 
діріңіздер.
1.  Мен  сізді  бүдан  бүрын  басқа  бір  ж ағд ай д а  көріп  едім.
2.  Сізді  мен  сыртыңыздан  бүрын  д а  білуші  ем.  3.  Абай  кейін  сұ-
рауға  тақат  қы ла  алмады  (М.  Ә.).  4.  Бүрын М ұратты  адуын,  аң- 
ғалд ау ікөруші  еді,  енді  баска  мынадайы  д а  бар  екен.  5.  М үрат 
белмеңі  бір  шолып  өтті  де,  орындық  алып,  Купдиановқа  қарсы
отырды.  6.  Н ағы з  қиян-кескі  ұрыс  осыдан  басталды.  7.  Бүрын  со- 
ғысқа  жаттығып  шынықпаеа  да,  м үқалм аған  қай рат,  тың  күш
176

әзірге  таусылмай,  төтеп  беріп  тұр  (Т.  Ахт.).  8.  Қосшы  бала,  бері 
кел,  мына  жерге  отырайық,—  деді  ол,  Хакімге  шөбі  қалы ңдау 
тепседді  көрсетіп.  9.  Онан  жейін  езің  асықпай  келуіңе  бола- 
ды  (X.  Ес.).
Ш ылау  сөздер  мағынасына,  тұлғасына,  қызметіне  қарай  үшке 
бөлінеді:  1)  с е  п т е у л і  к  ш ы л а у л а р .   2)  д е м е у л і к   шы -  
л а у л а р .   3)  ж а л ғ а у л ы қ   ш ы л а у л а р .
1.  Септеулік  ш ылау
Септеулік  ш ылаулар  толық  мағыналы  сөзге  тіркесіп,  оньщ 
мағынасын  толықтырады.  Мысалы.уйге д е й ін ,  кеіиедең.  б е р і ,   се­
нен  б ү р ы н ,   үйге  қ а р а й .
Септеулік  шылаулар  мыналар:  үшін,  дейін,  шейін,  кейін,  бү- 
рын,  әрі,  бері,  таман,  сайын,  соң,  қарсы,  жуық,  басқа,  шақты, 
шамалы,  туралы,  арқылы,  тыс,  бөтен,  гөрі,  астам,  былай,  бетер, 
біргс,  ңсітар,  бойы,  тәрізді,  құрлым,  түгіл,  сияқты
 т.  б.
Септеулік  ш ылаулар  езі  қатысты  сөздің  белгілі  септік  ж ал- 
ғауда  тұруын  керек етеді.
Атау  септіктегі  сезбен  тіркесетін  септеулік  ш ылаулар:  арқы- 
лы,  жөнінде,  туралы,  сияқты,  тәрізді,  түгіл,  қүрлым,  үіиін,  сайын, 
сымақ,  сынды.
Барыс  ж алғаулы   сөзбен  тіркесетін  септеулік  ш ылаулар:  де- 
йін,  шейін,  жуьщ,  тарта,  таман,  сәйкес,  щарсы.
Шығыс  ж алғаулы   сөзбен  тіркесетін  септеулік  ш ылаулар:  әрі, 
бері,  бұрын,  басқа,  соң,  бөтен,  ілгері,  кейін,  тыс,  шет,  бастап,  аса, 
астам,  артьщ,  былай,  бетер.
Қөмектес  ж алғаулы   сөзбен  тіркесетін  септеулік  ш ылаулар 
мыналар:  бірге,  қатар. Мысалы:  Алматы  қы зы лға  бөленіп,  ту- 
мен  бірге толқып тұрған  тэрізді' (Ғ. Мұст.).
Бұл  шылаулардың  мағынасы  үқсас,  синонимдері  бар:  қа- 
рай,  таман,  жуық,  тарта
  ш ылауларыньщ   ж алпы  мағынасы  үқ- 
сас,  бірак  айырмасы  да  бар.  М езгіл  мағынасын  білдіргенде,  бұ- 
лар  біріне-бірі  ұқсас:  қысқа  ңарай,  қысқа  таман,  қысңа  жуыщ, 
қы сқа  таота.
Мекен,  бағыт  мағынасын  білдіргенде,  ңарай,  таман  шылау- 
лары  қолданылады  да,  жуық,  тарта  ш ы лаулары  қолданылмай- 
ды:  үйге  қарай, у й ге таман.
Сандық  үғыммен  байланысты  жуық,  тарта  ш ылаулары  қол- 
даны лады . М ы ңға жуық,  жүзге  тарта.
Дейін,  шейін
  ш ылаулары  бірінің  орнына  бірі  ж үре  береді, 
бұлар  '—  өте  мағыналас  ш ылаулар.
387-жаттыту.
 
Септеулік  ш ылауларды  тауып,  оның 
тіркескен  толық 
мағыналы  сөзін  көрсетіңіздер.
1. 
Былтырдан  бері  ғана  мүшемін  (Ғ.  Мұст.).  2.  Взвод  кейін 
қарай  шегінгенде,  артынан  орап  өткен  ж ау  күшіне  соқтықты 
(Т.  Ахт.).
  3.  Сәлден  кейін  ол  үй  ішінде  ж ай  адьщ дап,  олай-бұлай
177

ж үре  бастады  (X.  Ес.).  4.  Я,  көрген  сайын,  көргің  келеді 
(Ғ.  Муст.).

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: