ҚАРАТПА  СӨЗДЕРДІҢ  СИНТАКСИСТІК  ЖҮГІ

16 
яғни  коммуникативтікті  іске  асыру  үшін  (коммуникативтік  дербестігі  жағынан),  қаратпа  сөздердің 
дəрежесі жоғары тұрады деуге болатын секілді. 
Өлең  мəтінінің  синтаксистік  ерекшеліктерін  зерттеген  ғалым  Аяужан  Таусоғарова: «Лирикада 
коммуникация қаратпа сөздердің қолданылуымен, автор субъектінің объектімен, субъектімен қатына-
сындағы  ауызекі  сөйлеудегі  диалогтық  формалардың  қолданылуымен,  сонымен  бірге  жіктік  жал-
ғауының 1,2-ші жақтарының, қаратпа сөздің контакт тудыру қызметімен анықталады»
6
, — деп көрсе-
теді. Осы тұжырым синтаксисте қалыптасқан қаратпа сөздер туралы түсінікті толықтыруға итерме-
лейді. 
Қаратпа  сөздер  негізінен  ауызекі  сөйлеу  тілінде,  көркем  əдеби  стилінде  кеңінен  қолданылса, 
публицистикалық стильде де ұшырасады, ал ғылыми стильде ешқашан қолданылмайтындығы белгілі. 
Қаратпа сөзді сөйлемдер құрылымдық жəне мағыналық жағынан толығып тұрумен қатар, сөйлемнің 
мағыналық жағы мен объектілердің қатынастық дəрежесін анықтайтын жүк арқалайды деуге де бола-
ды. Мысалы: 1. Мен бүгін келдім. 2. Апа, мен бүгін келдім деген екі сөйлемнің қамту объектісі (бірін-
шісінде жалпылама, ортақ объектіге қатысты, хабар беру жағы ескерілсе, екіншісінде сөйлемге қам-
тылатын объект нақты, назар аударуды мақсат еткен іс-қимылға екінші бір жақты тартуды мақсат ет-
кен) бірдей емес. 
Синтаксистегі формалар сөйлеудегі белгілі мазмұнды білдіру жəне функционалдық мақсатты жү-
зеге асыру үшін құрылғандықтан, форманы тануға сүйеніш ретінде форма білдіретін мағына, атқаратын 
қызмет ескеріліп отырады
5
. Осы тұрғыдан бағамдағанда қаратпа сөздердің сөйлемдегі атқаратын қыз-
меті ғана ескеріліп, білдіретін мағынасының формаларын талдау кезегін күтіп тұр деуге болады. Қарат-
па сөздер ең көп кездесетін ауызекі сөйлеу тілі мен əдеби тіл деректерінен олардың назар аудару ма-
ғынасының айтылыстағы маңызы, негізгі сипаты, мағынасы мен мəніне қарай мысалдарды А, Ə, Б, В 
деген төрт топқа бөліп, талдап көрейік. 
А.  1. Жолдастар,  бай-кулактар,  Нестердің  продналог  жайын  түсіндір  деп  талап  етуі  дұрыс 
(С.Жүнісов).  
2.  Отағасы-ау, ақша көздің құрты емес пе? (С.Жүнісов). 
3.  Қореке, ана Нұртазаның мінезі доғал, тентектеу ғой (С.Жүнісов).  
4.  Қызылда-аа-ар! Қызылдар! — деп атына қарай жүгірді (С.Жүнісов).  
5.  Сашенька,  Қырғызбаев  кінəлі  болса,  оны  мектептен  шығарып  жіберу — оңайдың  оңайы 
(Ш.Мұртаза).  
6.  Уай, Құнанбай, мені құдайдың жылатқаны аз ба еді? (М.Əуезов). 
Бұл мысалдарда келтірілген қаратпа сөздер болып жатқан іс-əрекетке тыңдаушыны тарту қызме-
тінде жұмсалып тұр. Жалқы есімдерден құралған қаратпа сөздер, осы сөйлемдердегі іс-қимылдың си-
патын білдіретін баяндауыштың жəне бастауыштың сыртында келіп, байланыспай тұр. Бұл сөйлем-
дерде қаратпа сөздер логикалық жəне мағыналық, грамматикалық жағынан да құрамындағы сөйлем-
нің  субъектісімен  қабаттаспайды  деуге  болады.  Қаратпа  сөздермен  осы  сөйлемнің  баяндауыштары 
жақтық қатынасқа түспейді. Бұл сөйлемдерде сөйлеуші мен жазушының көңіл-күйін білдіруден гөрі, 
шақыру, назар аударту жағы басымдау. Қаратпа сөзді осы сөйлемдердің барлығын мағынасына қарай 
«белсенді тыңдаушы екінші жақ» деуге болады. Бұл сөйлемдердегі қаратпа сөздер сөйлемнің ешбір 
мүшесімен байланыспай тұр. Сондықтан қаратпа сөздердің белгісі ретінде сен, сіз т.б. екінші жақты 
немесе тыңдаушыны алмастыратын сөз, нөльдік тұлға арқылы немесе ашық шығып келмейді. Бұл қа-
ратпа сөздердің іс-əрекет жасаушының белсенді қимылынан тыс тұрғандығын көрсетеді. 
Ə. 1. Ағажан, ашуыңызды қойыңыз.  
2.  Мініп келген атанымның аяғы ақсап қалыпты, балам, кіріп-шыққанда көз қырыңды сала жүр.  
3.  Ей, жарық күн! 
Біздің жерге, біздің елге қарашы: 
Қандай ғажап, 
Мына менің туған елім, 
Жайнап жатыр жазирам, 
Алтын, күміс ақтарылған даласы (С.Мəуленов). 
4.  Сен жыладың, жігітім, 
Көп көрдім деп тұрмыстың тапшылығын, 
Қайтпады деп жұртқа еткен жақсылығым (М.Шаханов). 
5.  О, бақыт! 
Бар адамға өтімдісің сөйлесең, 
Баянсыз да секілдісің кейде сен (М.Шаханов). 

17 
6.  Тəтті ұйқыңды қашырған кім, жан ана, 
Кімді іздейсің, неге жүрсің далада? (М.Шаханов). 
7.  Ойпырым-ай, ана болғандағы ақылыңыз осы ма, кіші апа? (М.Əуезов). 
8.  Балам, үлкендер бірде тату, бірде араз бола беретін «күндестің күні күндеспен» дегенді сен 
білмей-ақ қой (М.Əуезов). 
Осы  сөйлемдердегі  қаратпа  сөздердің  мақсаты,  біріншіден,  айтылған  ойға  қатысатын,  тыңдай-
тын 2-ші  жақ болумен  қатар,  екіншіден,  осы сөйлемдегі іс-əрекетті  орындайтын  адресатқа қатысты 
деуге болады. (Ə) тобындағы қаратпа сөздер мағыналық жағынан жанды да, жансыз да құбылыстар-
ды көрсететін екі жақты болып келеді. Сонымен қатар қаратпа сөз арқылы берілген субъект грамма-
тикалық бастауышпен қабаттасып, бастауыш сияқты қызмет атқарып тұр. Басқаша айтқанда, қаратпа 
сөз осы сөйлемнің іс-əрекетін білдіретін баяндауышпен мағыналық байланыста тұр. Осы топтағы қа-
ратпа сөздерден кейін орналасқан сөйлемнің бастауышы көбінесе бұйрық райды білдіріп, граммати-
калық  көрсеткіші 2-ші  жақтың  нөлдік  тұлғасы  немесе  -ыңыз/-іңіз, -ңыз/ңіз, -ыңдар/-іңдер, -шы/ші, -
саңшы/-сеңші т.б. қосымшалы баяндауышы бұйрық немесе өтініш мəнді болып келетіндігі байқала-
ды. Сондықтан қаратпа сөздер сол сөйлемдегі субъект, адресантпен мағыналық байланысты анықтап, 
сен, сіз, сендер, сіздер немесе нөлдік тұлғалы 2-ші жақ есімдігі — бастауыш — қабаттасып тұр деуге 
болады. Басқаша айтқанда, «жіктеу есімдіктерінің екінші жағы субъект бастауыш болып, бастауыш-
тың əрекетін білдіретін баяндауыш міндетті түрде жіктік жалғауын қабылдап, тұтас синтаксистік құ-
рылымның мəнін беріп тұр»
7
. (Ə) топтағы сөйлемдерді мағынасы мен мəні жағынан «белсенді тың-
даушы 2-ші жақ» жəне іс-əрекетті «белсенді орындаушы 2-ші жақ» деп айтуға болады. (Ə) топтағы 
сөйлемдердегі  қаратпа  сөздер  жалпы  жəне  жеке  сипатымен  (А)  тобындағы  сөйлемдердегі  қаратпа 
сөздермен  қарама-қарсы  қызметте ((А)  тобындағы  сөйлемдердегі  қаратпа  тыңдаушыны  іс-əрекетке 
тартушы,  ал  (Ə)  тобындағы  сөйлемдердегі  қаратпа  сөздер  іс-əрекетті  орындаушы))  жəне  сөйлемнің 
стилі,  айтылым  ерекшелігіне  байланысты  сөйлемнің  басында,  ортасында,  аяғында  орналаса  береді. 
(А), (Ə) топтағы келтірілген мысалдардағы -жан, -еке, -тай, -м (-ім,-ым), -ш, -аш, -еш т.б. тұлғаларды 
қаратпа сөздерді танитын белгі деуге де болатын сияқты. 
Б. 1. Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, 
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың (Абай). 
2.  Қош бол енді, қасиеттім, қамқор белім, тірегім, 
Ортамызда тірі жүрген қос алыптың бірі едің! (М.Шаханов) 
3.  Үкідей желпіндірген қарақтарым, 
Шешсеңші, білегіме арқан батты... (Біржан сал). 
4.  Ар жақта отыратын Көлбай, Жанбай, 
Шідерімді кім алды Лəйлім алмай? (Біржан сал). 
5.  Жастық шағым, менің шалқар ырысым! 
Шаттығымсың, жанарымның нұрысың! (М.Шаханов). 
(Б)  тобындағы сөйлемдерде қаратпа  сөздер сөйлемнің  басында келіп,  өзін  анықтайтын  сөз  тір-
кестерін меңгеріп, анықталатын субъекті мен қаратпа сөздер қабаттасып тұр. Қаратпа сөздердің қыз-
метін анықтауыштық қатынастағы атаулы сөйлемдер атқарып тұр. Қаратпа сөздер мағынасы жағынан 
белсенді тыңдаушы екінші жақ бола алмайды (ондай мақсат бұл сөйлемдерде жоқ). Бұл сөйлемдерде-
гі қаратпа сөздердің мақсаты басқаның назарын аудару емес, сырласу, ой-сезімімен бөлісу, жалыну-
жалбарыну, субъектінің ойын толықтыру сияқты қызметте жұмсалатын тəрізді. 
В. 1. О, тəңірім... Кетеуі кеткен мына өмірді не істерсің? (С.Жүнісов). 
2.  Қодар: — А,  құрыған  құдай,  нең  бар  еді  дей беріп,  қасына  бұрын  барған екі жігітті  қойып-
қойып жібергенде, біреуі мұрнын басып ұшып түсті (М.Əуезов). 
3.  Тентек жаңбыр тереземді, 
Бытырамен атып тұр. 
Қандырайын кенеземді, 
Айхай, көктем! 
Тұра тұр! (М.Мақатаев) 
4.  Қу сорлы ағам-ай! Сорлы ағам! Ол менің жалғыз ағам еді (С.Ерубаев). 
Бұл  топтағы  сөйлемдердегі  қаратпа  сөздер  тыңдаушы 2-ші жақ  немесе  орындаушы 2-ші жақта 
емес айтылыстың қосымша мағынасын білдіріп, айтушы, жазушының көңіл-күйі, сезімді білдіру жа-
ғы басым болып тұр деуге болады. Адам тығырыққа тірелгенде, айтарға сөз таппағанда, қысылғанда 
ауызға қалып болып қалған сөздерді (Ей, алла-ай, құдайым-ай, тəңірім, жасаған алла, құдіреті күш-
ті құдай-ай т.б.) айтатыны белгілі. Осындай қаратпа сөздер қазақ тіл білімінде көңіл-күй одағайлары 

18 
деп танылғанымен, олар адамның танымы, дəстүрі, көңіл-күйін білдірудің жеке ерекшелігі, халықтың 
наным-сенімі, тіршілік жағдайымен байланысты қаратпа сөздердің адам психологиясына əбден ден-
деп енуінің нəтижесінде, ауызға қалып болып қалыптасқандығына байланысты болса керек. 
Қаратпа сөздер халық тілінде дəстүр ретінде жалғасып, қоғамдық өзгерістер кезінде жаңаланып 
(Сашенька, жолдастар, əріптестер), кейбірі қолданыстан шығумен қатар (Ей, Бөкенші, Борсақ (ру 
атаулары), КССР! Мұнша неткен керім едің!), адамзаттың таным процесі дамып өзге қоғамдық құ-
рылым қалыптасса да, этноерекшеліктің сақталуы (құлыным, ботам, қарғам, қоңыр қозым), салт-дəс-
түр (ағатай, тентек жан, Майраш), табыну (тəңірім, құдайым-ай, жасаған алла) т.б. əрекеттердің 
тілде көрініс тапқандығы да көңіл аударады. Талданған мысалдарды қортындылай отырып, қазақ ті-
ліндегі қаратпа сөздерді төмендегідей сипаттауға болады: 
1. Айтылу мақсаты, субъекті мен қатынасына қарай: 
− сөйлемнің субъектісімен қабаттаспай, белсенді тыңдаушы 2-ші жақ қызметін атқарады; 
− сөйлемнің субъектісімен бірдей қызмет атқарумен бірге, іс-əрекетті орындаушы 2-ші жақ бо-
лып, қабаттаса анықталушы қызметін атқарады; 
− сөйлемнің субъектісімен бірдей қызмет атқарып, атаулы сөйлемнің мағынасын білдіреді; 
− сөйлемнің субъектісіне еш байланыссыз, тек адамның көңіл-күйі, эмоциясын білдіреді. 
2. Айтылу бояуына қарай мақсатты (əдейі біреудің назарын аудару үшін адресатқа бағытталған) 
жəне мақсатсыз (эмоцияға байланысты шошыну,  шарасыздықтан айтылатын) қаратпа сөздер деп те 
бөлуге болады. 
Қаратпа сөздердің жалқы есімдер мен жалпы есімдерден болатындығы, деректі жəне дерексіз құ-
былысқа қаратыла айтылатындығы, одағай сөздермен де бірігіп жасалатындығы т.б. қасиеттері тіл бі-
лімінде  бұрын  да  сөз  болғандығын  ескере  отырып,  осы  мақалада  олардың  тек  сөйлемдегі  қызметі, 
синтаксистік жүгін салмақтауға баса назар аударылды. 
Қазақ тілінде бұйрықты сөйлемдер де қаратпалық мəнді бойына сіңіріп тұрмай ма деген ой ту-
ындайды. Мысалы: 
а) Жұбатпаңдар! 
Ер адам от-жігерін 
Намысына жаниды жылағанда (М.Шаханов). 
ə) Қызуланба! 
Барар дейсің ол қайда, 
Тек құштарлық болғай да... (М.Шаханов). 
б) Мə, жеңдер!  Талап-түтіп  жеңдерші  бұл  қуарғанды!  Жабылыңдар,  мə, дейім! — деп,  Абайға 
қатты төніп жетіп келді (М.Əуезов). 
в) Ей, тарқама түге! Тоқта былай! — деп саңқ етіп, зілді бұйрық берді. 
Осы мысалдардағы бұйрықты сөйлем қаратпа сөздердің де жүгін арқалап тұр. Бұл, біріншіден, 
бұйрық 2-ші жаққа қаратыла айтылатындығы (жіктік жалғауының 2-ші жақтық мағынасы сөйлеуші 
тарапынан тыңдаушыға алуан түрлі мəнмен бағытталатындығы); екіншіден, поэтикалық тілдің үнем-
дік ерекшеліктерімен  байланысты;  үшіншіден,  төл  сөзді  тиімді  жеткізуге  міндетті;  төртіншіден,  қа-
ратпа сөзсіз бұйрықты сөйлемдер жағдайды динамикалық түрде беру үшін ұтымды болғанымен, тіл-
дік факт ретінде де зерттеуді қажет етеді. 
Ал төмендегі сөйлемдерде қаратпа мəнінде тек қана жалқы немесе жалпы есімдер ғана емес, суб-
стантивтенген басқа сөз таптары да қолданылып, олардың құрамы күрделі болып келумен қатар, ма-
ғынасы тура адресатқа бағытталғандығы (көп шуылдақ, сендерге, саған) байқалады. 
а) Əй, өрекпіме демеп пе, көп шуылдақ! (М.Əуезов). 
ə) Айттым сəлем, Қаламқас, 
Саған құрбан мал мен бас (Абай). 
б) Ақ, қарамды тексермедің бе, өңшең қан жұтқан, қара бет?! (М.Əуезов). 
Сонымен,  қаратпа  сөздер  қазақ  тіл  білімінде  көбінесе  (А)  тобындағы  мысалдардың  деңгейінде 
қаралып  келгені  байқалады.  Олардың  осы  тəрізді  ерекшеліктері  бұл сөздерді  жан-жақты,  тереңдете 
зерттеудің қажет екендігін көрсетеді. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Синтаксис. — Алматы, 1966. — 3, 5-б. 
2.  Виноградов В. Вопросы грамматического строя. — М., 1955. — С. 389. 

19 
3.  Қазақ тілі: энциклопедия. — Алматы, 1998. — 236-б. 
4.  Гречко В.А. Теория языкознания. — М., 2003. — С. 88–89. 
5.  Қазақ грамматикасы. — Астана, 2002. — 581-б. 
6.  Таусоғарова А. Өлең мəтінінің синтаксистік ерекшеліктері. — Алматы, 2004. — 54-б. 
7.  Тамаева Б. Жіктік жалғаудың сыпайылық мəні // Қазақ тілі мен əдебиеті. — 2005. — № 1. — 52-б. 
 
 
 
 
 
ƏОЖ 3138:811.512.122 
А.Н.Бекмашева 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
ПАРОНИМДЕРДІҢ  ЗЕРТТЕЛУ  ЖАЙЫ 
В  статье  изучаются  вопросы  исследования  паронимов  в  русском,  тюркском  и  зарубежном 
языкознании. Автор приводит мнения ученых, изучив научные работы по данной теме в рус-
ском,  английском,  французском  и  немецком  языках.  Также  рассматривает  статьи,  посвя-
щенные явлению паронимии в тюркских языках. 
In the article there considers an investigation of paronyms in Russian, Turkic and foreign linguistics. 
The author of the article having studied the researches on this theme at first of Russian then of Eng-
lish, French and German languages and resting on the scientific articles which study such phenome-
non as the paronymy in Turkic languages gives opinions of different scientists. 
 
Табиғатына жəне бірқатар еңбектерде арнайы зерттеме нысаны болып келе жатқанына қараған-
да,  паронимдердің  тіл-тілдің  қай-қайсына  да  тəн  құбылыс  екені  аңғарылады.  Біз  ұлттық  тіліміздегі 
осы проблемаға қатысты ізденістердің алғашқы кезеңін сол зерттемелермен танысудан бастағандық-
тан, бұл мақаламызды солар туралы қысқаша шолуға арнағалы отырмыз. 
Алдымен орыс тілі бойынша қорғалған еңбектерге тоқталайық. Бұл салада бірінші болып ғылы-
ми талқыға түскен жұмыс А.А.Евграфованың «Паронимы в современном русском языке» (1975) де-
ген  тақырыптағы  кандидаттық  диссертациясы  екен.  Автор  аталған  еңбегінде  паронимдердің  негізгі 
төрт белгісі ретінде əр жұпқа дыбыстық ұқсастық (бірақ омонимдердей мүлдем бірдей болып келетін 
емес), іштей мағыналық айырмашылық, бір сөз табына қатыстылық тəн болатынын жəне əртүрлі се-
бептерге байланысты жұп сыңарларының бірінің орнына бірінің жаңсақ не мақсатты түрде ауысты-
рылып қолданылуы мүмкін екенін саралайды. Ғалым паронимдерді осылай сипаттай отырып, оларды 
узустық (дəстүрлі қолданым) жəне окказионалды деп үлкен екі топқа жіктейді. Бұлардың біріншісінің 
өзін əр түбірден тараған, мағыналары алшақ (аллегри (лотерея) — аллегро (музыкалық термин); мари-
на  (картина) — морена  (тау  жыныстары) — моряна  (теңіз  желі)  жəне  түбірлес  (вдох — вздох, 
одеть — надеть, соседний — соседский) деп екіге бөледі. Демек, бұдан автордың паронимдерге тү-
бірлес те, түбірлес емес те сөздерді жатқызғаны аңғарылады
1
. 
Бұдан  кейін  қорғалған  жұмыс — В.И.Никоновтың  «Паронимы  в  современной  русской  речи» 
(1980) аталатын кандидаттық диссертациясы. Мұнда ұзақ уақыт бойы педучилище, жоғары оқу орын-
дары жүйесінде оқытушы болып істеген жылдарында жинақтаған 5 мыңға жуық контекстік материа-
лы негізінде автор білім алушы жастар тіліндегі паронимдік қорды сипаттау, оның қолданылу жайын 
талдау,  сондай-ақ  көркем  мəтіндердегі  паронимия  мен  парономазия  құбылыстарының  ара-жігін  ай-
қындау  мақсатында  жазыпты.  Алайда жұмысының  кіріспесінде  ізденушінің: «Дəстүрлі  бұл  термин-
дерді  пайдалануда  біз  паронимияны  түбірлес,  əртүрлі  мағыналы  сөздердің  жаңылыс  қолданылуына 
фонетикалық жақындығы негіз болатын құбылыс деп, ал парономазияны жаңсақ қолданылуына тү-
бірлес емес сөздердің фонетикалық жақындығы негіз болатын құбылыс деп түсінетін авторлар пікірін 
басшылыққа  аламыз»
2
, — деп  жазғанынан  көрінетініндей,  паронимдерге  В.И.Никоновтың  түбірлес 
сөздердің жатқызылуын жөн көргені аңғарылады. 
Алғашқы  зерттемеден  кейін  араға  отыз  жылдай  уақыт  салып,  соңғы  кезде  Алматының  Абай 
атындағы  мемлекеттік  университетінде  қорғалған  жұмыс — О.А.Прокопьеваның  «Паронимы  как 
языковая единица в системе и функционировании современного русского языка» (1999) деп аталатын 
кандидаттық еңбегі. Автор алдына қойған нақты міндеттерінің негізгісі ретінде паронимдердің лин-

