Сəуір–мамыр–маусым 1996 жылдан бастап шығады Жылына 4 рет шығады

 
Қ АР АҒ АН Д Ы    
У Н И В Е Р С И Т Е Т I Н I Ң  
ÕÀÁÀÐØÛÑÛ 
ÂÅÑÒÍÈÊ 
К АР АГ АН Д И Н С К О Г О    
У Н И В Е Р С И Т Е Т А
 
ISSN 0142-0843 
 
ФИЛОЛОГИЯ сериясы 
№ 2(38)/2005 
Серия ФИЛОЛОГИЯ 
 
Сəуір–мамыр–маусым 
1996 жылдан бастап шығады 
Жылына 4 рет шығады 
 
Апрель–май–июнь 
Издается с 1996 года 
Выходит 4 раза в год 
Собственник РГКП Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова 
Бас редакторы — Главный редактор 
Кубеев Е.К., д-р юрид. наук, профессор 
 
Зам. главного редактора  
А.С.Масалимов, д-р хим. наук
 
Ответственный секретарь
   З.Г.Сактаганова, канд. ист. наук
 
Редакция алқасы — Редакционная коллегия 
Ж.Н.Жунусова, 
редактор д-р филол. наук; 
М.Х.Хамзин, 
д-р филол. наук; 
Х.М.Нурмуханов, 
д-р филол. наук; 
З.Т.Жумагали, 
д-р филол. наук; 
Ж.А.Жакупов, 
д-р филол. наук; 
Т.Т.Савченко, 
д-р филол. наук; 
Н.И.Букетова, 
д-р филол. наук; 
Б.Шалабай, 
д-р филол. наук; 
М.К.Исаев, 
д-р филол. наук; 
Н.Ж.Шаймерденова, 
д-р филол. наук; 
С.А.Матяш, 
д-р филол. наук; 
М.Д.Джусупов, 
д-р филол. наук; 
М.Алексеенко, 
д-р филол. наук; 
А.Золтан, 
канд. филол. наук; 
Ж.Д.Рапишева 
ответственный секретарь 
 
канд. филол. наук 
 
 
Адрес редакции: 100028, г. Караганды, ул. Университетская, 28 
Тел.: (3212) 73-69-43 (внутр. 1026); факс: (3212) 74-47-67.  
E-mail: vestnik_ksu@ksu.kz 
. 
 
 
 
 
Редактор В.Н.Щанина 
Редакторы Ж.Т.Нұрмұханова 
Техн. редакторы В.В.Бутяйкин, 
О.С.Алексеева 
Издательство Карагандинского  
государственного университета  
им. Е.А.Букетова 
100012, г. Караганды,  
ул. Гоголя, 38,  
тел.: (3212) 51-38-20 
e-mail: izd_kargu@mail.ru 
 
Басуға 24.06.2005 ж. қол қойылды. 
Пiшiмi 60
×84 1/8.  
Кiтап-журнал қағазы.  
Көлемi 15,25 б.т.  
Таралымы 300 дана.  
Бағасы келiсiм бойынша.  
Тапсырыс № 772. 
 
Подписано в печать 24.06.2005 г.  
Формат 60
×84 1/8. 
Бумага книжно-журнальная. 
Объем 15,25 п.л. Тираж 300 экз. 
Цена договорная. Заказ № 772. 
 
Отпечатано в типографии  
издательства КарГУ  
им. Е.А.Букетова 
© Карагандинский государственный университет, 2005 
Зарегистрирован Министерством культуры, информации и общественного согласия Республики Казахстан. 
Регистрационное свидетельство № 1131–Ж от 10.03.2000 г.
 

2 
М А З М Ұ Н Ы  
 
С О Д Е Р Ж А Н И Е  
ҚАЗАҚ  ТІЛ  БІЛІМІ 
 
КАЗАХСКОЕ  ЯЗЫКОЗНАНИЕ 
Қазанбаева А.З. Этномəдени атаулардың көр-
кем шығармадағы қолданысы (Ж.Аймауытов-
тың «Күнікейдің жазығы» повесінің негізінде) 4
 
Казанбаева  А.З.  Употребление  этнокультур-
ных  наименований  в  художественном  произ-
ведении  (на  материале  повести  Ж.Аймауы-
това «Күнікейдің жазығы» («Грех Куникей»))  4
Шоқым Г.Т. Қазақ мақал-мəтелдерінің гендер-
лік сипаты ............................................................ 7
 
Шокым Г.Т. Гендерная характеристика казах-
ских пословиц и поговорок................................  7
Боранбаев С. Қыпшақ тілі етістіктерін зерттеу 
мəселелері ............................................................ 11
 
Боранбаев  С.  Проблемы  исследования  глаго-
лов кипчакского языка........................................  11
Əбдікəрім  Н.  Қаратпа  сөздердің  синтаксистік 
жүгі ....................................................................... 15
 
Абдикарим  Н.  Синтаксическая  нагрузка  об-
ращений ...............................................................  15
Бекмашева  А.Н.  Паронимдердің  зерттелу 
жайы .................................................................  19
 
Бекмашева  А.Н.  Вопросы  исследования  паро-
нимов....................................................................  19
Дайырбекова  А.К.  Ə.Кекілбаевтің  «Үркер», 
«Елең-алаң»  романдарындағы  ішкі  монолог-
тың тілдік ерекшеліктері .................................... 25
 
Даирбекова А.К. Языковые особенности внут-
реннего  монолога  в  романах  А.Кекилбаева 
«Үркер», «Елең-алаң».........................................  25
ҚАЗАҚ  ƏДЕБИЕТІ  
ЖƏНЕ  ФОЛЬКЛОРТАНУ 
 
КАЗАХСКАЯ  ЛИТЕРАТУРА  
И  ФОЛЬКЛОРИСТИКА 
Əбдуов  М.І.  Діни  эпостардағы  варианттылық 
мəселесі ................................................................ 28
 
Абдуов  М.И.  Проблема  вариантности  в  рели-
гиозных эпосах....................................................  28
Қалыбекова Қ.С. ХХ ғасырдың 60-жылдарын-
дағы əдеби сын .................................................... 34
 
Калыбекова  К.С.  Литературная  критика 60-х 
годов ХХ века......................................................  34
Əшірбекова А.Б. Көркемдік ізденістер сипаты. 39  
Аширбекова  А.Б.  Художественные  поиски  в 
прозе.....................................................................  39
Жұмағұлов  С.Б.,  Жүнісова  Н.Ш.  Детективтік 
роман жанры........................................................ 44
 
Жумагулов  С.Б.,  Жунусова  Н.Ш.  Жанр  детек-
тивного романа....................................................  44
ЖАЛПЫ  ЖƏНЕ  ОРЫС  ТІЛ  БІЛІМІ 
 
ОБЩЕЕ  И  РУССКОЕ  ЯЗЫКОЗНАНИЕ 
Қайыржанов  А.Қ.  Тілдік  жүйенің  синергети-
калық негіздері .................................................... 49
 
Каиржанов А.К. Синергетическая основа язы-
ковой системы .....................................................  49
Пак  М.К.  Архангельдік  говорлардағы  кең  ма-
ғыналы сөздердің семантикасы ......................... 52
 
Пак  М.К.  Семантика  широкозначных  слов  в 
архангельских говорах .......................................  52
Торпакова  Е.А.  Сөйлемнің  құрылымдық  сұл-
басын қарама-қайшылық тəсілі арқылы оқыту 
туралы .................................................................. 57
 
Торпакова  Е.А.  О  контрастивном  изучении 
структурных схем предложения ........................  57
Ли  В.С.  Орыс  тіліндегі  инфинитивтік  пропо-
зиция жəне модальдік мəселесі.......................... 60
 
Ли В.С. Инфинитивная пропозиция в русском 
языке и проблема модальности .........................  60
ОРЫС  ЖƏНЕ  ШЕТЕЛ  ƏДЕБИЕТІ 
 
РУССКАЯ  И  ЗАРУБЕЖНАЯ  ЛИТЕРАТУРА 
Иост О.А. А.С.Пушкин шығармашылығында-
ғы «русский человек на rendes-vous» жағдайы-
ның дүниетанымдық негіздері ........................... 64
 
Иост  О.А.  Мировоззренческие  основы  ситуа-
ции  «русский человек на rendes-vous» в твор-
честве А.С.Пушкина ...........................................  64
Савельева  В.В.  ХХ  ғасырдың  екінші  жарты-
сындағы қазақстандық əдебиеттануында орыс 
əдебиетінің оқытылу тарихнамасы.................... 70
 
Савельева  В.В.  К  историографии  изучения 
русской  литературы  в  казахстанском  литера-
туроведении второй половины ХХ века ...........  70

3 
САЛҒАСТЫРМАЛЫ  ТІЛ  БІЛІМІ 
 
СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ  ЯЗЫКОЗНАНИЕ 
Əлібекова  Г.М.  Орыс  жəне  қазақ  тілдеріндегі 
тілдік  бірліктердің  арасындағы  ұқсастықты 
көрсететін  билингвальдік  салғастырмалы  əдіс 
(«Г.А.Мейрамов  мектебінің»  зерттеулері  бой-
ынша).................................................................... 78
 
Алибекова Г.М. Билингвальное сопоставление 
как  метод  выявления  эквивалентности  между 
единицами  русского  и  казахского  языков  (на 
материале  исследований  «школы  Г.А.Мейра-
мова»)...................................................................  78
ШЕТЕЛ  ТІЛДЕРІ 
 
ИНОСТРАННЫЕ  ЯЗЫКИ 
Қақжанова  Ф.А.  Сыпат  категориясы  мен  «іс-
тің тəсілі» ұғымы................................................. 82
 
Какжанова Ф.А. Категория аспекта и понятие 
«способ действия» ..............................................  82
Нестерик Э.В. Ақырындалған жəне тоқталған 
уақыттың лексикалық берілу түрлері................ 85
 
Нестерик Э.В. Лексические средства выраже-
ния замедленного и застывшего времени.........  85
ТІЛ  МЕН  ƏДЕБИЕТТІ  ОҚЫТУ  
ƏДІСТЕМЕСІ 
 
МЕТОДИКА  ПРЕПОДАВАНИЯ  
ЯЗЫКА  И  ЛИТЕРАТУРЫ 
Бейсенова  Ж.С.,  Нұрқасымова  А.Қ.  Несиелік 
оқыту  жүйесінде  студенттердің  өздік  жұмы-
сының ролін күшейту ......................................... 91
 
Бейсенова  Ж.С.,  Нуркасымова  А.К.  Усиление 
роли  самостоятельной  работы  студентов  в 
условиях кредитной системы обучения............  91
Айтбаева Б.М. Қазақ тілін мамандыққа байла-
нысты оқыту ........................................................ 93
 
Айтбаева Б.М. Обучение казахскому языку по 
особенностям специальности ............................  93
ЖАС  ҒАЛЫМ  МІНБЕСІ 
 
ТРИБУНА  МОЛОДОГО  УЧЕНОГО 
Ибраимова  Ж.Ж.  Мүшеленбейтін  сөйлемдер-
дің мəселелері жайында...................................... 96
 
Ибраимова  Ж.Ж.  К  вопросам  нечленимых 
предложений........................................................  96
Федосова  С.А.  Газет  тақырыптарының  ерек-
шеліктері  (ағылшын  жəне  қазақ  газеттерінің 
тақырыбы негізінде)............................................ 105
 
Федосова  С.А.  Особенности  газетного  заго-
ловка  (на  примере  казахстанской  и  деловой 
английской прессы) ............................................  105
Серікова А.А. «Тілдік ахуал» терминінің əлеу-
меттік-лингвистикалық анықтамасы туралы.... 110
 
Серикова  А.А.  Об  определении  социолингви-
стического термина «языковая ситуация»........  110
ХРОНИКА 
 
ХРОНИКА 
Жақан  Ə.Қ.  «Сыр  сандығым — Сарыарқа» 
(«Орталық Қазақстандағы халық шығармашы-
лығы  мен  əдебиеттің  қалыптасуы  жəне  да-
муы»  атты  республикалық  ғылыми-практика-
лық конференциядан хабар)............................... 114
 
Жакан  А.К.  О  конференции  «Становление  и 
развитие  народного  творчества  и  литературы 
в Центральном Казахстане»...............................  114
МЕРЕЙТОЙ  ИЕЛЕРІ 
 
НАШИ  ЮБИЛЯРЫ 
Жүнісова  Ж.Н.  Филология  ғылымдарының 
докторы,  профессор  Э.Д.Сүлейменованың 60 
жылдығына орай өткізілген халықаралық кон-
ференция жайлы .................................................. 116
 
Жунусова  Ж.Н.  Диалог  языков  и  культур  
(международная  конференция,  посвященная 
юбилею профессора Э.Д.Сулейменовой) .........  116
ЕСКЕ  АЛУ 
 
ПАМЯТИ 
Мұстояпова А.Т. Анна Николаевна Тэн (Туға-
нына 85 жыл толуына орай) ............................... 118
 
Мустояпова А.Т. Анна Николаевна Тэн (К 85-
летию со дня рождения) .....................................  118
АВТОРЛАР  ТУРАЛЫ  МƏЛІМЕТТЕР ..........  121  
СВЕДЕНИЯ  ОБ  АВТОРАХ ............................. 121
 

4 
ҚАЗАҚ  ТІЛ  БІЛІМІ 
КАЗАХСКОЕ  ЯЗЫКОЗНАНИЕ 
ƏОЖ 811.512.122:[811:39] 
А.З.Қазанбаева 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
ЭТНОМƏДЕНИ АТАУЛАРДЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДАҒЫ ҚОЛДАНЫСЫ 
Ж.Аймауытовтың «Күнікейдің жазығы» повесінің негізінде 
В статье исследуются проблемы этнолингвистики, в том числе проблема языка как основы 
духовного, культурного богатства этноса. Автор раскрывает значения одной из основ нацио-
нальной  культуры — наименований  национальной одежды  как  составляющей  природу  этно-
лингвистики на примере повести Ж.Аймауытова «Күнікейдің жазығы» («Грех Куникей»). 
In the article the author touches the problems of ethnolinguistic like the problems of language as ba-
sic of material, cultural satisfaction of ethnos. The author tries to show the meaning of one of na-
tional culture — the names of national clothes like structure of ethnolinguistic’s nature on basic of 
J.Aymautov’s novel of «The Kunekey’s trouble» 
 
Тіл — этностың бүкіл рухани, мəдени байлығының негізгі көрсеткіші. Кез келген тілдің көрінісі 
этностың тарихына, мəдениетіне, шаруашылығына байланысты болып, сол тіл туралы мол деректер 
беретіні белгілі. Ұлттық болмыс пен танымды бойына сіңірген тылсым дүние сырын бейнелейтін қа-
зақ тіліндегі сөз маржандарының табиғатын тануда тіл байлығымыздың ең өзекті саласының бірі ре-
тінде этнолексика ерекше назар аудартады. Осы орайда этнолексиканы тануда соңғы жылдарда өріс 
алып келе жатқан этностың өзіндік болмысы мен танымын, этнос бейнесін «тіл əлемі» арқылы ғана 
танытатын этнолингвистикалық зерттеу саласын айрықша атауымызға болады. Тілді мəдениетке қа-
тысты зерттейтін, сонымен бірге тілдің қызметіндегі жəне дамуындағы тілдік, этномəдени жəне эт-
нопсихологиялық  факторлардың  өзара  əсерін,  бір-бірімен  байланысын  қарастыратын  тіл  білімінің 
жаңадан дамып келе жатқан саласы — этнолингвистика. «Лингвистикалық энциклопедиялық сөздік-
те» этнолингвистиканың кең түрдегі ұғымына мынадай анықтама берілген: «Этнолингвистика, қан-
дай тəсіл арқылы берілгеніне қарамастан, — мəдениеттің, халықтың психологиялық жəне мифология-
лық «мазмұнын» лингвистикалық əдістер көмегімен зерттейтін кешенді пəн»
1
. 
Академик Ə.Қайдардың «Этнос жəне оның тілін біртұтас, өзара тығыз байланысты құбылыс деп 
қарасақ, тіл қоғамда тек сол этностың қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар оның 
(этностың) бүкіл  рухани,  мəдени  байлығының  куəгері  іспетті  барлық  болмысы  мен  өмір-тіршілігін, 
дүниетанымы  мен  əдет-ғұрпын  бойына  сіңіріп,  ата  мұрасы  асыл  қазына  ретінде  ұрпақтан-ұрпаққа 
жеткізіп отыратын қызметі тағы бар» деген тұжырымы тілді зерттеудің этнолингвистикалық негізін 
белгілегендей
2
. «Ұлт пен тіл біртұтас» деген қағиданы ұстанған қазақ тіл білімінің жаңа бір бағыты 
қалыптасып келеді. 
Қазақ  тіл  білімінде  этнолингвистиканың  ғылыми-теориялық  алғышарттары  Ə.Қайдар,  Е.Жан-
пейісов, М.Копыленко т.б. ғалымдардың зерттеулерінде жасалса, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, О.Нақыс-
беков, Т.Жанұзақов, Б.Қалиев, Н.Уəлиев, Ж.Манкеева, С.Сəтенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдардың ең-
бектерінен  этностың  рухани-материалдық  мəдениетіне  қатысты  этнолексиканың  зерттелуіне  байла-
нысты құнды, маңызды деректерді кездестіруге болады. Халқымыздың сан ғасырлы тарихындағы ма-
териалдық  дүниесі  мен  рухани  өмірінің  деңгейін  бейнелейтін  этнографиялық  атаулардың  тереңіне 
бойлап,  сырын  ашу,  жүйелі  түрде  зерттеу  қазақ  тіл  білімінде  бой  көтеріп  келеді.  Тамыры  тереңде 
жатқан этнолексика халықтың этномəдени тарихы мен тілі туралы баға жетпес асыл мұрасы əрі «ақ-
парат көзі» болып табылады. Оның негізін құрайтын тұрмыстық лексиканың дені — ұлттық матери-

5 
алдық  мəдениеттің көрсеткіші əрі  рухани  байлығымыздың  түбірі. Тіліміздегі  ұлтты  танытатын  тұр-
мыстық  лексика  тек  атауыштық  қана  қызмет  атқармайды.  Қазақ  тіліндегі  тұрмыстық  лексикасын 
құрайтын  қазақ  халқының  материалдық  өндірісінің  деңгейін,  сипатын,  түрлерін  жəне  шаруашылық 
пен тұрғын үй мүліктерін, киім-кешек атаулары мен тұрмысқа қажетті бұйымдары, қазақтың қолөнер 
бұйымдары қазақ халқының материалдық қана емес, рухани байлығының да көрсеткіші. Осы тұрғы-
дан келгенде этномəдени лексиканы рухани мəдениет лексикасы жəне материалдық мəдениет лексика-
сы деп шартты түрге бөлу қажеттілігі туындайды. (Бұл пікір Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева еңбектерінде 
айтылған). Профессор Е.Жанпейісов: «Этнолингвистика өзінің бітім-болмысы, табиғаты жөнінен жал-
пы тарихи категория болып табылады. Себебі ол этностың қазіргісін емес, көбінесе өткенін зерттейді. 
Ал этностың өткені оның этномəдени лексикасынан айқынырақ көрінеді», — дейді
3
. 
Қазақтың күнделікті тұрмысында қолданылатын бұйымның немесе бір заттың атауы — ұлттық 
сана мен ұлттық талғам сабақтастығының нəтижесінде пайда болып қалыптасатын интегралды туын-
дының тілдегі бейнесі. Сондықтан тілдік атау белгілі бір затты ғана білдіріп, атап қоймайды, ұлттың 
өзіне ғана тəн дүниетанымдық ерекшелігіне сай туындаған затты не болмаса бұйымды атайды. Тілі-
міздегі этномəдениетке жатқызылатын атаулар этностың тілінен, сол этнос туралы жазылған көркем 
əдебиеттен орын алады жəне жинақталады. Ж.Аймауытовтың «Күнікейдің жазығы» (1928) повесінде 
қазақ халқының ұлттық өмірін, салт-дəстүрін, əдет-ғұрпын бейнелейтін этнолексикалық қолданыстар 
өте  көп  кездеседі.  Осы  тілдік  атаулардың,  тарихи-ұлттық  бояу  жасаудың  бірден-бір  құралы,  негізі 
екендігін түсіндіру үшін осы повестен алынған төмендегі үзінділерді келтіруге болады. 
1. «Ордабайдың  қыз-келіншектері  бəт  құндыз  бөріктерінің  үкісі  желпілдеп,  жорға  мен  жүйрік 
мініп, алдыңғы көшке сыдыртып өте шыққан кереге, уық, құрымын теңдеген ала шолақ, тарғыл шо-
лақ сиырының соңында күзеген көк байталмен қалықтап келе жатқан Күнікейдің зығыры қайнайды. 
Тақымды бір қысып, қамшыны бір басып, шаба жөнелгісі келеді де — талабы тас болады»
4
. 
2. «Өз əлінше Шекер де үйінің ішін мырсындай қылып қойыпты. Атасы өлсе, атамайтын жалғыз 
қара  ала  сырмағын  төрінің  алдына  төсепті.  Ноқталы  кебісін,  тот  əбдіре, шолжақ  ауыз  сандығын, 
шоқпыт төсегін, тон-мон, жүн-жұрқаларын текшелеп жинап, ескі алашамен бүркеген болыпты. Бұ-
рын жадағай-жайдақ жататын қазан-аяқ жаққа шыпта құрыпты, жалғыз-ақ от басында тұратын қара 
құман  жылжып  барып,  босағадан  орын  алыпты.  Əттең,  қолдың  қысқалығы.  Əйтпесе  Шекер  кісіге 
кеудесін бастырғандай əйел ме?»
4
. 
3. «Шекер келе сала жаман əбдіресін бүйі тигендей астан-кестен ақтарып, «төрт қой, төрт киім-
нің» біреуін суырып алды. Ол Қолтуманың байдікінен алған бас ұлтаны еді. Кебістің сайманы оны-
мен түгенделе ме? Шекер ауылды қыдырып жүріп, көттік тақа, сірі, ішпек тəрізді жабдығын тауып 
алды.  Шарық жіп  бақалшыдан  тарамыс  өз  үйінен  шықты.  Барды  да Тұяққа  сөйлесті.  Ордабайдың 
етіктерін бітірген соң, Тұяқ Күнікейге кебіс тікпекші болды»
4
. 
Осы үзінділерді оқып отырғанда қазақ тұрмысының суреті санамызда бейнеленіп, ассоциацияла-
нады. Тілімізде ұлттық  мəдениеттің  негізгі өзегін құрайтын  киім атауларының  этнолингвистикалық 
табиғатын тануда тілдік құралдармен өрнектелген күрделі құрылымын қазіргі қоғамдық сана мен мə-
дениеттің бүгінгі деңгейіне сабақтастырудың негізі олардың тілінде жатыр. 
Қазақ  тіліндегі  киім  атауларының  этнолингвистикалық  табиғатын  тереңірек  зерттеген  Ə.Б.Ал-
мауытова: «Ұлтымыздың этникалық мəдениетінің бір бөлігін құрайтын киім-кешек атаулары — хал-
қымыздың рухани мəдениетінің ең құнды деректерінің бірі. Небір тарихи дəуірлердің куəгері іспетті 
халықпен  бірге  жасап  келе  жатқан,  халқымыздың  материалдық  мəдениетін  бейнелейтін  тіліміздегі 
киім  атауларының  этнолингвистикалық  табиғатын  оларға  байланысты  фразеологизмдер  мен  мақал-
мəтелдерден айқын көруге болады»
5
. 
Тіліміздегі киім атауларына байланысты туындаған мақал-мəтелдер мен фразеологизмдер арқы-
лы қалыптасқан ұлттық таным, ұлттық мəдениет, халықтың салт-дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары, на-
ным-сенімдері оның баға жетпес тілінде ғана бейнеліп, көрініс табады. Осыған байланысты қазақ ті-
ліндегі киім атаулары арқылы жасалған мақал-мəтелдер мен фразеологизмдер халықтың тұрмыстық, 
əлеуметтік тəжірибесінің негізінде пайда болған сан ғасырлар құпиясы сақталып келген танымдық та-
биғаты оның тілдік бейнесінде айқын көрінеді. Мысалы, «Кеңесті ел азбас, кеңінен пішкен тон тоз-
бас», «Көлеңкеге қарап, көйлек пішпес болар», «Пішілмеген етігіңді мақтама, орылмаған тарыңды 
мақтама», «Шақырусыз тойға барғанша, шарығыңды ки де қойға бар», «Кебін киген келмейді, кебе-
нек киген келеді», «Қасқыр ішік киген қасындағы жолдасының тонғанын білмес» жəне «Тонның ішкі 
бауындай», «Шен алып, шекпен киді», «Кебіні жоқ, көрі жоқ», «Бөріктің намысы бір», «Байпағынан 
басқа  сүйенері  жоқ», «Қардан  кебіс,  мұздан  құрсау», «Көн  етіктіге  құрым  шұлғау», «Кебіс  басы 
қар», «Тон  жамылды»  халықтың  болмысын,  ерекшелігін  танытатын,  яғни  ұлттық  философиялық 

6 
ойының мазмұндылығын дəйектейтін, этносқа тəн дүниенің тілдік бейнесін танытатын фразеология-
лық тіркестер мен мақал-мəтелдер тілімізде көптеп саналады. 
Киім  атаулары  көркем  шығарма  тілінде,  яғни  суреткердің  де  тіл  шеберлігінен,  көрінеді.  Киім 
атаулары арқылы кейіпкерлерінің мінез-құлқын, əлеуметтік жағдайын, іс-əрекетін, адами қасиеттерін 
суреттеуде  Ж.Аймауытовтың  «Күнікейдің  жазығы»  повесінен  байқауға  болады.  Кейіпкердің  киімін 
бейнелеген  сөз  қолданыстары  шығармаға  экспрессивті-эмоционалды  рең  беріп,  образды  айшықтап, 
автор  ойын  нақтылай  түседі.  Мысалы, «Күнікей  қызылшаң  белбеуімен  қыпшасын  қылдай  қып  буы-
нып, қызыл тақиясының үкісін дөңгелете сілкіп, желпілдетіп, кебісін тазалап киіп, атын жетелеп, бай-
дың жұртына барды» жəне «Анасы жылтырағанды Күнікейдің үстіне жапсырады, шашын жылтыра-
тып тарайды, өреді, омырауын қызыл, жасыл жіппен кестелейді, тана моншақты қамзолына тағады, 
уақ күмістен сылдырмақтай шашбау да істейді. Құлтуманың тыққыштап əкелген пұшпақ жабағы-
сына бақалшыдан айна, тарақ, жұпар сабын, шаш майын əпереді» немесе «Күнікей атын көп атқа ма-
тастырып, жұртта таранып, сыланып жатқан Шəмші, Шəлкендердің жанына келді. Шəмшіден асылы 
сөз естігенге ме, кім білсін, жердегі белбеуін, сəлісін əперіп, шолпысын сыртына шығарып жылпылда-
ған болды»
4
. Осы жоғарыда келтірілген мысалдардан Күнікей образын ашуда автор этнолингвистика-
лық атауларды орынды қолданып, кейіпкерінің табиғатын, болмысын аша түседі. Жазушының сөзді 
түрлендіріп, мағынасын кеңейтіп, көркейтіп қолдануда өзіне тəн стильдік-тілдік ерекшеліктері анық 
байқалады. 
Киім атауларына байланысты қолданылу дəлдігінде, суреттеуінде жəне кейіпкерлерінің ұлттық 
болмысын образды бейнелі оралымдар негізінде көрсетуде повесте өз қолданысын тапқан сөйлемдер 
көптеп кездеседі. Мысалы, «Шəмшидің күйеуі келгенге жұрт масайрап, Күнікейдің құрбы-құрдаста-
ры атлас, торғын, жібек, бəтес, мақпал, барқыт киіп, күміс баулы, сандық шомбал шолпылары күн-
ге шағылысып, құйымшағын соғып, қызылды-жасылды, оқалы, зерлі тақиялардың шоқпардай үкілері 
үлпілдеп, күлтелі қос етектері күлкілдеп, он кез бəтесті аяғымен теуіп, бұлғаңдап, сəнденіп жүрге-
нін  көргенде,  Шекердің  іші  қазандай  қайнайды,  оларды  көргенде  Шекердің  көзі  мұзға  тайғандай, 
сырғанап өте шығады да, көрмегенсіп, қырын қарап кетеді»
4
. Бұл мысалдағы мата атауларының жаса-
лу технологиясына байланысты түрлері, қазақ қыздары тағатын əшекейлердің бір түрі шолпы (күміс 
баулы, сандық шомбал) жəне тақия (оқалы, зерлі) түрлерінің қолданысы қазақтың ұлттық киімдерінің 
қай түрін алсақ та, оның өн бойында өзіне ғана тəн эстетикалық, этикалық талғамы мен рухани ерек-
шеліктері көрініс тапқан. Қазақ халқы киім-кешек түрлерін жасауда асқан талғампаздық пен ұлттық 
мəнерді сақтай отырып, қай киім түрі болмасын оны ықшамдап, қолайлы жəне жүріп-тұруға ыңғайлы 
етіп шебер тіге білген. Киімге тігілген ою-өрнектің де символдық үлкен мəні болған. 
Сонымен, қазақ халқының табиғатынан толық мағлұмат беретін, ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса бере-
тін ұлттық киім атаулары табиғатымыздың байлығын, материалдық негізімізді айқындай түседі жəне 
ұлтымыздың ұлылығын танытады. Киім атауларының мақал-мəтелдерде, фразеологизмдерде, қалам-
герлеріміздің шығармаларында қолданылуы ұлттық-мəдени ерекшеліктерді танытатын тілдік көрініс-
тер қазақтың ұлттық киімдері, материалдық мəдениет лексикасы, этностың өткені мен болашағын та-
нытатын мəдениеттің ең қажетті де, құнды белгісінің бірі. Қазақ тіліндегі киім атаулары сөздік қоры-
мыздың негізгі қабаттарының бірін құрайтын тілдік бірліктердің мағыналы жүйесі болып табылады. 
Киім атауларының этностық, мəн-мағынасын айқындауда, ашуда этнолингвистикалық зерттеудің ма-
ңызы ерекше. Қаламгерлеріміздің тіліндегі этномəдени атаулар тарихи-мəдени жəне лингвистикалық 
мазмұн  мен  мəнді  тудыратын  категория,  ұлттық  болмысты,  ұлттық  танымды  көрсететін  халықтың 
ұлттық байлығы болып табылады. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990. — С. 197. 
2.  Қайдар Ə. Қазақ тілінің өзекті мəселелері. — Алматы, 1998. — 11-б. 
3.  Жанпейісов Е. Этнолингвистика // Ана тілі. — № 3. — 4-б. 
4.  Аймауытов Ж. Ақбілек (роман, повесть, əңгіме). — Астана, 1998. — 234, 237, 242, 245, 247-б. 
5.  Алмауытова Ə. Қазақ тіліндегі киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты: Филол. ғыл. канд. ... автореф. — Ал-
маты, 2004. — 25 б. 
 

7 
ƏОЖ 81′27 
Г.Т.Шоқым 
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, Алматы