Меншік иесі: Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігінің Тілдерді дамыту
жүктеу/скачать 12,72 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- – Астрахань қазақтарының рухани қажеттілігін өтеуде Қазақстан қандай көмек көрсетуде
- – 25 жылдық тарихы бар «Жолдастық» қоғамының жақында өткен есепті кон- ферен циясында төрағаларыңыз ауыс қан
- – Үміттеріңіз ақталсын. Әңгімеңізге көп рақмет. Ерлік ЕРЖАНҰЛЫ ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ
- Зұфар СЕЙІТЖАНОВ
- ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫМ
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ 81 балабақшадағы балалар сияқты жатақханадан институтқа апарып, әкеліп тұрды. Қаладағы аға-әпкелеріміздің үйіне барудың өзі мұң болды. Ешкімнің басын жарып, көзін шығармасақ та, кейін бұл үшін 1 жыл бойы студенттер қатаң тергеуде болдық. Бізді қауіпсіздік қызметкерлері алаңға бара жатқанда-ақ суретке түсіре берген екен. Оған кімнің қайда оқитыны жазылып қойыпты. Оны тергеуде жүргенде білдік. Лозунг жанында тұрғаны үшін ғана кейбір құрбы-құрдастарымыз босқа жазаланды. Желтоқсан көтерілісі күштеп жаншыл- ғанымен, оның жастардың бойындағы ұлттық рухты оятудағы әсері өте күшті болды. Одан кейін жатақханадағы би кештері қазақша өтетін болды. Оған дейін бәріміз шетелдік музыкаға билейтінбіз.
– Қазақстанның көршілес облыстары бізде түрлі мәдени шараларды жиі өткізіп тұрады. Жақында Оралдан «Ақ Жайық» бишілер тобы мен Атырау облысының театры келіп кетті. Былтыр Меруерт Өтекешева, Бекболат Тілеухан сияқты өнер шеберлері бізде болып қайтты. 2-3 жыл бұрын Орал облысының театры, әншілер Роза Рымбаева, Мәдина Сәдуақасова және «Орда» тобы келіп кетті. Шынын айтқанда, қазір Астрахань қазақтарының рухани қажеттілігін қамтамасыз етуде «Отау ТV» ҚР Ұлттық телехабар таралымын қамтамасыз етіп тұр. Оған біздің ризашылығымыз шексіз. Ұлттық өнердің інжу- маржандарын сол жерден тамашалап отырмыз. «Отау ТV» көпшілік отбасыларда күні бойы қосулы тұратын болды. – 25 жылдық тарихы бар «Жолдастық» қоғамының жақында өткен есепті кон- ферен циясында төрағаларыңыз ауыс қан екен. Бұл туралы аз-кем ақпарат бере кет- сеңіз. – Дұрыс айтасыз. Биыл Астрахань қазақ- тарының «Жолдастық» қазақ мәдениеті және қазақ тілі облыстық қоғамының 25 жылдығын атап өттік. Ширек ғасырлық тарихы бар бұл қоғамға 1990-2012 жылдары Никита Искаков жетекшілік жасаса, 2012 жылдың 22 маусымынан 2015 жылдың 19 маусымына дейін Ахмет Жаркенов басшылық еткен болатын. Енді бұл қызметті Нариман ауданының әкімі Нұрлан Қандықов атқармақ. Нұрлан Маянұлы 1976 жылы 1 қаңтарда Нариман ауданының Волжское ауылында өмірге келген. 1994-1996 жылдары Солтүстік Кавказ әскери округінде әскери қызметін өтегеннен кейін кәсіпкерлікпен айналысты. 2000 жылы Астрахань мемлекетттік педагогикалық университетін «Информатика» мамандығы бойынша, 2003 жылы Саратов мемлекеттік заң академиясын «Құқықтану» мамандығы бойынша және Мәскеу мемлекеттік болат және қорытпа институтын «материалтану және жаңа материалдар технологиясы» мамандығы бойынша бітіріп шықты. Ал 2006 жылы төртінші шақырылған Астрахань облысы Мемлекеттік Думасының депутаты болып сайланған ол 2009 жылдан Нариман ауданының әкімі болып қызмет етіп келе жатыр. Жас, іскер басшымыз енді «Жолдастықты» дамудың жаңа биігіне көтереді деген сеніміміз бар. – Үміттеріңіз ақталсын. Әңгімеңізге көп рақмет. Ерлік ЕРЖАНҰЛЫ ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ 82 Ақын, жыршылар батыр (кейде жауларында) бейнесін кескіндеп суреттегенде оларды белгілі бір қалыпқа келтіреді. Көбіне батырларды бір тұрғыдан суреттейді. Сөйтіп, батырлардың даралық қасиеттерінен гөрі көркемдік жинақтау арқылы жасалатын жалпылау сипаты басым болады. Батыр бейнесін типтік сипатқа келтіру үшін әртүрлі әдіс-тәсілмен көркемдеу құрал дары пайдаланылады. Соның бірі – теңеу. Басқаша айтқанда, эпикалық образ жасауда теңеу ерекше мәнге ие. Алайда көркемдеу құралдары жайдан жай туа салмайды, халық өмірімен тығыз байланыста болады. Белгілі бір дәуірдің түсінігі мен эстетикалық талап-талғамына сай жасалады. «Айтушы мен тың даушылар баяндалып отырған оқиғалар мен батырлардың іс-әрекетін ашық және тура бағалайтындығына сай көркемдеп бейнелеу құралдары пайда болады. Сөйтіп, қай батыр да болмасын, қай сұлу қызда болмасын, «универ салды» эпитеттер, теңеулер, форму- лалық сипаттаулар пайда болады» [1]. Көркемдік құралдардың (соның ішінде теңеудің де) қолданылуы шығарманың идеялық- тақырыптық және жанрлық ерекшелігіне бай- ланысты. Эпостық жырларда кейіпкерлердің портретін суреттегенде теңеудің жиі қол- данылатынын көреміз. Өйткені жырдағы әрбір теңеу көркемдік-эстетикалық міндетті жүзеге асыруға бағытталады. Айталық, «Қыз Жібек» жырында шамамен сексеннен астам теңеу бар. Бұл теңеулерді шартты түрде бірнеше тақырыптық топқа бөлуге болады: 1. хайуанаттар әлемі (марал, жылан, аққу, орқоян, бөрі, бөкен, қыран, тұйғын т.б.); 2. жаратылыс, табиғат құбылыстары (су, жел, күн, сағым, құйын, нұр, ай, қар т.б.); 3. үй жануарлары (қой, марқа, тай, құнан, мая (түйе), ат т.б.); 4. тұрмыстық заттар (кесе, күміс, тон, от, ұршық, гауһар, кетпен т.б.); 5. адам және оның дене мүшесі (бала, жігіт т.б.); 6. шығыс теңеулері (раушан бағы, хор қызы,
Осы теңеулердің он шақтысы атқа бай ла- нысты, ал қалған теңеулердің бәрі де кейіп- керлерді сипаттау үшін қолданылған. Осы тақырыптық топтар қаһармандық эпос тарға да тән деуге болады. Алайда бұдан «романдық және ФОЛЬКЛОРЛЫҚ КЕЙІПКЕРЛЕРДІ СУРЕТТЕУ
83 қаһармандық эпостардағы көркемдеу құралдары бірдей» деген ұғым тумаса керек. Бұл екі топтағы жырлардың жанрлық айырмашылықтары қан- дай болса, олардың бейнелеу құралдарында да сондай айырмашылық бар екенін айту керек. Сыртқы жауға аттанған ерлер мен ғашықтардың іс-әрекетін жырлау бірдей болмайды. Екеуі екі түрлі көркемдік әдіс-тәсілді қажет етпек. Бұл – жанр табиғатынан туған заңдылық. Ақын, жыршылар халық қамқоры бол ған батырлардың ғажайып ерлік-күшін көр сету үшін оларды жыртқыш аң-құстарға теңейді. Мәселен, «Қыз Жібек» жырындағы Сырлыбайдың алты ұлын: Сырлыбайдың алты ұлы Алтауы бірдей бөрі еді, – десе, Қобылан дының қырық мың қалмақпен соғысқандағы күшін: Қойға тиген қасқырдай, Сойып кетіп барады, – дейді. Ал Қамбардың соғыс үстіндегі қимыл- әрекетін, қаһар-кәрін «аш бөрідей жалтаңдап» деуі де ұтымды. «Алпамыс батыр» эпосында
Бірде батырларға портреттік сипаттама, енді бірде олардың көтеріңкі көңіл-күйі мен соғыстағы батырлығын көрсету үшін қол- данған. Кейде олардың жауларының мүшкіл халі және тойымсыз жауыздығын аша түсу үшін қолданған. Ұнамсыз кейіпкерлер де мәлім дәрежеде көтеріңкі суреттелмесе, онда батырлардың орасан ерліктері көрінбеген болар еді. Қасқыр (бөрі) образы қаһармандардың әртүрлі сапалық белгілерін ғана емес, кейде олардың ашу-ызасын, психологиялық жағдай- ларын да көрсетеді. Ертедегі адамдар көптеген аң-құстарды және жануарларды тотем санағаны белгілі. Әсіресе ру, қауым, тайпалар өздерінің тұрған жерлеріндегі көбірек кездесетін жан-жануарға сыйынған. «Түркі, моңғол тайпаларында аң-құс, құрт-құмырсқа, жылан, мал тотемге айналған» [2]. Келе-келе ру тайпалар халық болып біріге бастады, қоғам дамыды. Осыған орай адамдардың көзқарасында, дүниетанымында өзгерістер болды. Өздеріне күшті көрінгеннің бәріне табынған адамдар енді табиғат дүниесін дұрыс түсінетін дәрежеге келді. Эпос та жаңа көркемдік сапаға өтті. Осының нәтижесінде бір кезде тотем болған көк бөрі қаһармандық эпоста батырдың батырлық сипатын көрсететін көркемдеу құралының қызметін атқарған. Әзімбайдың алты ұлын: Жолбарыстай алты ұлдың, Айбатынан сескеніп, – деп алты ұлды жолбарысқа баласа, «Қобылан- ды батыр» эпосында «арыстандай ақырып» деп, Естемес батырдың ашуланған кейпін көз алдыңа әкеледі. Сонымен, эпостарда жыртқыш жануар эпикалық теңеу ретінде көп қолданылады. Мұның өзі – батыр образын жасаудағы қажеттілік. «Алпамыс батыр» жырында қалмақ батыры Қараманмен жекпе-жекке шыққан Алпамыстың қимыл әрекетін былай береді: Қаршығадай қайырылып, Ителгідей сүзіліп Ұрып-ұрып өтеді. Бұдан Алпамыстың ғажайып, шапшаң қимылын, ерлік-ептілігін көргендей боламыз. «Ер Тарғындағы» Қартқожақтың әрекетін: Көк бүркіттей түйіліп, Лашын құстай шүйіліп, – деп суреттейді. Мұнан эпикалық көркемдеу құралдарының тұрақты болатыны байқалады. «Орта Азияның түркі тілдес халықтарының эпосында халық мұраты болған батырлардың ғажайып күшін жыртқыш аңдарға дәстүрлі түрде теңелуі арқылы көрініс тапқан», – деп жазады академик В.М.Жирмунский [3]. Эпикалық шығармаларда батырлар мен қыз дарды неше түрлі хайуанаттардың қимыл-қозғалысы мен әрекетімен, мінез-бабы мен тұлға-бітімдерімен салыстыра отырып, қолданылған небір тамаша теңеулерді ұшыратамыз. Мұндай салыстырулар ерлік пен сұлулықты аша түседі. Екінші жағынан, халықтың сал-сері, саятшы-аңшылық өмірінен хабар береді. Батырлардың күш-қайратын жыртқыш аң мен құстармен салыстыру арқылы бейнелесе, аруларды қолға сирек түсетін сүйкімді, әдемі аң, құстарға (аққу, бөкен, марал, құндыз, бозторғай т.б.) теңеген. Мәселен, Қыз Жібек пен Гүлбаршынның жүріс-тұрысын: «кер- маралдай керіліп»,– десе, Қаракөзайым бастаған қыздарды: «құндыздай шұбап келді қыз», – дейді. Мұндай теңеулер ғашықтық жырға қарағанда, батырлық эпостарда көп кездеседі. Бұл – жанр табиғаты. Яғни эпостың идеялық, көркемдік мақсаты осылай суреттеуді қажет еткен. Осыдан келіп эпикалық жырларда өзіндік өрнектер қалыптасып тұрақталады. Сонымен, хайуанаттар әлеміне байланысты қолданылатын мұндай балама салыстырулар түркі тілдес халықтарға кең таралған дәстүрлі көркемдік құралдар болып есептеледі. Дәс түрлікті эпикалық жырлардың сюжет, мотив терінен ғана емес, олардың көркемдік құрал дарынан да байқауға болады. Бұдан шығатын қорытынды – әрбір жаңа ұрпақ эпикалық дәстүрді жаңартып, толықтырып отырады әрі ұрпақтан ұрпаққа жету процесінде шығарманың поэтикалық құралдары тұрақтанады. Жыртқыш аң-құстардың фольклорлық об- раз ретінде қолданылуы эпостың ежелгі өрне- гін белгілейді. Көркемдеу құралдарының қан- дайы болса да, белгілі бір дүниетаным, түсінік негізінде туып қалыптасатынын ескерсек, жо ға рыдағы түркі халықтарында кездесетін поэти калық образдардың көне ұғымдармен, ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫМ 84 салттармен ұштасып жатқанын аңғару қиын- ға соқпайды. Көне мифтік, тотемдік көзқарас- тардың деңгейінде жырланатын эпостарда көркемдік бейнелеу құралдары да түрлі ырым- дармен біте қайнасып жатады және олардың қызметін мотивтен бөліп алу қиын. Ал бергі за ман дарда поэтикалық құралдар ежелгі ритуалдық, салттық мағыналарынан арылып, елді сөз өнерін өрнектеуге, жырды әрлендіріп, айшықтауға бағытталады [4]. Яғни көркемдік бейнелеу құралдары жетіліп, дамып отырады. Санғасырлық даму жолынан өткен эпос өз бойына түрлі дәуірлердің оқиғалары мен наным-сенім, әдет-салтын сіңіреді. Осыдан келіп эпос көп стадиялық сипат алады. Мұ- ның өзі шығарманың құрылысынан емес, оның көркемдік құралдарынан да байқалады. Мәсе- лен, «Ер Тарғын» эпосындағы Ақжүністің портрет тік сипаттамасындағы: Қасы сарыжадай керілген, Кірпігі оқтай тізілген, – деген жолдардағы теңеулер (сарыжадай,
байланысты туған. «Қобыланды батырдағы» Құртқаны: Пайғамбардай несіпті Үйде отырған қыз Құртқа, – деп сипаттайды. Осындағы «пайғамбардай» теңеуі ислам діні- не байланысты шыққан. Уақыт жағынан ал ған- да, «жалмауыздай», «албастыдай» – теңеу дің архаикалық түрі. Демек, көркемдік құрал дардың да өмір сүруі мен өзгеріп даму жолдары тұрмыс- тіршілікпен тікелей байланысты. Эпикалық жырлардағы бейнелі сөз нақыш- тарының бір саласы табиғат суреті, жаратылыс бейнесіне, көріністеріне байланысты туған. Өйткені көшпелі халықтың қысы-жазы өмір өткізетін мекені – табиғат аясы. Айнала қоршаған жаратылыс, табиғаттың әрбір белгі-бедері, сыр-сипаты оның сезіміне ерекше әсер етеді. Сондықтан кейіпкерлердің кескін-келбеттері мен іс-әрекеттерін табиғат құбылыстарымен салыстыру жиі ұшырасады. Айталық, Сансызбай мен Шегенің қуанышты сәтін: «көңілі ғарыптардың судай тасты», – десе, Жібектің қимыл-қозғалысын: «тау суын дай құлтылдап», – дейді. Қамбардың шамыр қанып ширыққан сәтін «қайраты су дай тасыды» деп мадақтайды. «Судай» теңеуі
ұнамсыз кейіпкерлерді мүсіндеуге де қолданылған. Сонымен, әлденеше рет қай таланып келетін бұл теңеу кейіпкерлердің портреттік сипаттамасымен бірге олардың әртүр лі ішкі сезім-сыр толқындарын да көрсетеді. Батырлардың ашулы мезеті мен ерлік күш-қуатын суреттегенде қар, бұлт, тас, дауыл т.б. секілді табиғат құбылыстарынан алынған теңеулер жиі қолданылады. Мысалы, «қаптаған қара бұлттай», «құбыладан соққан дауылдай», «соққан желдей гуледі», «Таудай болған Қодарды Айбас көрді», «Қараспан таудай алысып» т.б. тау образы мәңгі алыптың символы ретінде кейіпкер бейнесін нақтылай түседі. Екінші жағынан, ертедегі адамдардың дүниетаным-түсінігіне де байланысты. Демек, жаратылыс дүниесі мен табиғат құбылыстарына байланысты алынған эпикалық теңеулер – эпостың стильдік ерекшелігіне бай- ланысты қолданылып, модаль-қалыпқа айнал- ған бейнелеу құралдары болып табылады. Эпи- калық жырларда сурет бояуының қанықтығы арқылы ғажайып рең-көркімен көз тартып, сұлулықтың тақ-тәжіндей табындырар бір тамаша әйел бейнелері ұшырасады. Ақын- жыршылар қыздарды көбіне Ай мен Күнге, жұлдыз бен нұрға көбірек балайды. «Тым сұлу көркемдігі Айдай болып», «Ай мен Күндей екеуін толықсытып» («Қозы Көрпеш-Баян сұлу»), «Туған Айдай иілген», «Нұрдай болып шешіліп», «Күндей алқып толады» («Қыз Жібек»), «Ай мен Күндей қыз тапты» («Алпамыс батыр»), «Белі қылдай, беті айдай» («Қобыланды батыр»), «Он төртінші айдай боп» («Қамбар батыр») т.б. Әрине, мұны кездейсоқтық деу- ге болмайды. Халық өздерінің идеялы болған аруларды тектен текке аспан шырақтарымен салыстырмаған. Өйткені дүниежүзінің көп- теген халықтары ерте кезде табиғат сырларын түсінбеген. Оларға Жарылқаушы күш ретінде қарап, сыйынған, медет тілеген. Ш.Уәлиханов: «Шамандық сенімнің дүниеге келуі, – жал пылай немесе жекелей табиғатты қадір тұту, қастерлеу болып табылады», – дейді [5]. Бұған қара ғанда, көркемдеу құралдары белгілі бір түсініктен туып отырған. Уақыт өткен сайын адамдардың ой-санасы мен түсінігі өзгеріп, табиғатты өз қалпында түсіне бастады. Қоршаған орта, дүние, болмыс туралы жаңаша түсінік пайда болды. Осыған орай адамдардың көзқарасы мен эстетикалық талап- талғамы өзгерді. Сонымен қатар астрономиялық нысандар көшпелі ел өмірінде шартарапты ажыратып, уақытты белгілеу үшін де үлкен қызмет атқарған. Әрі мәңгі өзгермейтін сұлулық символы, тіршіліктің тірегі. Өйткені жылу мен жарықсыз өмір жоқ. Сол себепті ақын, жыршылар қыздардың сұлулығын әсірелеу (идеалдандыру) үшін оларды аспан шырақтарымен салыстырып, соларға теңеген. Мұның өзі халықтың эстети- калық-әсемдік талғам, танымының бай лығын да аңғартады. Бұдан шығар түйін – Ай, Күн,
эпикалық жырларында бұрыннан тұрақталған стильдік тәсіл, көркемдік дәстүр. Көшпелілердің арыдан келе жатқан тіршілік қам-қарекетінің бірі – малшаруашылық. Мұн- дай біртекті өмір салты халықтың эстети калық таным-түсінігіне де әсер етері даусыз. Осы ретте кейіпкерлерді суреттеу үшін қол данылған ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫМ 85 эпикалық теңеудердің бір саласы аң шылық тан мал бағуға көшуге байланысты өмірінен туған. Эпостарда қаһарманның кейіп-келбетін, бет- пішінін, кейбір мінез-машығын көрсету үшін оны төрт түлік малмен (тұлпар, бедеу, ат, айғыр, бие, тай, құлын, бура, буыршын, інген, нар, бота, қой, қозы, қошқар, марқа, өгіз т.б.) салыстырып, әсерлі теңеулер тудырған. Эпикалық жырларда түйе образы теңеу ретінде көп қолданылады. Қамбар мен Қараманның жекпе-жек шайқасын «Нар бурадай алысты» немесе Алпамысқа қарсы шыққан қалмақ батырын «Жарап жүрген нардай боп» деп сипаттайды. Қобыландының ашуын: «Нар түйедей бақырды», – дейді. Тоқтар шалдың қам көңілін «саулы інгендей аңыраған» немесе Аналықтың зарын: «ботасы өлген інгендей», – десе, Қыз Жібекке: «төсінде бар қос анар, нар бураның санындай», – деп сипаттама береді. Кейде кейіпкерлердің ашу-ызасын не мұңайып, қамыққанын, күш-қайратын, қимыл-әрекетін көрсетеді. Қысқасы, қаһармандарға әр жағынан мінездеме береді. Халықтың әдеби үлгілерінде адамның мінез ерекшеліктері, ішкі қасиеттері көбіне көп оның істеген ісі, қимыл-әрекеттері арқылы көрінеді. Әсіресе эпикалық жырларда кейіпкерлердің әрекетін баяндау жағы басым болып отырады. Қазақ халқының көшпелі өмір-тіршілігінде жылқы малының орны ерекше. Сондықтан ақын, жыршылар кейіпкерлердің әртүрлі ерек- шеліктерін көрсету үшін оларды жылқыға көбірек теңеген. Алпамыс батырдың жүрісін «бәйге атындай қайқаңдап» Қобыландыны «көзге түсер тұлпардай», Қамбарды «бесті айғыр дай кісінеп» деп бейнелейді. Ал әйелдердің кейіп-кескінін, сұлу-сым- ба тын, кербез-керім жүрісін көрсету үшін төмендегідей салыстырулар қолданған: Аналық – Ту биедей бұлықсып, Жібек – Жүйрік аттай ойқастап, Назым – Боз жорға аттай ырғалып, Ақжүніс – Бектер мінген бедеудей Гүлбаршын – Қысыр емген тайдай боп т.с.с. Осы теңеу-салыстырулардың бәрі ұтымды, әсерлі. Өйткені салыстырулар арқылы сұлудың мінсіз бейнелері көз алдыңа келеді. Сонымен бірге батырлардың айбатын, күш- қимылдарын «шегініскен қошқардай» деп су рет- тейді. «Құнан қойдай бой тастап» деп Жібектің әсем жүрісін көз алдыңа келтір, Назым ды «ерте туған бағландай» деп сипат тайды. Бұдан халықтың эстетикалық-әсемдік талап-талғамы мен сезім тереңдігі де анық бай қалады. Кейде кейіпкерлерді тырысқан арық қойға, иесі қораға қамаған немесе серкесіз қалып, ұйлыққан қойға теңеу арқылы олардың басындағы қиын жағдайларды көрсетеді. Көптің «қойдай маңырап, қойдай шулауынан» шарасыздық күйге түскен ауыр халдері аңғарылады. Сондай-ақ көбінесе қыздардың келбетін су- реттегенде қолданылатын теңеулердің жұбы ретінде кейде қымбат бағалы металдар мен асыл тастар (гауһар, алтын, күміс, тана,
шындығынан алынған теңеулер эпикалық жыр әлеміндегі материалдық мұралардың әдемілігін, әрлілігін, ерекшеліктерін көрсетіп қана қоймай, қыздардың сыртқы түр-түстерінің сұлулық сипатын бейнелегенде «танадай көзі жарқырап», «сымға тартқан күмістей», «Бұхардың гау- һар тасындай» т.б. қолданып, олардың сұлу- лықтарын арттыра түседі. Осы арада айта кетер бір жай – мұнда Шығыс әдебиетіне тән сөз нақыштары да ұшырасады. Мәселен, «көркі раушан бағындай», «бітіпті хор қызындай саған көрік» деген тәрізді теңеулер. Ақын, жыршылар халық қорғаны болған батырлар мен оларға сенімді серік болатын әйелдер тұлғасын жақсы жағынан көрсете отырып, сомдаса, олардың қарсылас жауларын сүйкімсіз, жеккөрінішті етіп суреттейді. Эпосты айтушылармен шығарушылар теңеудің көмегі арқылы әрбір ұнамсыз кейіпкерлерді өздеріне лайық бояумен бейнелеген. «Эпос – мифологияның жалғасы және дамуы», – деген академик В.Я.Пропптың тұжы- рымына сүйенсек, эпикалық жырлар халықтың дүниетанымына байланысты ұзақ эволюциялық даму жолынан өте отырып, күрделі өнер туындысына айналады. Мифтік сананың ал ғаш- қы кездеріндегі кейіпкерлер адам мен жануар- лар аралығындағы зооантропоморфтік кейіпте бейнеленсе, рухани өмірдің күрделене түсуіне байланысты алғашқы мифология ыдырап, оның кейіпкерлері бұрынғы «киелі» қалпын өзгертіп көркемдік тұлғаға ауыса бастайды [6]. Адамзат қоғамының түрлі даму сатыларының сілемдері сақталған эпикалық жырлар тарихи үдерістерге байланысты үнемі дамып өзгереді, жаңа сипатқа ие болады. Осыған орай біртіндеп өзгеше көркем бейне жасау тәсілдері қалыптасады. Эпикалық көркемдеу өрнектерінің көбіне тұрақты болуы да осы тараптан бастау алады. Эпикалық шығармалардың поэтикалық жүйесін құрайтын бейнелі сөз түрлері ұзақ уақыт бойы әбден іріктеліп, тұрақтанғандықтан, оның тіл рең- бояуына тән үлгі-өрнектер болып қалыптасқан. Біз жоғарыда эпикалық қаһармандарды даралап суреттеу ұстанымдарының басты-бастыларына назар аудардық.
1. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы, 1984. - 31 б. 2. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы, 1987. - 26 б. 3. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. – Л., 1974. - С. 54 4. Ибраев Ш. Қазақ-оғыз этностарындағы тегі бір желілер және олардың өзгеруі // Қазақ фоль- клоры ның типологиясы. – Алматы. 1981. - 272 б. 5. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы 198. - 172 б. 6. Пропп В.Я. Русский героический эпос. – М. 1958. - С. 33
жүктеу/скачать 12,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|