20 
гвистикалық  мəнін  анықтауды  бірінші  кезекке  қойып,  бұл  үшін  олардың 2000-ға  жуық  лексикалық 
жұбына талдау жасағанын айта келіп: «Паронимдер орыс тілінің түбірлес, жарыспалы жасалымдары 
категориясынан бөлініп шыққан жəне біршама оңашаланған жеке лексикалық шағын жүйе болып та-
былады»
3
, — деп сипаттайды. Ойын əрі қарай сабақтап: «Дегенмен паронимия проблемасы əлі шеші-
мін таппай жəне бірнеше мəселе бойынша пікірсайыстық деңгейде қалып отыр... Əрине, тілде ұқсас 
дыбысталатын əртүрлі түбірлі сөздер барын жоққа шығару мүмкін емес. Дегенмен, біздің көзқарасы-
мызша, ондай сөздерді сөйлегенде-жазғанда шатастыру кездейсоқ себептерге байланысты болып ке-
леді... Біздіңше, шатастыру паронимдердің тек айырым (опознавательный знак) белгісі ғана оларды 
тіл жүйесінде екшеп көрсететін басты қағидат (принцип) емес, өйткені пароним жұптардың сыңарла-
ры бір-бірімен тепе-тең (бірдей) деп қарауға, алдымен, олардың өзара құрылысы, фонетикалық сипа-
ты жағынан ұқсастықтары жəне, бірінші кезекте, түбір морфеманың ортақтығы себепші болады»
3
, — 
дейді.  Ал  паронимия  мен  парономазияның  бірден-бір  қиылысу  нүктесі болатын  жайт — паронома-
зияда дыбыстық ұқсастығы кездейсоқ, түбірлес емес (Опять прошедшее собрание / Похоже было на 
соврание  (Евтушенко),  сондай-ақ  түбірлес  сөздер  (Служить  бы  рад — Прислуживаться  тошно 
(А.С.Грибоедов) жəне бұлардың арасында тіпті лексикалық паронимдер де жүруі мүмкін екендігі: И 
прежний сняв венок — Они венец терновый / Увитый лаврами надели на него (М.Ю.Лермонтов). 
Сөйтіп, паронимия мен парономазия — тілдік əртүрлі құбылыстар: «паронимия — орыс тілінің 
жүйелі лексика-семантикалық категорияларының бірі, ал парономазия — адам ойында айқын, ерекше 
сақталып қалғандай əсер етуі үшін сөзді ауыспалы мағынада əдейі қолданудың стилистикалық тəсі-
лі»
3
, — деп жазады. Сонымен қатар автор паронимдерді лингвистикалық əдебиеттерде толымды мəр-
тебесіне ие болғандар жəне толымсыздар аталып жүргендер деп екі топқа жіктеп, біріншісінің мыса-
лына доходный — доходчивый, экономия — экономика сияқты, ал екіншісінің мысалына наследие — 
наследство, систематический — систематичный, рожать — рождать жұптарын келтіреді. Толым-
дыларды мағыналары біршама алшақтаған, ешбір жағдайда да бірін-бірі алмастыра алмайтын, түбірі 
бір əуендес сөздер, ал толымсыздары тым тығыз мағыналық жақындықта болып келетіндер деп си-
паттайды. Жəне автор паронимдер классификациясын бұдан əрі жалғастырып, яғни толымдылардың 
өзін  екі категорияға  бөлуге  болатынын,  демек,  бірінші  шағын  топқа сыңарлары  нольдік семантика-
лық қатынастағы дистантты аталатын паронимдер (аспирант — аспират, ящер — ящур, авантюрин 
— авантюрист), екіншісіне контактылы аталатын паронимдер (спасательный — спасительный, бе-
леть — белить, удачливый — удачный) жататынын, ал контактылының өзіндік ерекшелігі ретінде сы-
ңарлары арасының тым күрделі қарым-қатынаста болатынын, оның айқын мысалына əсіресе жануар-
лар атауынан жасалған паронимдердің (крокодилий — крокодиловый, слоновий — слоновый) мағына-
лық елеулі жақындық (шектестік) танытатынын айтады. 
А.П.Критенконың украин тіліндегі паронимия проблемасына арнап жазған кандидаттық диссер-
тациясы  орыс  тілінде  алғаш  қорғалған, жоғарыда  аталған  мұндай  ғылыми  зерттемеден  бір жыл бұ-
рын, яғни 1974 жылы, қорғалыпты. Ізденуші «Паронимия и её роль в языке» деп аталатын бұл еңбе-
гінде паронимдерге «үндесуі ұқсас сөздер»
4
 деген ғана анықтама береді. Демек, олардың түбірлес бо-
лу-болмауына  шарт  қоймайды.  Автор  жұмысының  бір  бөлімін  «Жекелеген  тілдердегі  паронимия» 
деп атап, онда əр Қиырдың (Қытай, Оңтүстік Африка, Австралия, Балтық жағалауы елдері халықта-
рының)  жиырма  шақты  тілінен  (араб,  түрік,  чечен,  лезгин,  грузин,  ларин,  фин,  финджи  т.  б.)  паро-
нимдерге  мысалдар  келтіріп,  кей  тілдердің  дыбыстық  жүйесінің  ерекшеліктерінен  деректер  береді. 
Мəселен, фиджи тілінде барлығы 21 фонема (16 дауыссыз, 5 дауысты), белла-кула тілінде 36 дауыс-
сызға 3-ақ дауысты фонема барын, сондықтан да бұл халықта тіл қызметі көбіне дауысты фонемасыз-
ақ атқарылатынын жазады
4
. 
Сөйтіп,  ізденуші  пароним  құбылысын  сөздердің дыбыстық  құрамы  жағынан  үндесіп  келуі  деп 
қарағандықтан  да,  жекелеген  тілдердегі  дыбыс  саны  мен  сапасына  ерекше  көңіл  аударып,  олардың 
арасындағы аллитерация, рифма (ұйқас), буын, екпін, тон (үн) қызметін сөз етіп, əртүрлі тілден біраз 
дерек келтіреді. 
Əлемнің  əртүрлі  тілдеріндегі  паронимдер  үлгісіне  сипаттама  берудің  қиын  да  күрделі  жұмыс 
екенін айта отырып, автор кейде паронимдердің дауысты не дауыссыз бір ғана фонема арқылы ерек-
шеленетінін,  оның  өзінде  бастапқы  дауыссыз  фонемалардың  айырмашылықтары  басым  байқалаты-
нына көңіл аудартып: «Сірə, бұның өзі жер шарындағы ең бір кең тараған жол болса керек», — деп 
жəне бұны əлемде, мысалы, қытай тілі сияқты, көптеген бір буынды (моносиллабикалық) тілдер ба-
рымен,  сондай-ақ  кей  тілдерде  ортаңғы  дауыссыздардың  болмайтынымен,  кей  тілдерде  тіпті  сөздің 
дауыссызға  аяқталмайтынымен  (мысалы,  жапон  тілі),  яғни  үнемі  ашық  буынды  болып  келетінімен, 
байланыстырады.  Алғашқысының  мысалына  kаrі  «жел»,  kаri  «есек» (грузинше),  уьйре  «таңертең», 

21 
суьйре  «кеш» (чеченше),  къил  «бас»,  гъил  «қол» (лезгинше),  kalb  «ит»,  galb  «жүрек» (арабша),  satu 
«ертегі»,  katu  «көше» (финше)  т.б.  сөздерді,  неміс,  украин,  түрік  тілдерінің  есімдіктерін (ich, mich, 
ми, ти, ви,...ben, sen, sis, bis...) келтіреді
4
. Сондай-ақ паронимдердің жасалуында ортаңғы дауыссыз-
дардың да қызметі айқын байқалатынын, мұндайда олардың қосарланып (гемината тілінде) қолданы-
латынын айтып, əртүрлі тілден мысалдар береді. Кейбірі мыналар: kukа — кім, kukkа — гүл; kurkka 
— тамақ (горло), kurkku — əжім (финше); sаkа — баурай, sаkkа — жазушы; moto — бастау, motto — 
тағы (ёще) (жапонша); диca — қалсайшы, диcca — түс (слез) (чеченше) т.б.
4
 Ал өзінің ана тілі тура-
лы: «Украин тілінің сөздері дыбыстық жақындығы жағынан жеке тізбектерге, ал тізбектер жеке қа-
тарлар мен қатарлар топтамасынан, сөйтіп, украин тілінің барлық сөзі дыбыстық жағынан бір-бірімен 
тығыз  байланысты  болып  келеді,  демек,  əрбір  жеке  сөз  екінші  бір  жеке  сөзге  жəне  тілдің  тұтастай 
барлық сөзіне ұқсас болып келеді. Бұның, шынында да, солай екеніне украин тілінің кез келген əліп-
билік сөздігі көзіңізді жеткізеді»
4
, — деп жазады. Украин тіліндегі паронимдер лексикасына талдау 
жасай келіп, автор оларды 18 тақырыптық топқа жіктейді (жан-жануарлар, өсімдіктер атауына байла-
нысты, жалқы есімдерге қатысты т.б.). 
Бұл проблема бойынша түркі тілдес халықтарға қатысты жазылған еңбектерден бізге ұшырасқа-
ны  екеу  ғана.  Бұлардың  бірі — В.И.Сергеевтің  «Паронимы  в  современном  чувашком  языке»  деген 
мақаласы.  Автор  мұнда  «нақтыланған  анықтама»  ретінде: «Дыбысталу  ұқсастығы  бір-біріне  жақын 
(бір  түбірден  тарайтын)  жəне  бір  сөз  табына  жататын,  белгілі  бір  типтендірілген  контекстік  қолда-
нымдағы нақты мағыналы сөздер паронимдер бола алады, — дей отырып, — дегенмен паронимияны 
əртүрлі түбірлі, бірақ дыбысталуы ұқсас екі сөзден жасалатын стильдік тəсіл парономазиядан ажыра-
та білу керек», — деп ескертіп, мысалына вучак — очаг; пучак — колос; юрату — любовь; ырату — 
боль;  бізше  ошақ — масақ,  жарату — ауырту  сөздерін  келтіреді.  Екіншісі — А.К.Алекперов  пен 
В.И.Аслановтың «Паронимические соотношения непроизводных глагольных основ в азербайджанском 
языке» деген мақаласы. «Мұнда, біріншіден, түркі лексикалық элементтерінің паронимиялық қарым-қа-
тынастары дегенде байланыстық қарым-қатынастың жарым-жартылай семантикалық жəне жарым-жар-
тылай дыбыстық тура келуі (сондай-ақ жарым-жартылай семантикалық жəне жарым-жартылай дыбыс-
тық сəйкесімсіздігі); екіншіден, азербайжан тілінде паронимдік сипаттың өзіне тəн арақатыстық қордың 
негізгісі болып, сірə, al — брать, хватать, ловить, поймать; at — бросать, кидать, метать, швырять; öl — 
умереть, скончаться; öt — проходить, миновать; qon — садиться, qoj — класть; кес — переходить, кöс 
—  пересилиться  сияқты  гомогенді  (құрамы  бірыңғай)  етістік  лексемалар  (лексикалық  морфемалар) 
жайы сөз етілді», — деген пікір айтылады. 
Енді  ағылшын,  француз,  неміс  тілдерінде  қорғалған  ғылыми  еңбектерге  тоқталамыз.  Алғашқы 
сөзіміз — И.Н.Кузнецованың  француз  тіліндегі  паронимдерге  арналған  «Паронимы  в  современном 
французском  языке» (1977) аталатын  кандидаттық  диссертациясы  туралы  болмақ.  Автор  А.Том, 
Ж.Анс,  Ж.Колен  сияқты  ғалымдардың  «қиын»  сөздіктерінен 1529 паронимдік  жұпқа  жататын 3145 
пароним сөзді іріктеп қарастырыпты. Жұмысында ғалым барлық жиналған материалдың информант-
тар арқылы тексерілгенін жəне осы тексеруден өткен, тілде үнемі бірінің орнына бірі жаңсақ қолда-
нылып жүрген нағыз паронимдерді оларға ұқсас болғанмен, кездейсоқ, жаңылыс айтылған сөздерден 
айыра білудің қажет екенін ескертеді
5
. Автор: «Паронимдерді анықтауда тек фонетикалық белгісіне 
ғана сүйеніп қою аз, міндетті түрде функционалдық белгісін, яғни тілде жаңсақ қолданылуын жəне 
мағыналық байланысын, ескеру қажет», — деп, жұмыста талдауға негіз болған паронимдердің объек-
тивті белгісі үндестік емес, жаңсақ қолданылуы екенін ерекше атап көрсетеді
5
. Ізденуші француз ті-
ліндегі паронимдерді морфологиялық құрылысына қарай екі үлкен топқа бөліп, бірінші топқа фоне-
тикалық жағынан үндес, бірақ морфологиялық құрылысы жағынан əртүрлі түбір сөздерді жатқызады. 
Мысалы: acre (ащы) — âpre (ауыз қуыратын), cerebral (миға қатысты) — cervical (мойын, мойынға 
қатысты), endémie (эндемия) — épidémie (эпидемия). Бұларды ғалым түбір паронимдер деп атайды. 
Екінші топқа түбірлері бірдей болып, жұрнақ, префикстер арқылы өзгешеленетін сөздерді жатқыза-
ды.  Мысалы:  abgurer  (қайту,  тану,  безу) — adgurer  (өтіну,  жалыну),  complaire  (жағыну) — plaire 
(ұнау), populaire (атақты, танымал) — populeux (көп халықты). Бұларды жұрнақты жəне префиксті па-
ронимдер деп атайды. И.Н.Кузнецова француз тіліндегі түбір паронимдердің өзі төркіні жағынан бір-
дей (туыс) жəне əртүрлі сөздер болып бөлінетінін айтады. Автордың айтуынша, аталған топтардағы 
сан  жағынан  есептегенде  шығу  төркіні  бірдей  түбір  паронимдер — 16,4 %-ды,  соңғылары — 20,6, 
префиксті  жəне  жұрнақты  паронимдер — 63 %-ды  құрайды  екен.  Яғни  француз  тіліндегі  пароним-
дердің жаңсақ қолданылуы фонетикалық ұқсастыққа қарағанда сөз тудыру мен этимологиялық байла-
нысқа негізделеді екен. 

22 
Автор мағыналық жағынан француз тіліндегі паронимдерді синонимдік, контактылы, дистантты 
деп 3-ке  бөліп  қарастырады.  Алғашқысына  сөздіктегі  мағыналары  сəйкес  келіп,  тілдік  нормаға  сай 
белгілі бір шеңберде ғана бірінің орнына бірі қолданыла алатын паронимдерді жатқызады да, олар-
дың бірінің орнына бірінің қолданылуы нормаға сай болса, синонимдер қайшы келсе, пароним бола-
тынын айтады. Мысалы: fainéаnt (еріншек) — feignant (жалқау), gourmand (тамақ ішуді жақсы көретін 
адам) — gourmet (гурман, яғни дəмді тамақ ішуді ұнататын адам)
5
. Контактылыға денотативтік жа-
қындығы  бар,  бір  семантикалық  өріске  жататын  сөздерді  топтайды.  Мысалы:  spécial  (арнайы) — 
specifque (өзіне тəн, өзгеше), glacial (мұздай) — glaciaire (мұзды)
5
. Дистантты деп мағыналары мүл-
дем алшақ, ұқсас айтылатын паронимдерді айтады. Бірақ осындай дверь — зверь, круг — друг (орыс 
т.), vase — case, maison — raison (фр. т.) сияқты сөздерді паронимдерге жатқызбау керек, тек дыбыс-
тық  ұқсастық  мағыналық  жақындыққа  əкеліп,  соның  нəтижесінде  тілде  жиі  жаңсақ  қолданылатын 
болса ғана, пароним деп танып, лексикографиялық тіркеуге алған жөн дегенді айтады
5
. Ал пароним-
дердің стилистикалық мақсатта қолданылуын парономазия деп атап, олардың көркем шығармада, ма-
қал, мəтелдерде, қанатты сөздерде көп ұшырасатынын айтады. Мысалы: «мышцы как мышки бегают 
в руке» (В.Корнилов), «в корыте много ль корысти» (А.Пушкин). 
Бұдан кейінгі осы тілдегі паронимдерге арналған жұмыс — Л.И.Морарудың «Паронимия члени-
мых слов в современном французском языке» (1984) деген кандидаттық диссертациясы. Бұл жұмыс 
мүшеленетін (жеке бөліктерге жіктеп қарауға болатын) түбірлес паронимдердің мағынасын зерттеуге 
арналған. Негізінен, зерттеу нысаны етіліп дыбысталуы да, мағыналары да ұқсас (лексика-семантика-
лық варианттары ортақ) түбірлес сөздер алынған. Француз материалы негізінде алғаш рет пароним-
дердің зат есім, сын есім, етістік жəне лексикалық морфология тұрғысынан үстеу сөз таптары құра-
мындағы мағыналарының уəжділігі, мүшеленетін паронимдердің құрамындағы морфемалардың фор-
мальдық-семантикалық тепе-теңдігі қарастырылған. Алғашқы тарауында автор түбірлес паронимдер-
дің тілдегі омоним, сөз варианттары, синоним, антоним сияқты лексикалық топтардан өзгешеліктерін 
зерттеген. 
Паронимия  тілші-ғалымдарымыздың  көптеген  еңбектерінде  «парономазия», «паронимдік  ат-
тракция», «халықтық  этимология», «квазиомонимия»  сияқты  əртүрлі  атаулармен  аталып  келгеніне 
көңіл аударта отырып, автор бұндай терминологиялық əртүрліліктің паронимдердің зерттелуінде əлі 
де болса біржақты көзқарастың жоқтығын дəлелдейтінін айтады
6
. Паронимдерге берілген түсінікте-
мелерді, анықтамаларды, ол туралы айтылған пікір-көзқарастарды кең жəне тар деп те бөледі. Алғаш-
қысына тілші-ғалымдардың паронимдерге түбірлес əрі əр түбірден тараған сөздер жатады деген пі-
кірлерін  жатқызса,  тек  түбірлес  сөздер  ғана  жатады  деген  пікірлерді  соңғысына  жатқызып,  өзі  осы 
соңғы  ғалымдардың  пікіріне  қосылатынын  айтады.  Сонымен  бірге  автор  кей  ғалымдардың  парони-
мияны өз алдына жеке тілдік құбылысқа жатқызуды ерте деп санайтынына немесе оны омонимия мен 
синонимияның кейбір белгілерін бойына жинақтаған аралық құбылыс деп те қарайтынына деректер 
келтіреді. «Паронимдерге жатқызу үшін сөздердің формальды жəне мағыналық белгілерін қатар ес-
керген жөн. Егер формальды белгісі қарастырылып отырған сөздерде бірдей емес, тек ұқсас дыбыста-
лады  деп  анықтасақ,  паронимдердің  лексика-семантикалық  белгісін  мағыналарындағы  ішінара  сəй-
кестік деп түсінуіміз керек (ЛСВ ортақ не лексикалық семалары ортақ)»
6
, — дейді ғалым. Ол: «Уəж-
ділік  мүшеленетіндік  ұғымымен  тығыз  байланысты.  Өйткені  мүшеленетін  сөздер  уəжді,  яғни  олар-
дың мағыналары сол сөздерді құрастырып тұрған морфемалардың белгілі бір шамадағы мағыналары-
нан туындайды», — деп көрсетеді. Жұмысының екінші тарауында сөз тудырушы варианттардың лек-
сикалануы  нəтижесінде  паронимдік қатарлардың  пайда болу  жолдары  нақты  материалдар  бойынша 
қарастырылған. Автордың сөз тудырушы варианттар деп отырғаны — мағыналары бірдей, түбір мор-
фемалары ортақ, əр түрлі болып келген жұрнақ морфемаларының өзі қандай да бір айырмашылықтар 
қабаттаспайтын жұп түзілімдер: diguer — endiguer. 
Əрі қарай автор бұндай сөздердің өзін ішінара жəне толық лексикаланған варианттар деп бөледі 
де,  алғашқысына  ЛСВ  ортақ  болғанмен,  жартылай  синоним  болып  саналатын,  бірақ  бойында  паро-
нимдердің кейбір белгілері бар варианттарды (broyage — broiement), ал сөз тудырушы варианттардың 
толық лексикаланған түріне түбірлес зат есімдерді жатқызады: plafonnage — plafonnement
6
. Зерттеме-
нің үшінші тарауында қарастырылған паронимдердің формалды жəне семантикалық белгілері анық-
талып,  топтастырылып,  зат  есім,  сын  есім, етістік,  үстеу  сөз  таптарынан  болған  мүшеленетін  паро-
нимдердің мағыналық уəжділігі сараланған. Автордың айқындауы бойынша, бұл тілде ең көп ұшыра-
сатын  зат  есім  паронимдер  екен,  олар 427 (54 %), одан  кейінгі  орындарды 304 сын  есім (39 %), 34 
етістік (4,4 %), 19 үстеу (2,6 %) алатын  көрінеді.  Жұмысының  соңында  Л.И.Морару  түбірлес  паро-
нимдерді парадигматикалық қатынасқа құрылған лексикалық қабатқа жататын тілдік единица деп, ал 

23 
парономазияны дыбысталуы ұқсас, бірақ мағыналарында ортақтық жоқ, бірінің орнына бірі жаңсақ 
не стильдік мақсатта қолданылатын сөйлеу тілінің единицасы деп қорытындылайды
6
. 
Шетел тілінен қорғалған келесі бір еңбек — Л.Г.Яркованың «Паронимия в современном немец-
ком  языке» (1979) аталатын  кандидаттық  диссертациясы.  Бұнда  паронимия  термині  айтылуы  омо-
нимдердей бірдей емес, тек ұқсас жəне мағыналары алшақ болып келетін, көркем шығармада жаңсақ 
не каламбурлық мақсатта қолданылатын лексикалық единица деп танылады. Автордың өзі бұл еңбек-
ті неміс тіліндегі паронимдердің проблемаларына арналған алғашқы жұмыс деп атайды
7
. Ғалым жұ-
мысында  талданған  паронимдер  санының 1600 жұп  екенін  жəне  барлығының  да  да  автор  негізінен 
неміс тіліндегі «қиын» сөздіктерден алынғанын айта отырып, бұларды қолданылуда, шынында да, қи-
ындық келтіретін, яғни көбіне жаңсақтық тудыратын, айтылуы ұқсас, мағыналары əртүрлі сөздер деп 
сипаттайды. Сонымен қатар неміс тіліндегі паронимдердің тіл жүйесіндегі орнын анықтау мақсатын-
да синоним, антоним, омоним, вариант сөздермен ұқсастық-айырмашылық жақтарын анықтап, олар-
дың типтерін, пайда болу жолдарын, халықтық этимология сөздерімен байланысын, жаңсақ қолданы-
лу себептерін, көркем шығармадағы стильдік қызметін саралайды, қорытындысында паронимдердің 
өзіндік негізгі белгісіне дыбыстық ұқсастықты жатқызады. 
Паронимдердің  тіліміздегі  басқа  лексика-семантикалық  топтармен  ұқсас  жəне  айырмашылық 
жақтарын сөз ете отырып, олардың омонимдермен ұқсастығы тек мағыналарында, демек, екеуінің де 
мағыналарының  алшақ  болатынында  екенін  айтып,  оған  дəлел  ретінде  неміс  тіліндегі  кейбір  паро-
нимдердің омоним түбірлерден жасалғанына мынадай мысал келтіріп: «achen vt (сыйлау) — vi (көңіл 
бөлу) Acht
1
 f (ықылас, көңіл) деген түбірден — ächten vt (заңсыз хабарлау), Acht
2 
f (заңсыз хабар) де-
ген түбірден туындап тұр», — деп жазады
7
. «Ал кейбір үндес синонимдер, көбіне түбірлес синоним-
дер, уақыт өте келе паронимдер қатарына өтсе, кейде бұған қарама-қарсы құбылыстың, яғни кейбір 
паронимдердің  бірінің  орнына  бірінің  жиі  жаңсақ  қолданылуы  салдарынан  синонимдерге  айналуы 
мүмкін. Бірақ бұл норма бұзушылық болып деп танылмайды»
7
, — дейді ғалым. Жұмыстың екінші та-
рауында неміс тіліндегі паронимдердің формалық, семантикалық топтары мен негізгі типтері талда-
нып, бұл талдаулар зат есім, сын есім, етістік сөз таптары бойынша жүргізілген. Автордың көрсетуін-
ше, фонематикалық өзгешеліктер түбірде, сөз тудырушы жұрнақтарда, күрделі сөздерді байланысты-
рушы элементтерде көрінуі мүмкін. Міне, осындай өзгешеліктері негізінде паронимдер бір ғана фоне-
ма арқылы өзгешеленетіндер сандық немесе сапалық паронимдер; 2–3 фонема арқылы өзгешеленетін 
сандық,  сапалық  немесе  сандық-сапалық  деген  паронимдер  екі  үлкен  топқа  бөлінген
7
.  Мағыналық 
жағынан барлық паронимдерді автор абсолюттік жəне қатыстық деп бөледі де, соңғысына (не көпма-
ғыналы жəне бір мағыналы) синонимдік ЛСВ-ы сəйкес келетін жəне паронимдік ЛСВ-ы сəйкес кел-
мейтін көпмағыналы үндес сөздерді жатқызса, абсолюттікке, бірде-бір ЛСВ-ы сəйкес келмейтін үн-
дес таза паронимдерді жатқызады. Ал диссертацияның 3-тарауы паронимдердің функционалдық қыз-
метіне арналған. «Паронимдерге қатысты қателер осы тілді шетел тілі не өз тілі ретінде үйрену бары-
сында ұшырасуы мүмкін», — дейді ғалым. Ондай қателер жалған ұқсастық негізінде, яғни ұқсас сөз-
дерді  жақындату  (ассоциация)  нəтижесінде,  орын  алатынын  жəне  көбіне  үнді,  үнсіз  дыбыстарды 
ажырата алмаудан жіберілетінін айтады
7
. 
Осы жұмыс қорғалғаннан кейін (он жыл өткен соң) 1989 жылы ағылшын тілі материалы негізін-
де «Паронимы в современном английском языке» деген кандидаттық диссертация жазылыпты. Жұ-
мыстың авторы — Л.Н.Федотова. Ол осы тілдегі паронимдерді анықтауда олардың формалық-мағы-
налық белгілерін, құрылымдық фонетикалық, морфологиялық типтерін талдап, топтастырып, сөйлеу 
тіліндегі қызметі мен омонимия, синонимия, көпмағыналы сөздермен қатынасын, оның тіл жүйесін-
дегі орны мен семантикалық мəнін айқындаған. Ғалым паронимдер деп айтылуындағы дыбыстық жа-
қындығы 10-нан 90 %-ға дейінгі дəрежеге жəне мазмұндық құрылымда тек бір ғана аралық (интеграл-
дық)  белгіге  ие  сөздер  екенін,  бұл  құбылыстың,  біріншіден,  сөйлеу  тілі  құбылысы  болғандықтан, 
коммуниканттар оны тілде бар пароним сөздер деп қабылдамай, тек сөйлеу тілінде ұшырасқан кезде 
көрінетін процесс деп танитынын айтады
8
. «Тіл білімінде паронимдердің мағыналық мəні туралы ай-
тылған пікірлер де біржақты емес. Айталық, И.В.Арнольд, О.С.Ахманова, И.Н.Кузнецова т.б. ғалым-
дар  пароним  жұптар  арасында  мағыналық  жақындық  бар  десе,  ал  В.В.Акуленко,  В.П.Григорьев, 
Р.Якобсон сияқты ғалымдар ондай жұптарға мағыналық алшақтық тəн екенін айтады. «Бұл құбылыс-
тың мəнін, ең алдымен, тілдегі сөздердің тек ұқсас айтылуынан ғана емес, сөз тудыру қабілеті мен 
этимологиялық жақындығынан да іздеу керек»
8
, — деп түйіндейді автор. 
«Паронимияның негізі болып табылатын фонетикалық түрленудің шегін айқындау үшін пароним-
дерді анықтаудың сандық жəне сапалық фонетикалық белгілерін жете зерттеу қажет», — дей отырып, 
ізденуші əсіресе сандық белгісінің сөздерді бөлшектеудегі (дифференциялаудағы) қызметіне тоқталып, 

