Список литературы:
1. Консультирование сельских товаропроизво-
дителей по экономике и управлению: учебное посо-
бие// под ред.Д.С. Алексанова, В.М. Кошелева-М:
Агроконсалт, 2001 - 339с.
2. Романова Н.С., Бреснева Е.И. Создание ин-
формационных служб АПК в рамках проекта под-
держки осуществления реформ в сельском хозяй-
стве (Арис)//Информагротех, 2002 - С.44-46
3. Есполов Т.И., Куватор Р.Ю., Керимова У.К.
Повышение эффективности сельского хозяйства Ка-
захстана в условиях его интеграции с внешними
рынками. - Алматы, 2004 - C.92
4. Нурмагамбетов К.Р. Рыночное регулирова-
ние производства в агропромышленном комплексе
Республики Казахстан: Учебное пособие. Астана,
2004 - C.56
А.Е.Қуаныштаева
Қарағанды қаласы
Қарағанды экономикалық университет
ТУРИСТІК НАРЫҚТЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ
Туристік нарықтың қызмет ету механизмі -
бұл туристік өнімге, "ақша-туристік өнім" ай-
ырбасына, ақшалай ағындар мен туристік өнім
ағындарына сұраныс пен ұсыныстың теңесуі
үшін экономикалық тетіктердің әрекет ету
жүйесі.
Аталмыш айырбастың аяқталуы тауарлы-
ақшалай қатынастар актісінің аяқталғанын, ту-
ристік өнім құнының жүзеге асырылғанын, және
оның тұтынушылық құнының қоғаммен таны-
луды білдіреді. Нәтижесінде қоғамдық ұдайы
өндірістік қалыпты қадамы қамтамасыз етіледі,
туристік индустрияны дамыту үшін ақша қара-
жаттары пайда болып, жинақталады.
Еңбекке деген материалдық ынталарды
экономикалық қамтамасыз ету қызметінің мәні
мынада: туристік нарықтағы "ақша-туристік
өнім" айырбас процесінде ұдайы өндірістің
3 (25) • 2012
181
қажетті фазасы ретіндегі бөлу аяқталған күйде
бейнеленеді. Өз еңбегі үшін ақшалай сыйақы ала-
тын туристік фирманың қызметкерлерінде ту-
ристік өнім саны мен сапасын арттыруға деген,
өнімді тұтынушылардың сұраныстарына сәйкес
өндіруге деген материалдық қызығушылық пен
ынта пайда болады.
Туризм қызметтеріне деген сұраныстың сұра-
ныс өкілдерінің (туристер) белгілі алғышартта-
рымен байланысты екенін көрсетеді: туристік
қажеттіліктері бар және саяхатқа шығуға деген
ықыласы бар адамдар; сұраныстары мәртебелі
турларға, әмбебап саяхаттарға, жоғары деңгей-
дегі туристік қызметтерге (ыңғайлылық, қызмет
көрсетуші персоналдың ерекше назар аударуы,
жеке гид-аудармашы мен автокөлікті ұсыну) ба-
ғытталған төлемқабілеттілігі жоғары адамдар;
сатып алушылық тәртіптері бар адамдар.
Қазақстан Республикасындағы туризм қыз-
меттеріне деген сұраныс 2007 жылы 2005 жылмен
салыстырғанда 20% өскен [1].
Туристік нарық субъектілердің, яғни туристік
өнімді өндірушілер мен тұтынушылар болып та-
былатын заңды және жеке тұлғалардың болуы-
мен сипатталады.
Турист - бұл туризм қызметтерін сатып алу-
шы. Оның сатып алушылық тәртібі белгілі түрде
жарнамаға әрекет етуге мәжбүрлейтін барлық
табиғи, психологиялық, әлеуметтік және өзге де
себептермен анықталады. Бұл туристік нарықтың
тиімді қызмет ету үшін аса маңызды фактор. Ол
туристік нарықты жекелеген секторларға бөлуді,
талап етеді. Аталмыш жекелеген секторларды
талдау туризм қызметтеріне ұсыныс пен сұраны-
стың оптималды үйлесуіне қол жеткізуде аса ма-
ңызды болып табылады [2]. Туризм мен туристік
нарықты дамытудың үлкен экономикалық мәні
бар, себебі жалпы экономикалық мәселелерді
шешуге жәрдемдеседі. Туризмнің дамуы, сондай-
ақ шаруашылық етудің барлық салаларының
қарқынды дамуын талап етеді.
Кез-келген ел экономикасына қатысты ту-
ристік нарық екі циклдылықпен сипатталады.
Бұл жоғары дамыған туристік нарықтың мемле-
кеттің баюына әкеліп, ал жетілмеген және әлсіз
дамыған туристік нарықтың белгілі елдің ке-
дейлігін сипаттайтынына әкелетінінен байқала-
ды.
Туризмнің дамушы экономикасы турис-
тердің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру
мүмкіндіктеріне ие болмайды. Туристік ресур-
стардың үлкен көлемде болуы туризмнің айтар-
лықтай күрделі де көп түрлі материалды-техни-
калық базасын құруды болжайды. Туристік ин-
дустриядан экономикалық қайтарымдылықтың
артуы барысында табыстың бір бөлігі жаңа ту-
ристік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қол-
данылса, ал қалған бөлігі өнеркәсіпті қоса алған-
да экономиканың өзге салаларын дамытуға ба-
ғытталуы мүмкін.
Туризмді бір жақты ғана дамытуға болмай-
ды. Оның жылдам көтерілуі үшін ел экономика-
сының барлық салаларының үйлесімді дамып,
олардың экономикалық белсенділіктерінің артуы
талап етіледі.
Туристік нарықта туристік айналымды құрай
отырып, біріне бірі қарсы жүретін туристік өнім
мен ақша ағынының үздіксіз қозғалысы жүзеге
асады.
Туристік айналым - бұл турист пен туристік
фирма арасында туындайтын және туризм даму-
ына қатысты туристік өнімнің, инвестициялардың
ағындары қозғалысының бағыттарын, туристік іс-
әрекеттен түсетін табыстың бюджетке келіп түсу
қозғалысын көрсететін экономикалық және
құқықтық (азаматтық-құқықтық) қатынастар
жүйесі.
Туристік нарық пен онымен байланысты ту-
ристік индустрия кәсіпорындарының қызмет етуі
туристік өнімге сұраныстың шұғыл маусымдық
ауытқуына байланысты болады. "Маусым" түсінігі
туристік бизнестің курорттық секторында туын-
даған және жергіліктің жыл уақыты немесе кли-
маттық ерекшелігімен байланысты болды, ал
олар сәйкесінше аталмыш дестинациялар мен
олардың қызметтеріне сұранысты анықтады. Кей-
іннен маусымдылық мәселесі өзге туристік дес-
тинацияларға қатысты қолданылатын болды.
Ал, маусымдылық дегеніміз бірқатар жыл-
дар бойы қандай да бір көрсеткіштің ішкі жыл-
дық артуы немесе кемуімен сипатталатын қандай
да бір құбылыстың ішкі жылдық қарқынының
тұрақты заңдылығы болып табылады [3]. Ту-
ризмнің өндірістік-қызмет көрсетуші процесі
маусымдық ауытқулардан тәуелді болып табы-
лады.
Туризмдегі маусымдылықты талдау туристік
ағынның қалыптасуына табиғи-климаттық жағ-
дайлардың ықпалын анықтауға, туристік маусым-
ның ұзақтығын анықтауға, уризмдегі маусымды-
лыққа ықпал ететін факторларды айқындауға,
аймақ пен туристік фирма деңгейіндегі маусым-
дылықтың экономикалық салдарларын анық-
тауға, туристерге қызмет көрсетуде маусымдық
теңсіздікті төмендету бойынша шаралар кешенін
өңдеуге мүмкіндік береді.
Туризмдегі маусымдылық келесі белгілер-
мен сипатталады:
- туристік ағынның максималды интен-
сивтілік кезеңі басты туристік маусым деп атала-
ды;
- туристік аймақ, туристік фирма туризм
түрлерінің дамуына байланысты бір немесе
бірнеше туристік маусымдарға ие бола алады;
- туристік қатынаста дамыған елдер, аймақ-
тар, орталықтар мен фирмалар неғұрлым ұзақ
басты туристік маусымға ие болады, ал туристік
ағынның интенсивтілігі айқын бейнеленген мау-
сымдық теңсіздікке ие болмайды, яғни туристік
ұсыныстың орта деңгейдегі дамуына тән айтар-
лықтай маусымдық ауытқуларға ие болмайды;
- туризмдегі маусымдық ауытқулар ту-
ризмнің уақыт бойынша алуан түрлері бойынша
әр түрлі болып келеді.
Туризмдегі маусымдылық келесі кестеде бе-
рілгендей бірқатар факторлармен анықталады:
ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
182
Табиғи-климаттық
туризмнің спорттық, сауықтыру, танымдық
және өзге де түрлерін дамыту үшін ерекше
игіліктердің саны мен сапасы
Экономикалық
тауарлар
мен
қызметтерді
тұтыну
құрылымы, ұсыныс арқылы төлемқабілетті
сұранысты қалыптастыру
Әлеуметтік
бос уақыттың болуы
Демографиялық
жас аралық құрамы бойынша және өзге де
белгілер бойынша дифференциацияланған
сұраныс
Психологиялық
дәстүрлер, сән, еліктеу
Материалды -
техникалық
орналастыру, тамақтандыру, тасымалдау,
мәдени-сауықтыру
қызмет
көрсету
желілерінің дамуы
Технологиялық
сапалы қызметтерді ұсынудағы кешенді
тәсілдеме
Маусымдық ауытқулардың жоғарыда ата-
лған барлық факторларын алғашқы және қай-
талама деп жіктеуге болады. Алғашқыларға
табиғи-климаттық жағдайлардың ықпалымен
қалыптасатын факторлар жатқызылса, ал қай-
таламаларға қалғанның барлығы жатқызыла-
ды.
Сәйкесінше, туризмдегі сұраныстың мау-
сымдық теңеспеуіне ықпал етудің нақты
мүмкіндігі бар. Туризмдегі маусымдылық ту-
ристік индустрия қызметкерлері жұмысбасты-
лықтарының маусымдылық сипатына әкеледі.
Бұл өзінің артықшылықтары мен кемшіліктер-
іне ие болады.
Бір жағынан, туризм жұмыс уақытының
теңсіз бөлінуін тудырады (туристік маусымдағы
уақытынан артық жұмыс атқару және маусым
аралығында жеткілікті жұмыстың болмауы)
және оның салдары ретінде толық емес жұмыс-
пен қамтылған жұмыскерлердің айтарлықтай
үлес салмағы мен кадрлардың тұрақсыздығы
туындайды.
Екінші жағынан, туризмнің маусымдылығы
жұмыс орындарының көп салалы сипатын ын-
таландырады, яғни бір жұмыскер маусымдық
ерекшеліктерге байланысты түрлі қызметтерге
атқарады.
Сондай-ақ, маусымдық жұмыс қосымша
табыс көзі ретінде халықтың көптеген категори-
ялары үшін тиімді болып келеді.
Туризмнің маусымдылығы туристік инду-
стриядағы жұмыскерлер жұмысбастылығының
құрылымына ықпал етеді, оның мынадай ерек-
шеліктері бар:
- толық емес жұмысбастылықтың айтарлық-
тай үлес салмағы;
- жұмысбастылық көлемі мен еңбек жүкте-
месінің маусымдық ауытқуы;
- білікті персоналдың төменгі үлес сал-
мағы;
- кәсіби өсімнің шектелген мүмкіндіктері;
- әйел адамдар еңбегінің айтарлықтай үлес
салмағы.
Қазіргі таңда экономикалық дамыған ел-
дердің туристік нарықтарында сұранысқа қаты-
сты ұсыныстың белсенді дамуы есебінен туризм
қызметтеріндегі маусымдық теңсіздіктің төмен-
деу қарқыны байқалуда.
Мысалы, Франция, Италия, Швейцария
және Австрия, шамамен бірдей туристік ресур-
старға ие бола отырып сәйкесінше су және тау
туризмі дамуының классикалық мысалын
білдіреді. Үйлеспелі туризмді айтарлықтай ба-
сымды дамыта отырып, Франция мен Швейца-
рия басты туристік маусым уақытындағы ту-
ристік ағындар интенсивтілігін төмендету есе-
бінен емес, керісінше оны ұзарту есебінен мау-
сымдық теңсіздікті салыстырмалы түрде тұрақ-
тандырды. Осының нәтижесінде шілде-тамыз
айларында қызмет көрсетілген туристер саны
Францияда 28%-ды, Италияда - 40%-ды, Швей-
царияда - 37%, Австрияда - 45%-ды құрады, бұл,
өз кезегінде, туризм қызметтерінің дәстүрлі
және дәстүрлі емес түрлерін үйлестіру арқылы
маусымдық ауытқуларды бәсеңдетудің мысалы
болып табылады.
Басты туристік маусымды ұзарту туристік
фирма жұмысының тиімділігіне күшті ықпал
етеді, себебі, біріншіден, материалды-техника-
лық база жүктемесін азайту немесе "консерва-
ция" туристік фирманың негізгі іс-әрекетіндегі
тікелей шығындардың болуына әкеледі; екінш-
іден, халық жұмыспен неғұрлым толық қамты-
лып, жұмыссыздық жойылады; үшіншіден,
көлік, тамақтану, коммуналды-тұрмыстық ша-
руашылық сияқты өзге де салалардың негізгі
қорларын
пайдалану
деңгейі
артады;
төртіншіден, маусымдық ауытқуларды бәсеңде-
ту табиғи ресурстардың неғұрлым тиімді пай-
даланылуына әкеледі.
Туризмнің жүзеге асырылған қызмет-
терінің көлемі айқын сипатталған маусымдық
сипатқа ие болады, ол көптеген факторлармен
байланысты болып келеді (жыл мезгілі, демалу
кезеңі, каникулдар). Сондықтан туристік фир-
маның көрсетілген қызметтерін талдау мен
3 (25) • 2012
183
жоспарлау процесінде орташа жылдық көрсет-
кіштерден жекелеген айлар көрсеткіштерінің
ауытқу заңдылықтарын ескеру қажет.
Осындай есептеулер маусымдылық коэф-
фициенттерінің негізінде жүзеге асырылады, ал
олар бүкіл есептік кезеңде көрсетілген қызмет-
тердің орташа айлық көлеміне қатысты бірқа-
тар жылдардағы орташа айлық деңгейлердің
пайыздық қатынасы ретінде есептеледі.
Экономикалық талдау тәжірибесінде мау-
сымдылық коэффициентін есептудің түрлі
әдістері қолданылады: қарапайым орташа, ана-
литикалық теңестіру, салыстырмалы сандар,
жылжымалы орташа, У. Персонс әдісі.
Олардың ішіндегі неғұрлым жеңілі - қара-
пайым орташа әдісі болып табылады. Ол қыз-
мет көрсету көлемінің ішкі жылдық өзгеруі
белгілі деңгей шамасында ауытқу барысындағы
жағдайлардағы маусымдық ауытқуларды есеп-
теу үшін қолданылады.
Жекелеген айларға қатысты туризм қызмет-
тері көлемінің ішкі жылдық қарқынының кез-
дейсоқ заңдылықтарын емес, тұрақты заңды-
лықтарын айқындау үшін есептеулер бірнеше
жылдар үшін жүргізілуі керек (кем дегенде
соңғы үш жыл).
Туризмнің көрсетілген қызметтерінің
көлемі өзгеруге бейім болғандықтан, маусым-
дылықты есептеуді аналитикалық теңестіру
әдісімен жүргізген жөн.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігі 2007 жылғы Қазақстан туризмі, Аста-
на, 2008.
2. Чудновский А.Д. Управление индустри-
ей туризма: учебное пособие. - М.: КНОРУС, 2006.
3. Организация туризма: учебное пособие/
под ред. д.э.н., профессора А.П.Дуровича,
Минск: ООО "Новое знание", 2006.
A.D. Maussymbayeva
2nd year Master of economical sciences
of Karaganda economic university by Kazpotrebsouz
PROBLEMS OF AUDIT REGULATION IN THE
REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
The period of market reforms in the Republic of
Kazakhstan has identified the need for independent
audits of the financial and economic activity of
economic entities. This is explained that the
government interference in the activities of
individual organizations is limited by the market
conditions and the real competition. At the same
time, the owners of the enterprises themselves - the
shareholders or partners who are interested in the
financial performance of organization and accuracy
of accounting and reporting - just far away from
the process of management. Organizations that fail
audits increase the risk of economic crimes. In this
situation, professional control called the guarantor
of the reliability of financial reporting framework
and on this basis will allow users to make correct
decisions.
In modern conditions due to global integration
processes in the economy, audit framework needs
further study and improvement. There is an urgent
need for an effective legal and regulatory framework,
institutional regulatory audits and improve the
methodology of the audit.
Legislative regulation of the audit in
Kazakhstan began in the Soviet period, when in
1989-1993 attempted to enact legislation on auditing
in the USSR. In 1989, the Audit Office of the Ministry
of Finance of the Kazakh Soviet Socialist Republic
was established self-supporting audit team, then
based on it, in 1990 the government organized the
first audit firm "Self-supporting audit center", in
1992, converted to an independent shareholder audit
company "Kazakhstanaudit" [ 1, p.42]. Definitions
of Audit and objectives underlying the founding
documents "Kazakhstanaudit" reflected in the first
law "On Auditing in Kazakhstan" dated 18 October
1993. In accordance with the Act of 1993 "audit is
verification of financial statements, accounting
source documents and other information about the
financial - economic activity of business entities in
order to determine the reliability of their financial
reporting, accounting, its completeness and
compliance with applicable laws and regulations"
[2]. This definition does not reflect the essence of the
audit, in particular, do not characterize it as an
independent and objective verification. Audit
activities, under the Act, was not licensed, auditors
got a qualification certificate to practice as an audit
activities for only 5 years, and the rights and
responsibilities of auditors and audited entities
were completely restricted. The Act itself wore
formal nature without having precise norms of
regulation and absence of liability of auditors and
audited entity conditions/
Later changes in all spheres of public life led to
the adoption in 1998 of the New Law "On Auditing",
which defined the basic provisions regulating
auditing. In particular, the new law defines the audit
as the revision to express an independent opinion
on the financial statements and other information
relating to the financial reporting, in accordance
with the laws of the Republic of Kazakhstan [3].
There was the first appearance of auditing principles
and auditing standards, which significantly set
changes in the regulation of the audit industry, and
directly prescribed types of enterprises subject to
mandatory audit. The law establishes the
competence of three parties: the government, audit
ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
184
firms and audited entities. It changed the
requirements for qualification of "auditor". The
licensing became the necessary condition for the
right to do audit activity. This is due to the fact that
in connection with the specifics of auditing and
confidentiality of firm information, there is a need
to limit access of incompetent organizations to the
audit services market. Therefore the audit is directly
regulated by the Law "On licensing" and the Act of
the Republic of Kazakhstan Government "On
approval of the licensing and qualification
requirements for Auditing" № 601 dated July 17,
2007.
Particularly the topical issue to the audit
became the audit insurance, which arises from the
insufficient development of the insurance industry
of Kazakhstan. In accordance with the Article 22 of
the Law "On Auditing" audit firms are required to
conclude a contract of civil liability insurance for
the obligations arising from the infliction of
property damage to third parties in the
implementation of the audit. For purposes of
insurance audit activity, there is accepted Law "On
mandatory insurance of civil liability of audit firms
in the Republic of Kazakhstan " № 440-II dated June
13, 2003. However, the law is not considering the
required minimum amount of insurance coverage,
and the possible extent of civil liability of auditors
is not determined. Directly civil liability of auditors
is regulated by the Civil Code, criminal liability - by
the Criminal Code, administrative responsibility -
by the Code of Administrative Offences.
Thus, under Article 4 of the Law "On normative
legal acts" on March 24, 1998 the legal regulation of
audit activity can be represented by the following
hierarchy (Figure 1):
The Constitution of the Republic of
Kazakhstan
Codes
of the Republic of
Kazakhstan
The Code of Administrative Offences
The Criminal Code of the Republic of Kazakhstan
The Civil Code of the Republic of Kazakhstan
The laws of the Republic of
Kazakhstan and the Decrees of
President which have the force of
law
The Law "On Auditing"
The Law "On Banks and Banking"
The Law "On Noncommercial Organizations"
The Law "On State Regulation and Supervision of
Financial Market and Financial Organizations"
The Law "On mandatory insurance of civil liability of
audit firms'
The Law "On Licensing"
The Law "On Joint Stock Companies"
The Law "On Insurance"
Regulatory Acts of the
Government of the Republic of
Kazakhstan
On approval of rules for licensing and qualification
requirements for auditing
On approval of the list, form and frequency of
reporting and auditing professional organizations, as well as
forms of information on insurance of civil liability of the audit
firm
Normative legal decrees of
Kazakhstan Ministers and
decrees of the Central
government
Order of the Minister of Finance of the Republic of
Kazakhstan "On Approval of the issuance of certificates of
attendance training auditors"
Order of the Minister of Finance of the Republic of
Kazakhstan "On approval of the qualification requirements for
audit firms to carry out statutory audit"
Order of the Minister of Finance of the Republic of
Kazakhstan "On Approval of the formation and activities of
Qualifying board certification auditor candidates"
Order of the Minister of Finance of the Republic of
Kazakhstan "On approval of rules for certification of
candidates for the auditors'
Statute
of
professional
auditing organizations, internal
guidelines, rules
Figure 1. The hierarchy of legal acts regulating
auditing activities in Kazakhstan *
* composed by the author by using Law "On normative
legal acts" [4]
Important role in the regulation of audit
activity in Kazakhstan play International
Standards on Auditing (ISA). Law of the Republic
of Kazakhstan "On Auditing" on November 20,
1998 found that the audit is carried out in
Kazakhstan in accordance with International
Standards on Auditing as stated by the law, as
published in the public and Russian language
organization with written permission for their
official publication in the Republic of Kazakhstan
|