24 
ағылшын  тіліндегі  паронимдердің 35 %-ы  бір  ғана  фонема  арқылы (adapt — adopt), 25 %-ы — екі 
(abduct — indyct), 11 %-ы — үш (abrupton — abruptness), 9 %-ы — төрт (Arabic — Arabian), 2 %-ы — 
бес, алты дыбыс арқылы ерекшеленетінін анықтағанын айтады
8
. Сонымен қатар автор бұл тілдегі па-
ронимдік жұптардың сыңарлары тек бір сөз табына ғана емес, əртүрлі сөз таптарына да қатысты бо-
лып  ұшыраса  беретінін  айтады.  Өзінің  зерттеу  деректеріне  сүйенген  ізденуші  авторефератында: 
«Ағылшын тіліндегі паронимдердің 60 %-ын компоненттері бір сөз табынан болған лексикалық паро-
нимдер құраса, солардың 45 %-ын — есім сөз: epitaph — epithet (эпитафия — эпитет); 16 %-ын — 
етістік: relegat — regulate (көшіру, қуып жіберу — жүйелеу); 12 %-ын — үстеу: duly — dully (уақы-
тында — орынсыз); 8 %-ын — есімдік пен есімше: these — those (осылар — аналар); тек 3 %-ын ғана 
сан: fiftieth — fifties (елуінші — елуіншілер) есім сөз таптары құрайды. Ал жалғаулықты шылаулар екі 
ғана паронимдік жұпта кездеседі екен: neither nor — either or»
8
, — деп жазады. 
Ал  компоненттері  əр  сөз  табынан  болған  морфологиялық  паронимдер  паронимдік  қордың 
27 %-ын ғана құрайтынын айтады да, зат есім мен етістік: advice — advise (кеңес — кеңес беру), сын 
есім мен үстеу: silly — sililly (ақылсыз — жөнсіз), зат есім мен үстеу: sun — some (күн — біреу, бірне-
ше), етістік пен үстеу: threw out — throughout (қуу — барлық жерде, жан-жақта) т.б. жұптарды мы-
салға келтіреді. Біз бұдан ағылшын тіліндегі паронимдерді морфологиялық деңгейде қарағанда олар-
дың бір сөз табынан да, əр сөз табынан да жасалғанын, қысқасы, паронимдік мəртебеге сөз табының 
қай-қайсысының да ие болып жүргенін аңғардық. Л.Н.Федотова мағыналары онша жақын емес паро-
нимдерді  дистантты  (abdominal — abominal),  мағыналары  орташа  деңгейде  жақындарын  дистантты 
емес (economic — economical), мағыналары біршама жақындарды контактылы паронимдер (charming 
— charmful)  деп  атайды
8
.  Мұндағы  дистантты,  контактылы  дегендер,  автор  өзі  көрсеткеніндей, — 
И.Н.Кузнецованың  терминдері.  Ғалым  назарынан  паронимдердің  көркем  шығармада  атқаратын 
стильдік  қызметі  де  тыс  қалмаған.  Бұған  қатысты  тұжырымдарының  бірін  автор: «Паронимдердің 
тілдің  əртүрлі  деңгейіндегі  құрылымдық  типтері  мен  қолданылуы,  жұмсалуы  арасында  белгілі  бір 
байланыс бар: каламбурлық (комикалық) қызметті оказионалды жəне рекуррентті, ал парономастика-
лық қызметті тек окказионалды паронимдер атқара алады», — деп қорытады
8
. 
Міне,  пароним  мəселесінің  кездестірген  зерттеу  жұмыстарымыздағы  сөз  етілу  жайы  осындай. 
Бұны О.В.Вишнякованың «Паронимы в русском языке» аталатын монографиясымен, жекелеген мақа-
лалардағы ой-пікірлермен, өз тілімізде жарық көрген еңбектермен толықтыруды алдағы күннің енші-
сіне қалдырып отырмыз. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Евграфова А.А. Паронимы в современном русском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. — Киев, 1975. 
2.  Никонов В.И. Паронимы в современной русской речи: Автореф. дис. … канд. филол. наук. — Минск, 1980. — С. 9. 
3.  Прокопьева О.А. Паронимы как языковая единица в системе и функционировании современного русского языка: Авто-
реф. дис. … канд. филол. наук. — Алматы, 1999. — С. 5–10. 
4.  Критенко А.П. Паронимия и её роль в языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. — Киев, 1974. — С. 11. 
5.  Кузнецова И.Н. Паронимы в современном французском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. — М., 1977. — С. 5–
6, 9, 16. 
6.  Морару  Л.И.  Паронимы  членимых  слов  в  современном  французском  языке:  Автореф.  дис. … канд.  филол.  наук. — 
Минск, 1984. — С. 6. 
7.  Яркова Л.Г. Паронимы в современном немецком языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. — М., 1979. — С. 1–13. 
8.  Федотова Л.Н. Паронимы в современном английском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. — М., 1989. — С. 4–15. 
 
 
 
 
 

25 
ƏОЖ 82–3:821.512.122 
А.К.Дайырбекова 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 

жүктеу/скачать 2,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: